I'r Aifft Ac Yn Ol - 3

gaethion i’r canolbarth.
Mae’r tywydd mor ddiserch a’r tir, heb fawr haul, a’r gwynt yn eillio
mwy nag a f’asech yn feddwl mewn lle fel hyn. Mi deimles fwy o wres
lawer gwaith yn yr _Hen Wlad_ y’mis Chwefror nag a deimlaf heddyw y’
_Môr y Canoldir_. Mae’r dyfroedd yn dawel ryfeddol, a’r llestr yn cadw
heb siglo ond ychydig. Dim ond un llong a weles drwy’r dydd—nyni sy’n
teyrnasu. Ddoe ’roedd y dw’r yn loew iawn; heddyw y mae’n dywyll iawn. Y
rheswm o hyny yw fod y dyfroedd yn adlewyrchu gwyneb y wybren. Awyr lâs,
ddigymyle oedd awyr ddoe—glas a gloew oedd y dyfroedd; awyr o blwm yw
awyr heddyw—cyfranoga’r dyfroedd o’r un lliw yn union. Onid yw hyn
y’meddu ar wirionedd cyfatebol mewn cylchoedd moesol a chrefyddol? Mi
sylwes fod y llestr yn cynyrchu ei thone a’i hawel ei hun wrth fyn’d
rhagddi, ac mi ofynes i mi fy hun—Onid yw dyn yn gwneud peth tebyg wrth
fyn’d drwy’r byd, beth bynag fo’i gymeriad? Prydferth yw gwel’d y
gwylanod yn gorphwys ar y tone. Mae’r Hwn ddysgodd _Petr_ i gerdded ar y
môr gynt yn dysgu ei saint eto i droi tone dig môr bywyd i fod o
wasaneth iddynt, i’w helpu i gyredd pen y daith. Dyna ddigon o bendrymu;
rhaid ymneillduo bellach. Dacw ole’ _Algiers_ yn dawnsio yn y pellder
draw, ac es i gysgu wrth edrych arno drwy’r ffenest’ gron.
Dydd Gwener, Mawrth 1af.—Diwrnod braf, dïolch am dano. Mwy o haul, a
llai o wynt. Yn wir, ’does dim gwynt o werth son am dano heddyw, yn unig
awelen o grë’digeth y llong ei hun. Pasiwyd _Algiers_, fel _Gibraltar_,
yn y nos. Yr unig at-daliad a geisiaf yw eu pasio yn y dydd wrth
ddychwelyd. Gorore’r cyfandir du yn y golwg o hyd. Y mynydde’n uwch, ac
eira ar goryne y rhai ucha’. Cip ar fynydde’r _Atlas_, sy’n cadw gwynt
deifiol yr anialwch rhag gwneud _Ewrob_ yn bentewyn. ’Does dim yn
ddeniadol mor belled yn y darn hwn o dir _Affrig_—hwyrach y gwella wrth
fyn’d y’mlaen. Rho’es y cadben ei ’spïeinddrych mawr yn fy llaw, a
pharodd imi edrych i gyfeiriad y gogledd. Gwnes hyny, ac ar ol cael y
crëadur i ganolfan prïodol, a fy hunan i fedru ei ddal heb grynu, gwelwn
fwg yn dyrchu’n dew draw’n y pellder, Wedi deall taw mynydd _Etna_ yn
_Sicili_ ydoedd, ’r o’wn yn falch dros ben, er na welwn ond ei fwg. Nid
o’em lawer yn fyr o gan’ milldir oddiwrtho, ond ’roedd y pellwelydd yn
un cryf dros ben. Oera’r awyrgylch yn fawr ar ol machlud haul, a
disgyna’r gwlith yn drwm. Par hyny ei bod yn beryg’ i mi fod allan ar y
dec wedi iddi ddechre’ t’w’llu. Mae’r criw wrthi fel lladd nadrodd yn
glanhau’r hen long, drwy ei phaentio a’i thrwsio, ei golchi a’i thario.
