I'r Aifft Ac Yn Ol - 2

ddigon rhesymol i gredu taw bwyta ac yfed dan anhawsdere ’ro’wn yr
amsere hyny. Pan y ceisiwn yn gynil gusanu’r coffi dros ymyl y cwpan, fe
rodde’r hen long dro yn ei gwely hithe: y canlyniad o hyny oedd, fod
traflwnc o’r gwlybwr poeth yn llifo i lawr fy nghorn gwddf fel hylif
tân, a rhoi i mi brofiad o burdan am eiliad. Rhwng caledwch y fiscïen a
thanchwa’r coffi, ’ro’wn bron a myn’d i gredu na fydde genyf dafod na
dant erbyn y cyrhaeddwn adre’.
Blinfyd arall oedd ymwisgo. Gelwid y lle y gorweddwn ynddo’r nos yn
_bunk_, ac yr oedd un arall odditano. Dewisais yr ucha’ am ei fod yn nes
i’r ffenest’; ond y troion cynta’ bum bron ei newid am y llall. Rhyw
deimlad o urddas a leche rhwng f’asene barodd imi beidio. Cawn drafferth
nid bychan i fyn’d iddo; ond ’doedd hyny’n ddim yn ymyl y drafferth a
gawn i dd’od o hono. A phe gwelech fi’n ceisio myn’d i mewn i’m llodre’,
arswydaf wrth ddych’mygu’ch beirniadeth. Prin y mae angen imi dd’we’yd
ei bod yn fater o reidrwydd imi gydio âg un o’m dwylo mewn rhywbeth
sefydlocach na mi fy hun; ond y funud y gollyngwn fy ngafel, collwn fy
nghydbwysedd, ac wrth geisio’i adfer, ’doedd dim dal nad ele’r llodre’n
fagl imi, ac nad ar fy hyd ar y llawr y cawn fy hun, a ’mhen wedi d’od i
wrthdarawiad â’r bwnc isa’. Ar adege neillduol, yr oedd awr o amser
lawer ry fach imi fyn’d drwy’r gwasaneth i gyd; a phan ’r eisteddwn i
lawr am wyth o’r gloch i fwyta fy more’bryd, fe fydde peth o ôl y frwydr
arna’ i fynycha’.
Yr o’em yn bedwar wrth y bwrdd ar brydie bwyd, os bydde amgylchiade’n
caniatau—y cadben, y ddau swyddog, a mine. Beth bynag arall ellid ei
dd’we’yd am y prydie, byddid yn ddiogel ei wala pe d’wedid am danynt eu
bod yn _sylweddol_. Triphryd y dydd oedd y mesur, gydag ambell i sgwlc
’nawr ac eilweth.
Y peth cynta’ geid i frecwast oedd “uwd.” Un o ffrindie bore’ oes oedd
efe; ond nid o’wn wedi ei wel’d yn edrych cystal er pan o’wn yn grwt
gartre’. Bob tro y digwyddwn gwrdd âg e’ wed’yn, ryw erthyl diymadferth
ydoedd, a’i “anelwig ddefnydd” yn pregethu darfodedigeth. Ond yn y llong
yr oedd fy hen ffrind dewed ag erioed. Gwedi cyfnewid syniade â’n
gilydd, cymerwyd ei le gan ddysgled barchus o gorachod tordyn a
brasderog y gelwid “sosinjers” arnynt yn y dyddie gynt. Yr o’ent bron a
bod o’r un hyd a’r un led fel y ’stiward; ac yr oedd eu crwyn mor dỳn am
danynt, fel nad oedd eisie ond gosod min y gyllell i gyffwrdd â hwy i
beri iddynt ymffrwydro’n fygythiol. Nid oedd golwg ddymunoled arnynt
wed’yn. Helpid y bechgyn hyn i lawr gan bytatws oedd wedi colli eu
hunanieth cyn cyredd y bwrdd, a myn’d yn un i’w gilydd. Yn fy myw y
gall’swn gofio imi erioed fwyta pytatws gynared ar y dydd, a deue rhyw
hen dorïeth felly rhyngof a’u mwynhau fel y caraswn. Eto, gwnes fy
ngore’ dan yr amgylchiade; ac erbyn i rif y trydydd ganlyn ar ffurf
“pwdin reis,” nid oedd genyf ysbryd mwyach i bara ’mlaen. Neu hwyrach
taw’r cylla oedd yn cellwair. Yr oedd y cyflenwad olaf hwn yn edrych mor
sylweddol a dim oedd ar y bwrdd. Pe bai’r fath beth yn bosib’ ag i’r
trymaf o honom fedru dawnsio ar ei grystyn—neu pe’i teflid yn enw pêl
droed ar hyd y dec nes blino o honom, nid wyf yn meddwl y dygai ddim o’r
node, nac y cwynai oherwydd y gamdrinieth.
Dïau taw’r adeiladeth ore’ i mi oedd gwylio’r ddau swyddog wrthi.
Eisteddwn gyferbyn iddynt, a’r cadben wrth f’ochr. Mi dd’wedes eisoes
taw bwytawr bychan oedd y cadben, ond gwnai’r lleill iawn digonol am ei
ympryd ef a mine. Cenfigenwn wrth y modd blysig a deheuig yr aent ati; a
phan ddeue’r prydie erill heibio’n eu tro, ceid ganddynt ail a thrydydd
argraffiad, gydag ychwanegiade, o bryd cynta’r dydd.