Bwriedir iddi fod fel prïodasferch wedi ymdrwsio i’w phriodas erbyn
cyredd _Alecsandria_. Eto, unffurf iawn yw bywyd o hyd. Dathlu Dy’gwyl
_Dewi_ yn fy meddwl, drwy ddwyn ar gof i mi fy hun sut y dathlem ef pan
yn blant yn hen dre’r sir. Cofio am y seindyrf yn chware’, y clybie’n
cerdded, y baneri’n chwyfio, a’r pwdine a gaem y’nghysgod ein perthynas
â rhai o’r swyddogion. Torwn allan i chwerthin weithie pan ddeue ambell
i ddireidi i’r wyneb, a thybiwn fod y prif swyddog yn edrych yn amheus
arnaf. Ni ŵyr y _Cymro_ arall ddim am _Dewi Sant_ a’i wyl, mwy nag y
gŵyr twrch daear am yr haul.
[Illustration: _CAIRO._]
Dydd Sadwrn, yr 2il.—Tir _Tunis_ yn y golwg. Safle’r hen _Garthage_,
cartre’ _Hanibal_, a gwrthymgeisydd _Rhufen_ am feistroleth y byd. Dacw
bont grogedig _Bizarte_. Dyma ynysoedd _Galita_, y _Brodyr_, _Zembra_, a
_Zambretta_. Mae mynachlog yn perthyn i Eglwys _Groeg_ ar ben _Zembra_.
Mae darne’ o’r ynysoedd hyn dan arwyneb y dw’r, ac felly’n beryg’ i
longe. Darne o’r cyfandir, yn ddïame, ydynt oll, ond wedi myn’d yn
wahanedig rywbryd drwy gyffröad tanddaearol a thanforol. Gwel’d amryw o
bysgod hedegog; y mae un o honynt o faintioli ’sgadenyn go fawr. Ceir
sharcod y ffordd yma hefyd, er na weles i yr un. Ped ymollyngwn dros
ymyl y llong i’r môr i ymdrochi, gwnawn fy llw y teimlwn y cna’n union,
os na welwn ef. Tynu at _Malta_—disgwyliwn ei gwel’d rywhryd ’fory.
[Illustration]


PENOD IX.

*
UN ARALL ETO.
DYDD Sul, y 3ydd.—Tywydd tawel o hyd—dïolch i Lywydd y môr am hyny.
Diwrnod golchi’r criw: golygfa ryfedd i _Gymro_ crefyddol. Mae pen blaen
y llong fel cefen un o dai _Treorci_, yn gortyne a dillad golchedig o
gẁr i gẁr. Rywbryd yn y bore’ aethom heibio i ynys o’r enw
_Pantellaria_. Perthyna i’r _Eidal_, ac y mae ynddi benydfa i droseddwyr
dan lygad y Llywodreth. Mae’r tai a’r gerddi i’w gwel’d yn dlws a swynol
nodedig o’r llong. Tua chanol dydd ce’s gipolwg ar un o’r ynysoedd
_Melitaidd_ draw y’mhell—prin y gwyddwn y gwahanieth rhyngddi a chwmwl
yn codi o’r môr. Erbyn tri y prydnawn yr o’em wedi d’od gyferbyn â hi.
_Gozo_ yw ei henw, a hi yw’r ail mewn maintioli. Mae’n ddarn braf a
gwrteithiedig drosti. Ceir arni bentrefi mawrion, heb fawr o drefn, ond
llawer o brydferthwch. Cyfnewidiwyd arwyddion wrth basio. Yn union ar ol
cwmpasu _Gozo_, dyma _Malta_ i’r golwg—_Melita_ Llyfr yr _Actau_.