PENOD V.

*
RHAGOR AM Y BYWYD BOD DYDD.
AM un cenid y gloch ginio.
Cawl go dene’ oedd y rhagarweiniad i’r eilbryd fynycha’. Nid yr un oedd
ei ddeunydd bob dydd, ond yr un oedd ei drwch. Yna fe ddeue rhyw
gymysgfa y gelwid _curry_ arno. Pare hwn imi chw’thu, a chw’su, a
chochi, a thynu f’anadl ataf, a cholli dagre, gan mor dwym’ ydoedd; ond
yr oedd y ddau frawd ar fy nghyfer yn peri iddo ddiflanu heb grychu
talcen. Arferwn yfed swm difrifol o ddw’r wrth drafod y crëadur yma, nes
y des i wel’d nad oedd dim yn tycio, yna ymatelies. Cig eidion, neu borc
wedi ei biclo a ddilyne, mor flasus â dim oedd yn y fwydgell. Caled oedd
y blaena’, a meddal yr ola’, ond canwn eu clodydd yn uwch na dim arall,
a bendithiwn y diwrnod pan y gwnaent eu hymddangosiad ar y bwrdd.
Dirwynid y ginio i fyny weithie gan ŵr bonheddig o’r enw _Roland
Poland_—yr hwn, yn ein munude mwya’ chwareus, a alwem yn “_roly-poly_;”
a phrydie erill gan bwdin o’r un teulu a’r llall y sonies am dano.
Bydde’r pryd nesa’n cyfranogi o rai o’r elfene dywededig, y’nghyd a
chwpaned o dê oedd yn peri i mi ame’ ai nid coffi ydoedd. Hwn oedd y
_pryd_ cyfreithlon ola’; ond mi fydde aelode’r Cyfrin-gyngor yn cael
sgwlc cyn y wyliedwrieth naw o’r nos, a mine yn eu cysgod. Yr wyf yn
meddwl imi wneud y sylw yna o’r blaen, yr hyn a ddengys nad dibwys yw yn
fy ngolwg i.
Tra ar y pen hwn, cystal imi sôn am y modd yr ymdarawem wrth y bwrdd ar
dywydd garw.
Wedi ini fyn’d i fewn i’r _Bau Mawr_, ac i hwnw, ’nol ei arfer, ein
siglo’n ddiseremoni, nes gwneud i’m cydbwysedd i a sefydlogrwydd
gwahanol bethe dd’od yn faterion i alw sylw atynt—gwelwn y ’stiward un
diwrnod, pan oedd yn tynu at amser cinio, yn sicrhau rhyw grëadur cam a
chrwca wrth y bwrdd, ac y’myn’d ymaith. Nis gwyddwn beth i wneud o hono.
Ar ol taith igam-ogam, es ato, ac ni bum yn hir cyn d’od i’r
penderfyniad taw nid peth i’w fwyta ydoedd. Gwir na wyddwn am
gyraeddiade’r cogydd y ffordd yna, ond teimlwn yn bur hyderus na fu’r
creadur hwn erioed mewn na chrochan, na sospan, na phadell ffrïo. Gwneid
ef i fyny o beder ’styllen, yn rhedeg gyda hyd y bwrdd, a dwy bob pen yn
rhedeg gyda’i lêd. Yr oedd tri o wagleoedd rhwng y ’styllod, a’r canol
oedd y lleta’. Wrth edrych arno’n ddyfal, tybiwn fod y wawr yn tori, a
disgwyliwn y ’stiward yn ol a’r datguddiad gydag ef. Ac i wneud ’stori
fer o ’stori hir, dyma ydoedd:
Math o garchar i gadw’r dysgle a’r platie rhag dïanc dros yr ymylon pan
fydde’r llong y’myn’d wŷsg ei hochr i radde mwy nag a fydde’n ddymunol.
Amddiffyn y llestri lleia’ rhag direidi’r llestr mwya’ oedd ei
genhadeth, ac yr oedd yn amlwg na ellid gwneud hebddo. Yr oedd defnyddio
cyllill a ffyrc dan amode fel hyn yn orchwyl peryg’; ac yr oedd yn rhaid
i ddyn gadw’i lyged yn agored os am gadw’i geg yn iach. Yr enw arno oedd
_crwth_. Nid oedd ynddo ddim yn debyg i grwth cyffredin, ond yr oedd y
llestri pridd a phiwtar yn tynu tipyn o fiwsig allan o hono. Bu raid ini
wrth wasaneth y “crwth” cy’d ag y buom yn y bau, a throion wed’yn; a
’does dim dadl nad oedd yn un o’r cre’duried mwya’ gwas’naethgar yn y
llong.
Fy nghydymeth ffyddlona’ wrth fyn’d a dychwelyd oedd cath fechan ar ei
phrifiant o’r enw _Bismarc_. Nid oedd yr enw’n ffitio’i rhyw, oblegid yr
oedd y’nes perthynas i wraig _Bismarc_ nag i _Bismarc_ ei hun yn yr
ystyr hono. Tebyg taw cath ystrai ydoedd, a ddaethe i fewn yn y _Bari
Doc_ pan oedd y llong yn llwytho. Talai am ei lle y’null arferol y math
yma o bedrod, sef trwy hela llygod a’u dal. Mae morwyr yn hoff o
gre’duried ar y bwrdd, a bydde lladd un o honynt trwy fwriad neu
amryfusedd yn creu hylabalŵ ofnadwy. Yr oedd byd braf ar _Bismarc_, ac
yr oedd ei gôt yn profi hyny. Gofale’r cadben am ei frecwast, y prif
swyddog am ei ginio, a’r ail am ei dê. Nid wyf yn gwybod pa’m y dodwyd
yr enw _Bismarc_ arno, os nad oblegid ei hirbeneiddiwch. Os methwn a
bwyta’r cwbl osodid ger fy mron, deue _Bismarc_ heibio, a dealle’r
sefyllfa’n union. Nid oedd terfyn ar ei rwbio a’i ganu nes y cynygid y
gweddillion iddo; ond os dealle fod pob un y’meddwl myn’d trwy ei waith
heb adel dim ar ol, fe ymneilldue’r gwalch nes y bydde’r cwbl drosodd.
Yna fe ddychwele at ei blât ei hun.
Treulies lawer o f’amser i chware’ gyda’r gath, ac nid oes arnaf
g’wilydd d’wedyd hyny. Mae’n amheus genyf a fu’r crëadur bach ar y môr
o’r blaen, oblegid ’roedd symudiade dideddf y llestr yn peri dyryswch
mawr iddo. Credwn weithie fod ganddo wybodeth reddfol fy mod i’n debyg
iddo yn hyny o beth. Bid fyno, hefo mi y myne fod pan fydde’r gwynt yn
uchel, a’r môr yn dringo wrth ei sodle. Yr oedd yn siwr o fod wedi
cyfri’ ar fwy o gydymdeimlad gen i na neb arall. Pan gode’r llestr ar ei
hochr, nes gwneud i mi genfigenu wrth y clêr am fedru cerdded a’u peue’
i lawr, safe _Bismarc_ yn sydyn am eiliad, fel pe bai’n ceisio
ymresymu’r pwnc—yna fe ruthre ar ei gyfer mor wyllt a diseremoni, nes
yr ofnwn iddo daro’i fenydd yn erbyn y pared. Cyn ei fod wedi cael ei
draed dano, mae’r llong yn rhoi tro i’r ochr arall, nes gyru _Bismarc_,
druan, i’r cyfeiriad cyferbyniol, a’i edrychiad fel edrychiad dyn
meddw’n ceisio bod yn sobr. Nid oes amheueth genyf nad oedd y gath
y’ngafel selni’r môr lwyred y bu cath erioed—na dyn chwaith, pytae
fater am hyny. Ar ol i’w fewnolion gael eu troi a’u trosi, eu chwilio
a’u chwalu, eu corddi a’u cordeddu tua dau ddwsin o weithie yn y modd
yna, fe orwedde i lawr yn y man lle bydde fel un wedi rhoi’ fyny’r
ysbryd, a cholli pob gobeth am wel’d llygoden byth ond hyny.
Ni fydd y benod yn gyflawn heb i mi dd’we’yd gair am y dydd cynta’ o’r
wythnos. Yr o’wn wedi awgrymu i’r cadben mewn pryd y byddwn at ei
wasaneth i bregethu ychydig i’r dwylo ar y dec, neu i fyn’d dros rai o
done _Sanci_ hefo’n gilydd. Ond ce’s ar ddeall yn fuan fod yn well
ganddo beidio; a’i reswm oedd—fod yna’r fath gasgliad o wahanol
opiniyne ar faterion crefyddol a gwleidyddol, nes ei gwneud yn ddoethach
i gadw’n glir oddiwrth bethe felly’n gyhoeddus, a gadel ei ryddid i bob
un i feddwl fel y myne am y naill a’r llall, neu i beidio meddwl o gwbl.
Er nad o’wn o’r un farn ag e’ ar y pwnc, efe oedd y meistr, ac nid oedd
apelio i fod oddiwrth ei ddyfarniad.
Y Sul cynta, es am dro cy’belled a phen blaen y llong, ac yno gwelwn
gortyne o’r naill bôst i’r llall, ac arnynt bob math o bilin, gwlyb a
sych, adnabyddus ac anadnabyddus, o bob lliw a llun, cyfen ac anghyfen,
yn chwyfio’n yr awel ac yn clecian yn y gwynt, nes peri imi feddwl fod
yno gynrychioleth o faneri holl genedloedd y byd. Wedi holi, ce’s ar
ddeall taw _dy’ Sul oedd diwrnod golchi’r criw_; a dyna lle’r oedd rhai
o honynt wrthi’n brysnr—un yn golchi ei grys, un arall yn golchi ei
’sane, ac un arall yn golchi ei gorff ei hun, oedd fryntach na’i grys
na’i sane. Gan nad oedd yr arogl a ddeue odd’no’n ddymunol iawn i’r
ffroene, mi a ddychweles i’m caban, ac a dreulies y gweddill o’r dydd yn
cydaddoli o ran yr ysbryd â’m pobl fy hun gartre’.