Meddwl mwy am _Paul_ nag erioed. _Oasis_ y’nghanol anialwch dyfrllyd yw
_Malta_. Ceir perllane a gwinllane’n dryfrith drosti. Mae’r llwybre
cochion sy’n croesi’r caëe yn peri imi redeg yn ol i _Bontargothi_. Y
brif dre’ yw _Valetta_. Mi weles long y’myn’d i mewn i’r porthladd. Mae
gene hwnw’n gul, a chyflegre fel rhes o ddanedd ar ei fin. Ce’s olwg
braf ar y dre’, am ei bod ar safle uchel. Dacw’r _barracks_ a phebyll y
milwyr, a dacw’r milwyr eu hunen y’myn’d drwy eu hymarferiade. Dacw ddwy
neu dair o eglwysi’n dyrchu eu pigdyre i gyfeiriad y nefoedd. Ust! mae’r
awel yn cario sain clyche un o honynt dros y tone i glustie’r alltud
unig nas gŵyr beth a wna, ai chwerthin ai wylo. Dacw’r castell coch ei
furie, ac adfel hen fynachlog. Ha! a dacw’r ’strydoedd llithrig a
cheimion, a phobl yn esgyn ac yn disgyn ar hyd-ddynt fel gwybed ar
gwarel ffenest’. Mae hen air yn d’we’yd na fedr un _Iuddew_ fyw
y’_Malta_ nac _Aberdeen_; a’r rheswm am hyny yw, fod y _Melitied_ a’r
_Ysgotied_ yn gorfaelu cribddeilieth, fel nad oes dim ar ol i’r
_Iuddew_. Dangoswyd i mi fau bychan ar yr ochr ogledd-ddwyreiniol i’r
ynys, a elwir _Bau Sant Paul_, am y tybir taw yno y daeth efe a’r
achubedigion erill i dir. P’run bynag a oedd hyny’n wir neu beidio, yr
oedd yn wir i mi ar y pryd; a daliwn i syllu ar y fan nes i’r ynys fyn’d
o’r golwg. Mi weles heno’r haul-fachludiad gogoneddusaf a weles erioed.
Nid af i geisio’i ddesgrifio, am ei fod y’mhell y tu hwnt i’m darfelydd
egwan i. Fel ’roedd yr haul y’machlud, fe ddeue’r lleuad i fyny’r ochr
arall, ac er fy syndod, yr oedd yn _werdd_ i gyd drosti! Yr oedd yn
debycach i gosyn o gaws _Gorgonzola_ na dim arall. Gofynes i rywun pa’m
yr oedd felly, a’r atebiad ge’s oedd taw gwyrdd oedd prif liw’r haul
wrth fachlud, a taw cyfranogi o hwnw oedd y lleuad. Cyflwynaf ef am ei
werth, ond nid yw’n anhygoel. Dim tir eto nes cyredd yr _Aifft_.
Dydd Llun, y 4ydd.—Dim helynt o fath yn y byd heddyw. Darn diserch iawn
o’r daith yw hwn o _Malta_ i _Alecsandria_. Dim ond awyr a môr a
haul—ac ä’r haul o’r golwg weithie. Dim aderyn yn y wybren—dim
pysgodyn y’neidio allan o’r dw’r—dim llong ar wyneb yr eigion yn unman.
Meddyliwn am gân _Alecsander Selkirk_:—
“I am monarch of all I survey,
My right there is none to dispute.”
A gall’sai’r hen long fabwysiadu’r syniad yn llawn cystal. Yr haul yn
gwresogi ar brydie, ond y gwynt o’r gogledd-ddwyren yn para i eillio o
hyd, gan gymedroli’r gwres. Disgyna gwlith trwm yn gynar wedi i’r haul
fyn’d lawr. Mae hyn yn nodweddiadol o’r dwyren. ’Does dim rhyfedd fod
cyment o son am wlith yn y Beibl. Gwneir parotöade mawrion ar gyfer
glanio, a theimlaf ychydig gyffro yn fy meddianu ine.
Dydd Mawrth, y 5ed.—Y tone wedi codi, ac yn peri i’r llestr siglo’n
enbyd. Y gwynt yn gry’ ac yn oer. Cael y môr i ni ein hunen o hyd.
Ysgrifenu at deulu bychan y’_Nhreorci_, sydd a’i bryder yn fawr am
danaf. Ysgriblo gore’ medrwn at gyfeillion hefyd. Tynu i derfyn y daith,
a dïolch am hyny.