[Illustration]


PENOD VI.

*
AR Y DAITH.
MAE’N bryd imi bellach gymeryd stoc o’r byd sy’n gorwedd o’r tu allan
i’r llong, rhag i chwi fyn’d yn sal o glefyd y môr drwy gael eich
cyfyngu cy’d rhwng y plancie.
Yr oedd y nos y cychwynes allan o ddoc y _Bari_ yn “dangos gwybodeth” ar
ei gore’, ac yn “traethu ymadrodd” cystal a’r dydd am ei ddanedd. Fe
wincie goleuade _Gwlad yr Ha’_ draw arnom fel pe ba’em y’myn’d allan ar
ryw ddireidi, a nhwthe’n y gyfrinach. Wrth edrych yn ol, gwelwn fod
goleuade glane _Morganwg_ yn cenfigenu wrth eu chwiorydd yr ochr arall
i’r Sianel, ac am hòni cyment o wybodeth a’r Saeson, a d’we’yd y lleia’.
’Roedd ambell i oleuad yn ymddangos i mi fel pe bai’n cael difyrwch
diniwed am ein pen; un funud edryche arnom fel plentyn drwg yn ei
wely—y funud nesa’ fe fydde a’i ben dan y dillad—i fyny drachefn heb
ei ddisgwyl—i fyny ac i lawr, i fyny ae i lawr, mor brofoclyd a dim
wolsoch erioed. Gelwir y math yma’n oleuad trofäol; ac erbyn sylwi, y
mae i’w gael ar ei ganfed ar hyd y glane y’mhobman. Nid oedd y lleni
wedi eu tynu dros ffenestri’r ffurfafen chwaith, ac yr oedd cysgod engyl
i’w wel’d yn pasio heibio iddynt ol a gwrthol. Dyna oedd f’esboniad i
pan yn blentyn ar ansefydlogrwydd y sêr, ac ni elles ymddihatru
oddiwrtho byth. Adlewyrche’r dw’r o gwmpas sêr y nefoedd a sêr y glane,
a theimlwn yn ddigon hunanol i feddwl fod yr holl gre’digeth wedi d’od
allan i ddymuno mordeth dda i mi. Cure calon yr hen long mor rheoledd a
phe bai’n canu unod mewn cystadleueth, a gwylltie’r hwylysydd weithie
mewn cyfeiliant iddi. Rhodde’r môr ffordd yn foneddigedd i’r llestr
basio, cusane’r mân done ei hochre geirwon wrth fyn’d heibio, ac
ymestyne ei llwybr yn ol i fynwes y nos fel llwybr arian.
Dacw oleuade _Ilfracombe_ yn pefrio’n y pellder; ac wele gilfach
_Westward Ho!_ lle bum unweth yn chwilio am unigedd ac yn temtio
seibiant, heb ddim ond gole’ gwyliedydd y glane i dd’we’yd lle mae. Wedi
murmur “Nos da” wrth ynys _Lundy_, trymhaodd fy llyged, ac yn hwyrfrydig
es i chwilio am fy ngorweddle. Nid heb gryn gyflafareddiad y llwyddes
i’w sicrhau at fy ngwasaneth; ac wedi myn’d iddo, yr oedd pobpeth fel
wedi ymdynghedu i’m cadw’n effro. Bum amser hir yn ysbïo drwy’r ffenest’
gron oedd yn f’ymyl ar oror _Cernyw_ y’myn’d ac yn d’od. Bum wed’yn yn
gwrando ar ddirgryniade’r llestr, neidiade’r hwylysydd yn union
odditanaf, ergydion y peiriant, a llaib y dw’r yn erbyn yr ochre. Y peth
nesa’ wy’n gofio’n groew ydyw’r stiward yn d’od i fewn a’i gwpaned
coffi. Ond noson drallodus ydoedd; a phe b’asech yn fy lle, gwn na
f’asech damed gwell, os cystal, er eich bod yn awr yn barod i chwerthin
am fy mhen.
Pan ddeffröes y bore’ cynta’, yr oedd pen pella’ tir _Pryden_ ar fin
myn’d o’r golwg. Delies i syllu arno hyd y gall’swn, a phan y colles ef,
daeth ochened drom i fyny o rywle heb fy nghaniatâd. Tybiwn imi glywed
eco iddi o’r tu ol, a mi drois yn sydyn; ond ni weles neb ond yr ail
beirianydd yn chwilmanta gerllaw. Ni wyddwn am ei dricie’r pryd hwnw;
ond wedi i mi dd’od i’w adnabod yn well, a meddwl am y peth, drwg dybiwn
ef o fod yn gwneud difyrwch o honof, a taw efe oedd yr eco. Erbyn hyn,
’doedd dim yn y golwg ond môr ac awyr, ac ambell i long arall yn pasio.
Yr o’em bellach yn nesu at y _Bê Bisce_, yr hwn oedd wedi bod i mi’n
fwgan y dydd, ac yn hunlle’r nos oddiar pan y penderfynes fyn’d y ffordd
hono. Clywswn gyment o sôn am dano, ei fôd yn grëadur mor ofnadwy, nes
fod myn’d drwyddo bron bod yn gyfystyr a myn’d trwy lỳn cysgod ange’.
Ond diwrnod ardderchog oedd hwn, gan’ad sut y bydde’n y _Bau_. ’Does dim
eisie’ croesi’r bont cyn d’od ati. “Digon i’r diwrnod ei ddrwg ei hun.”
Mae’r haul yn gry’, a’r gwynt yn isel. Mae’r môr fel gwydr, a’r gwylanod
yn ein dilyn yn ffyddlon. Chwareua haid o bysgod y gelwir “porpoesied”
arnynt yn ymyl trwyn y llestr. Neidiant o’r dw’r y naill ar ol y llall,
yn cael eu blaenori gan borpoesyn mwy na’r cyffredin; desgrifiant haner
cylch yn yr awyr ar eu taith, yna plymiant i’r dyfnder drachefn, gan
fyn’d drwy’r un chware’r ochr arall. Bum yn gwylio’r rhai hyn am orie
bwy gilydd. Yn y cyfamser, ele llonge erill heibio i ni, ager a
hwyl—rhai yr un ffordd, a rhai i’n herbyn. Ha! dacw hen drampes fel
nine ychydig o’n blaen, gafodd gwarter awr o fantes arnom wrth gychwyn
o’r _Bari_. Yr ydym wedi enill arni, a dyma hi’n “râs.” Mae ei thanwyr
yn cael gorch’mynion i lanw’i berwedyddion â glo, a chw’da fwg du, tew,
allan o’i gene’ nes cuddio’i hun o’r golwg. Gwnawn nine’r un fath, nes
peri imi dybied am foment fy mod y’nghanol gwaith _Dowles_. Erbyn i’r
mwg glirio, ’ro’em ar y blaen i rywle. Caed aml i brofion ar hyd y daith
taw gwaith anodd oedd curo hon gan longe o’r un dosbarth a hi. Nid
llawer o gyffröade sy’ mewn bywyd ar fwrdd llong o’r natur yma; ond mae
rhedeg râs â llong arall yn sicr o fod yn un o honynt.
Yr ail nos mi dreulies y _dog-watch_ ar y bont y’nghwmni’r ail swyddog.
Ymestyna’r wyliadwrieth yma o chwech i wyth. Mae’r gwyliadwriaethe erill
yn beder awr bob un. Sut y daw hon i fewn, nid wyf yn gwybod, na pha’m y
gelwir hi _dog-watch_. Buont yn ceisio esbonio’r blaenaf i mi, ond mae’r
bai naill ai ar fy neall neu ar fy nghôf. Ni wyddent yr olaf eu hunen,
felly, ni ddisgwylir i mi ei wybod. Gallaf ddych’mygu, ond nid ’grifenu
dych’mygion wyf, eithr ffeithie. Yr o’wn wedi gwneud darpariade heleth
ar gyfer y ddwyawr ar y bont; a phe gwelech fi, gwn y bydde’n naturiol i
chwi gredu fy mod ar y ffordd i’r _Pegwn Gogleddol_. Côt fawr dros fy
nghôt isa’, a chôt ar gyfer gwynt a gwlaw dros hono drachefn, a
choleri’r tair i fyny fel tair catrod. Menyg tewion am fy nwylo, a chap
blewog am fy mhen. Yr oedd gan y cap glustie, ac yr oedd gen ine
glustie, a gwasanaethe’r naill i amddiffyn y lleill. Rhwng pobpeth, yr
o’wn mor gysurus a phe b’aswn wrth y stôf yn y caban. Cyn i’r
wyliadwrieth dd’od i fyny, aeth un o’r llonge mwya’ heibio i ni o fewn
cwarter milldir; ac yr oedd yn ymddangos fel pentre wedi ei oleuo ar
amser rhïolti.
Pan y ceisies godi’r ail fore’, methwn a dyfalu beth oedd yn bod. Ni
fu’r fath helynt erioed ar ddyn yn ceisio d’od o’i wely; ac erbyn y
cofiwch fod y “bwnc” y gorweddwn ynddo gryn bellder o’r llawr, golyge
anturieth bwysig.
“Mae’r bendro arnaf,” meddwn; “neu ’rwy’ wedi tori ’nirwest heb wybod i
mi fy hun.”
Ond mi ddigwyddes edrych drwy’r ffenest’ fach, a mi weles fod y môr wedi
codi hefyd, a thrafferthed a mine wrth y gorchwyl. Yr oedd fel pe bai’n
ddig wrth yr hen long am ei aflonyddu’n rhy fore’—fel y byddwn ine wrth
y ’stiward ambell dro; ac ysgydwe hi’n enbyd—fel y bygythiwn ine wneud
i’r ’stiward. Wedi do’d drwy’r anhawsdere o wisgo a ’molchi, mi gerddes
mor barchus ag y medrwn i’r dec, ac yno mi ddealles ein bod wedi myn’d i
mewn i’r _Bau Mawr_ rywbryd yn y nos, a’n bod wedi myn’d gwarter y
ffordd drwyddo. Yr oedd y gwynt o’r gogledd-ddwyren, ac yn fwy o help
ini nag o rwystr. Ond, O’r symudiade! Yr oedd gwel’d y llong yn cusanu’r
dw’r hyd ei rhagfurie, a’r tone’n neidio drostynt, y mynydde dyfrllyd yn
erlid ar ein hole, a’r pantie dyfnion a grëid gan y sugndyniad, _Chips_
yn cael ei ddala’r ochr yma, a’i wlychu at y croen, a’r ’stiward yn
gwylio’i gyfleusdra’r ochr arall, ac yn dïanc â chroen ei ddanedd—yr
oedd bod yn dyst o’r golygfeydd hyn a’u cyffelyb am haner awr cyn
brecwast yn gosod y prawf llymaf ar f’ystumog a’m calon. Dyma’r bore’ y
daeth y “crwth” i’r ford gynta’. “Dal llygoden a’i bwyta” oedd y drefn
ar bryd bwyd bellach, a’r “dal” yn fwy o gamp na’r bwyta. Dyma fel y bu
drwy’r dydd, a dyma fel y bu drwy’r nos wed’yn. Nid af i gelu fod braw
arnaf, ond dim salwch. D’wedir i mi pan fo salwch nad oes dim braw.