Dydd Mercher, y 6ed.—Dyma’r diwrnod gwaetha’ gawsom oddiar pan y
gadawsom y _Bari_. O’r anwyl! Daeth rhuthrwynt ofnadwy o’r gorllewin
arnom, a gwlaw mawr yn ei gôl. Yr enw sy’ gan y morwyr ar y math yma o
dywydd yw _squall_. Mae’r tone fel mynydde, ac yn disgyn ar y dec yn
dunelli. Mae’r llong yn gwegio fel meddwyn, nes ei gwneud yn a’mhosib’
cerdded yn gywir, bwyta’n weddus, nac ysgrifenu’n daclus. Mae’r cadben
yn bryderus rhag y bydd yn rhaid i’r llong aros o’r tu allan i’r
porthladd, a’i thrwyn i’r gwynt oherwydd y ’storm. Dipyn yn beryg’ yw
myn’d i mewn i ambell i borthladd ar dywydd garw. Mae porthladd
_Alecsandria_ felly, am fod ei ene mor gul. Ar ol d’od i ymyl y làn mor
ddidrafferth, mae’n anodd i’r bechgyn gadw ffrwyn yn eu gene wrth wel’d
y drafferth wedi eu gorddiwes yn y diwedd. Nid oes genyf ond gobeithio y
tawela’r gwynt erbyn y bore’, ac y cawn fynediad cysurus i’r hafan cyn
nos yfory. Cyflwynaf fy hun, a’r llong a’i llwyth, i ofal yr Hwn y
ceisiaf yn anheilwng ei was’naethu.
Dydd Iau, y 7fed.—Y gwynt wedi gostegu, y môr wedi tawelu, a’r gweddïe
wedi eu hateb. Daethom i olwg y tir cyn haner dydd. Hwre!
O hyn allan gadawaf fy nyddiadur, gan roi hanes fy helyntion tra yn yr
_Aifft_, heb ymgais i’w dyddio a’u trefnu, yn union fel y digwyddant
guro wrth ddrws y côf.
[Illustration]


PENOD X.

*
GLANIO.
GWEDI pythefnos o ymlwybro ar hyd wyneb y dyfnder, a “Dafydd Jones” yn
“byhafio” fel gŵr bonheddig—yr un fath a phe gwydde fod iddo gâr o’r un
enw ar fwrdd y llong—des i olwg tir yr _Aifft_ pan o’wn bron yn ei
ymyl. Y rheswm am hyny yw, fod y tir yn fflat fel eich llaw, heb iddo na
mynydd, na bryn, na bryncyn, na chodiad cyment a thwmpath gwahadden yn
dir cefen i’w farcio allan o’r pellder. Pan ddaeth y llygad noeth yn
alluog i’w wahaniaethu, ymddangose fel llinell lwyd wedi ei thynu gan
bwyntil o blwm, ac yn tori rhwng dw’r ac awyr. Ond dyna! cyn imi braidd
gael amser i roi ’nghap yn deidi ar fy mhen, ce’s arwyddion y’nes ataf
fod tir gerllaw.
O amgylch ogylch y llestr yr oedd bade, fychen a mawrion, yn llawn o
fode ar lun dynion—rhai yn rhwyfo, erill yn eistedd a’u dwylo ’mhleth,
ac erill drachefn yn sefyll ar eu traed mor ddidaro a phe baent ar y
làn. Y peilot oedd un, a’i neges ef oedd ein cyfarwyddo i mewn i’r
porthladd. Un o swyddogion y dollfa oedd y llall, yn d’od i archwilio’r
papyre, y’nghyda chargo unrhyw deithiwr fel fy hunan a all’sai fod ar y
bwrdd. Yn awr y gweles y fantes o fod ar enw un o swyddogion y llong,
hyd y’nod pytae heb fod ond gwerth swllt y mis. Oblegid wrth fy ngwel’d
â phin ysgrifenu wrth fy nghlust, un arall rhwng fy nanedd, bwndel o
bapyre yn fy llaw, fy nghap ar fy ngwegil, ac awdurdod diapêl yn
argraffedig uwchben fy llyged, cafodd f’eiddo i lonydd, a’u perchenog y
fath arwyddion o barch, nes gwneud iddo dybied am foment ei fod yn
perthyn i warchodlu Arglwydd _Cromer_.