P’run yw’r gwaetha’, nis gwn. Ni dd’wedaf chwaith sut y treulies y nos
hono, rhag crechwenu o’r Philistied. Ond ganol dydd dranoeth yr o’em
wedi myn’d drwy’r _Bau_, ar ol haner cant o orie gerwin eu gwala.
Bellach, dyma “Wlad yr Haul” yn y golwg.


PENOD VII.

*
FY NYDDIADUR.
AR draul ail-adrodd fy hun—yr hyn yw fy “mhechod parod” wrth siarad a
’sgrifenu—gosodaf yma ddarne o’m dyddiadur. Mae hwnw’n siwr o fod mor
agos i’w le o ran cywirdeb a dim sydd wedi ymddangos, ac a ymddengys
eto. I dreulio’r uwd a’r pytatws a gawswn i frecwast, y peth cynta’
wnawn oedd ’sgrifenu ar fy nyddiadur, oni fydde’r hen long yn bechadurus
o ansefydlog; ac af yn feichie dros y nodiade sydd ynddynt, eu bod yn
adlewyrchiade gonest o’r hyn a weles, a glywes, ac a deimles drwy’r holl
helyntion. Chwi gofiwch fy mod yn ’sgrifenu ddiwrnod ar ol y dyddiad a
geir.
Dydd Sadwrn, Chwef. 23ain.—Y’nghanol y _Bê Bisce_. Wedi myn’d drwy ran
o hono neithiwr, dïolch am hyny. Yn weddol o dawel drwy’r bore’, ond ar
ol haner dydd dechreuodd y tone guro ar y llong, a’n hanes wed’yn oedd
ymsuddo ac ymrolio hob yn ail—weithie o ben i ben, bryd arall o ochr i
ochr—a’r dw’r yn golchi dros y dec yn gyfrole trwchus. Felly am y
gweddill o’r dydd, ac ar hyd y nos—ond nid oedd blas genyf i ganu’r hen
alaw. Bwyta mewn gefyne. Pawb fel wedi meddwi, a’r hen long y’nghanol ei
bloddest. Lle rhyfedd yw’r bau hwn: y mae fel pytae pobpeth o chwith
yma. Pysgod y’neidio allan o’r dw’r, ac adar y’myn’d dros eu pene iddo.
Porpoesied yw’r naill, a gwylanod yw’r lleill. Mor falch yw’r gwyliedydd
i wel’d yr haul yn d’od i’r golwg pan y mae’n gymylog! Mae’r haul yn
cadarnhau’r cyfeiriad. Ond pan na bo haul, na lloer, na seren yn y
golwg, mae’r cwmpas ganddo o hyd. Gŵyr y mordeithwyr ysbrydol am rywbeth
tebyg.
“Tywydd da yw hwn,” ebe’r ail swyddog.
“O’r anwyl! beth am y drwg, ynte?” meddwn wrtho.
Ofn nad oes dim llawer o gysgu heno eto. Dim gogwydd at selni mor
belled. Dywed y cadben wrthyf fy mod yn un o fil. Mỳn y ’stiward fy mod
wedi camgymeryd fy ngalwedigeth—taw morwr ddylaswn fod. Yr wyf o’r un
farn ag e’ weithie’ am y cynta’, ond yn ame’r ola’n fawr. Beth dd’wede
pobl _Bethania_, tybed?
Dydd Sul, y 24ain.—Codi am saith. Y llong yn chware’i phrancie o hyd, y
môr yn tori drosti, a phawb ar y dec yn wlyb dyferu. Eto, dyma dywydd
cyffredin y _Bê Bisce_! Fel hyn y budrwy’r bore’; ond erbyn canol dydd
yr o’em wedi dianc o’i grafange. Ysgyrnygu ei ddanedd arnom yr oedd y
crëadur yn y bore’n ddiame genyf, wrth ein gwel’d yn ffoi o’i derfyne.
Gobeithio’r anwyl na cheidw’i ddialedd nes y dychwelwn. Wedi cael tir
_Sbaen_ rhyngom a nerth y gwynt, aeth yn dawelwch mawr. Ac O! brydnawn
Sul. Haul clir, tanbed, ffurfafen ddigwmwl, môr didone, a’r llong yn
cerdded drosto fel boneddiges y’nhraed ei ’sane—ardderchog, a d’we’yd y
lleia’. Y tir o gwmpas _Corunna_ ddaeth i’r golwg gynta’. Cofio am _Syr
John Moore_, a’r farwnad anfarwol a wnaed iddo gan y Parch. _Charles
Wolfe_. Gorffwysdra i’r llygad oedd gwel’d tamed o dir ar ol y fath
dafell o fôr. Dacw’r arfordir gorllewinol i lawr hyd Benrhyn
_Finisterre_. Cawsom engraff o ddïogi’r _Sbaenied_ yn y _Penrhyn_ hwn.
Mae yma orsaf i dderbyn arwydd llonge. Codasom yr arwyddion arferol, ond
ni ddaeth arwydd yn ol mewn atebiad; a thynge’r cadben (nid yn
gableddus) taw cysgu oedd y tacle. ’Doedd dim perswâd ar yr ail
beirianwr na chlywse hwy yn chw’rnu’r pellder hwnw! Mynyddig a garw yw’r
darn yma o dir _Sbaen_. Collasom ef yn fuan, a disgwyliwn wel’d tir
_Portugal_ ’fory.
Dydd Llun, y 25ain. Bore’ heddyw disgynodd fy llyged ar dir _Portugal_.
Mor wahanol i dir _Sbaen_! Yn lle mynydde uchel a geirwon yn codi’n syth
o’r môr, ceir yma ffermdai a phentrefi bychen a mawrion i’w gwel’d
y’mhob man. Caëe a gwinllane, perllane ac olewydd-lane ar lechwedde’r
brynie, a’r mynydde draw yn y pellder yn dir cefn iddynt. Pentrefi
pysgota ar y làn, a thraethe swynol o dywod gwỳn a chaled yn
dysgleirio’n yr haul. Lle braf i fyn’d a phicnic Ysgol Sul am brydnawn.
Hwyrach taw’r ffordd fydde dipyn y’mhell o _Gwm Rhondda_. Yr oedd yn
ddiweddar yn y dydd pan weles gyffinie _Lisbon_. Yr oedd y ddinas ei hun
yn llechu o’r golwg i fyny’r afon _Tagus_. ’Roedd hafdy’r brenin yn
sefyll ar fan amlwg iawn, yn union uwchben y ddinas, mi allwn dybied.
Adeilad mawr gwỳn ac unffurf ydoedd, yn pregethu llai o gysur na bwth
_Beti New Cross_ ar dir y _Godor_, mi wna’ lw. Ar y dde’ mae tair neu
beder o greigie daneddog yn codi’n ddirybudd o ganol y dyfnder.
Creigie’r _Birlings_ y gelwid hwy. Mae dim ond edrych arnynt yn ddigon
i’ch argyhoeddi eu bod yn beryg’ i longe, ’nenwedig ar amser niwl. Yn
agos i’r fan yma y collwyd llong fawr berthyne i’r _Anchor Line_. Dacw
Benrhyn _Espechel_, lle cawsom yr arwydd. Ar bigyn ucha’r mynydd fan
draw mae lleiandy aruthrol—y mwya’n y byd, medde nhw. ’Roedd ei
adeiladu’n golygu llafur blynydde i rywrai. Un o olygfeydd mwya’ dymunol
y darn yma o’r byd yw y bade pysgota tlws a syber sy’n dawnsio o’n
deutu, Mi weles sgoroedd o honynt heddyw, a rhedent o flaen yr awel mor
ysgafn-droed a’r awel ei hun. Cyfarfyddasom â llong ryfel, a
chyfarchasom hi. Dychwelodd hithau’r cyfarchiad yn foneddigaidd ei
gwala. Mae’r môr mor dawel â Llyn _Tegid_ ganol ha’, a thripia’r llong
yn llawn mursendod drosto. Cyredd gyferbyn â Phenryn _Rocca_ cyn nos. Y
tir yn cilio eto, ac nis gwelwn ef mwy hyd y bore’. Dïolch i Dduw am ei
amddiflyn.
Dydd Mawrth, y 26ain.—Tybies fod rhywun yn curo’r ffenest’ pan o’wn
rhwng cysgu a deffro. Beth oedd ond gwlaw! Bysedd y gawod a’m dihunodd.
Bu’n gwlawio’n drwm drwy’r bore’. Mae gwlaw a niwl yn cydgyfeillachu ar
y môr: anaml y ceir y naill heb y llall. Diflas yw bod ar dir pan y
mae’n bwrw gwlaw; diflasach yw bod ar y dw’r. Ond daeth yn deg cyn
cinio, a pharodd yn deg drwy’r dydd. Cryfhaodd yr haul, a chryfhaodd y
gwynt o’r tu ol ini, nes peri i’r llestr siglo’n enbyd ar brydie. Tir yn
y golwg, ond yn rhy bell i wneud fawr o hono. Pasio heibio i leoedd a
hanes iddynt, megis _St. Vincent_ a _Trafalgar_. Mae’r hen long yn cael
côt newydd o baent y dyddie hyn—nid rhyfedd ei bod mor rodresgar ei
symudiade.