Dyma’r meddyg yn d’od i wel’d fod pawb yn iach yn ein plith. Yr oedd y
ffaith fy mod wedi arwyddo’r erthygle fel talydd yn fy nïogelu rhag
ymosodiade hwn eto. Ac mi dd’wedaf wrthych pa’m. Pe daethe i wybod taw
fel dyn claf yn chwilio am iechyd yr es allan, deg i un na f’ase’n
gwneud y ffwdan creulona’, yn gwarafun i’r llong fyn’d i’r porthladd nes
y ceid ardystiad o’r ochr hyn i sicrhau nad o’wn wedi bod yn dyodde’
oddiwrth glefyd heintus—hwyrach y gorfodid y llong i aros o’r tu allan
am wythnos neu ragor, yr hyn fydde’n golygu coste o ganoedd o bune i’r
perch’nogion. Ond megis y mae llawer ffordd i ladd ci heblaw ei grogi,
felly y mae rhagor nag un ffordd i dd’od allan o honi heblaw drwy ddrws
y ffrynt, a’r naill onested a’r llall.
Ha! dyma’r llythyr-gludydd, wirionedd i, yn d’od a’r llythyre i’r bwrdd.
Efe oedd yn cael y croeso mwya’ o bawb. Mor dda oedd genyf fyn’d ’nol i
_Dreorci_ am bum’ munud, a rhoi llam dros dair mil o filldiroedd o fôr i
siarad â rhai oedd anwyl genyf. Nid yw fy “ngwir gymar” wedi f’anghofio,
nac _Eunice_ fy merch, fy unig blentyn, o’i hysgol yn _Caint_. Bendith
arnynt! Erbyn imi dd’od i ben draw’r epistole, yr o’em wedi d’od i ben
draw’r daith, a bwrw angor yn ymyl y cei. Y’mysg y dyrfa amryliw a
wylie’n dyfodiad oddiar y cei, yr oedd nifer o blant o bum’ mlwydd oed a
than hyny, heb ddim o’u cwmpas i ddynodi eu rhyw, a chan ddued a’r
eboni. Tra’r o’wn yn syllu arnynt gyda dyddordeb, diflanasant fel mwg,
heb un ar ol; ac yn fy myw y medrwn ddyfalu pa beth a ddaethe o honynt.
Ond pan drois fy llyged dros ymyl y llong yr ochr nesa’ i’r môr, mi
weles ddwsin o bene duon y’nofio fel cyrc hwnt ac yma, ac yn crio
“_Bacsheesh!_” dros y lle. Mi dafles ddwy neu dair ceiniog i’w canol, ac
i lawr a hwy ar eu hole fel pysgod. Buont cy’d yn d’od i’r wyneb
drachefn, nes peri i mi ofni eu bod wedi glynu yn y mwd ar y gwaelod!
Ond pan ddaethant, mi weles arwyddion yn union oedd yn d’we’yd fod yna
ysgarmes ofnadwy wedi bod o’r golwg, a’r cwbl am dair ceiniog! Gwn am
ddynion—heb sôn am blant—y’nes yma na’r _Aifft_, a ânt drwy ysgarmese
a farciant eu cymeriade—heb sôn am eu cyrff—hyd y bedd, yn eu hawydd
aniwall i gofleidio traed y duw _Mammon_.