Dydd Mercher, y 27ain.—Wedi myn’d drwy Gulfor _Gibraltar_ yn y nos—yn
hytraeh, dri o’r gloch y bore’. D’wede’r cadben wrthyf fod y llong wedi
teithio’n gyflymach o’r _Bari_ i’r _Gib_ nag y gwnaethe’ ’rioed o’r
blaen. Mor garedig yw’r Llywodraethwr Mawr ini! Mae’r Hwn sy’n cadw’r
gwynt yn ei ddwrn yn ei ollwng allan yn dameidie cysurus, a’r Hwn
gerddodd ar y tone gynt yn cerdded arnynt eto. Dyma _Fôr y Canoldir_ o’r
diwedd! Y _Môr Mawr_! Môr yr Apostol _Paul_! A’r môr y taflwyd _Jona’_
’styfnig iddo! Onid yw yn llawn swyn i’r efrydydd Beiblaidd? Mae ei
ddyfroedd yn loew ac yn lâs heddyw, a’i dòne’n fân ac yn fuan. Yr ydym
bellach y’mordwyo tua’r dwyren—o’r blaen tua’r de’ y mordwyem. Mae fy
wyneb yn awr tua chodiad haul. Dacw dir _Affrig_ yn y golwg i’r dde’, a
thir _Sbaen_ yn y golwg i’r aswy. Mynydde uchel, a’u coryne’n wynion gan
eira. Dilynant ni am dros gan’ milldir. Mae golygfa fawreddog i’w chael
arnynt. Sylles yn hir ar y cyfandir tywyll, a cheisiwn adgofio pob emyn
ac adnod a dd’wedent rywbeth am dano.
Mi ro’is dro yn y tŷ peiriant cyn myn’d i gysgu, o dan arweiniad yr ail
beirianwr. Teithies dan y dec o’r naill ben i’r llall. Ni fum mewn gwlad
ryfeddach erioed. Dyma lle mae cyfnewidiad hinsodde! Ceir y gwynt oera’
a’r gwres mwya’ llethol am y drws i’w gilydd. Mae yma bob sicrwydd dynol
am ddiogelwch. Ele iase drosof pan ddechreuwn feddwl taw dim ond ychydig
droedfeddi oedd rhyngof a’r dyfnder du; ac yr oedd llaib y dw’r yn ymyl
fy nhroed yn gwneud imi oeri a chw’su bob yn ail. Cyn dychwelyd i’r dec,
cymeres stoc o’r tanwyr y’ngole’r ffwrneisie. ’Roedd eu düwch, a’u
meindra, a’u taldra, a’u noethder yn eu trawsffurfio’n ellyllon mewn
ymddangosiad. Wedi eu gwel’d wrth eu gwaith, nid o’wn yn synu mwyach eu
bod mor sychedig.
Mae’n ddiwrnod ardderchog, a’r haul yn ei ogoniant. Mae’r awyr eisoes yn
gliriach nag awyr _Pryden_. Erbyn diwedd y dydd, yr ydym wedi gosod dros
dri chant ar ddeg o filldiroedd hyngom a’r _Hen Wlad_.


PENOD VIII.

*
DALEN ARALL O’M DYDDIADUR.
DYDD Iau yr 28ain.—Pen yr wythnos ar y dw’r. Dacw dir _Affrig_
eto—glane _Morocco_ ac _Algeria_. Dim ond mynydde uchel sydd i’w
gwel’d, a rheiny’n edrych yn noeth, a chas, a thywyll. Ni weles fynydde
’rioed a’r fath olwg ddiserch arnynt. Tybed nad rhein yw’r “mynyddoedd
tywyll” y sonia’r proffwyd am danynt? Trwy’r ’spïeinddrych gwelaf
ychydig bentrefi yma a thraw, ond y maent yn rhy bell i’w gwahaniaethu’n
glir. _Arabied_ yw’r boblogeth, a lladronllyd yw eu cymeriade. Mae’r
pentrefi hyn yn hen nythleoedd môr-ladron o’r rhywogeth waetha’.
D’wedodd y cadben bethe rhyfedd wrthyf am danynt. Maent wrth eu
hanfadweth heddyw pan gânt gyfle. Anfonodd Swltan _Morocco_ rybudd dro’n
ol i holl deyrnasoedd _Ewrob_, am i’w llonge beidio caniatau i fade
lanio’n sengl ar y traethe hyn oherwydd y môrladron; ac os bydde i
rywbeth anymunol gymeryd lle ar ol y rhybudd, na fydde fe’n gyfrifol i
neb am hyny. Ond aeth bâd allan o long _Ellmynedd_ ar waetha’r
gwaharddiad. Yr oedd haner dwain o ddynion ifanc gwamal ynddo; a phan
ddaethant o fewn haner milldir i dir, ymsaethodd tri o fade hirion,
meinion, yn llawn o ddynion, allan o un o’r cilfache, cymerasant hwy yn
garcharorion heb fawr trafferth, ac yr o’ent oll wedi diflanu cyn i neb
ar y llong wybod fod dim wedi cymeryd lle. A’r darn prudda’ o’r hanes
yw, na chlyw’d siw na miw am y trueinied byth wed’yn! Nid oes lle i ame’
na chawsant eu cludo i un o farchnadoedd y _Sahara_, a’u gwerthu’n