O’r diwedd, ar ol pwffio, a ’sgriwio, a chwibanu, a gwaeddi mwy na mwy,
gollyngwyd yr angor, a sicrhawyd y llong â rhaffe wrth gyrn ei hallor ei
hun. Cyn pen pum’ munud, yr o’wn mewn bâd hwylie y’nghwmni’r cadben yn
’sgimio dros wyneb y dw’r yn groes i’r porthladd, i’r ochr nesa’ i’r
ddinas. Enw’r badwr oedd _Alec_, ac enw’i brentis oedd _Achmed_. Cofier
taw _Cymraes_ yw’r “ch” yn enw’r prentis. Daeth y badwyr a mine’n
ffrindiol ryfeddol cyn i mi ddychwelyd. Daethant a ni’n gysurus i’r làn
draw. Neidies o’r bâd yn gynta’, a theimles fy nhraed yn taro tir yr
_Aifft_ am y tro cynta’ ’rioed. O’m cwmpas yr oedd scoroedd o _Arabied_
talgryf ac ysgwyddog, capie cochion hirgul ar eu pene, a’u gwisgoedd yn
fath o gymodiad rhwng Dwyren a Gorllewin. Pan o’wn yn croesi’r ffin or
plentyn i’r llanc, yr wy’n cofio’n dda na yre dim fwy o arswyd arnaf na
gwel’d “dyn du” ar y ’stryd: rhedwn adre’ ar golli f’anadl, ac ni
theimlwn yn ddïogel nes y cawn fy hun yn llechu dan ffedog fy nain, fel
estrys a’i ben yn y tywod. Ac er fy mod yn ddyn “llawn deugen mlwydd
oed” pan ge’s fy hun y’nghanol yr ebonied clebrllyd y prydnawn hwnw yn
_Alecsandria_, nid heb ychydig bach o gyffro yn f’ochr chwith y gall’swn
gymeryd ’stoc o honynt â chil fy llygad.
Pan ddechreues sylweddoli’r ffaith fod gwadne fy nhraed a daear yr
_Aifft_ wedi cusanu eu gilydd, meddianwyd fi gan deimlad go ddyeithr.
Dyma’r wlad y mae ei hanes y’myn’d yn ol i fabandod y byd, a’i
gwareiddiad yn berffeth “cyn bod _Abraham_.” Dyma’r wlad lle magwyd
_Moses_ bach, yr addysgwyd ef yn holl ddoethineb yr Aifftied nes y daeth
yn _Foses_ mawr, ac y dysgyblwyd ef i gyfrinion Duw’r _Hebrëwyr_ nes
iddo fyn’d yn _Foses_ mwy. Dyma’r wlad lle bu’r etholedig genedl yn codi
temle a phyramidie oesol y _Pharöed_, yn gweithio am y rhan fwya’ o
bedwar cant a haner o flynydde â phriddfeini heb wellt iddynt, ac yn
cynyddu mewn rhifedi a nerth er gwaetha’r caledi a ro’id arnynt i’w cadw
i lawr. Dyma wlad y _Nile_, dyfroedd yr hon a dröwyd yn waed gan Dduw i
ddïal gwaed ei bobl, ar fynwes yr hon y gosodwyd gwaredwr cynta’
_Israel_ i orwedd dan gysgod yr hesg a’r prysglwyni, a’r hon a addolid
gynt, ac a addolir eto, gan filiyne o breswylwyr ei glenydd. Dyma’r wlad
lle bu Duw (ys d’wedai’r anfarwol _Dewi Ogwen_), yn agor dwylo _Pharo’_
bob yn fys i ollwng y genedl i ffwrdd, lle bu rhan o “lu mawr” yr
_Arglwydd_—y llau, y llyffent, a’r locustied—yn cyflawni eu hymdeth
ddinystriol wrth orchymyn eu llywydd, a lle bu angeu’n cynal ei loddest
y’mhob teulu’r un pryd trwy’r wlad i gyd ond _Gosen_. Ac os cywir y
casgliad taw’r _Saeson_ yw’r deg llwyth sydd ar wasgar, ac a gollwyd
y’mysg y cenhedloedd, dyma’r wlad sy’n cael ei llywodraethu heddyw gan
ddisgynyddion y dynion fu’n gaethion ynddi bum’ mil o flynydde’n ol. A
dyma’r wlad, mi greda’, a ddaw eto’n ail i _Eden_ mewn prydferthwch, i
ddyffryn yr _Iorddonen_ mewn ffrwythlonrwydd, i _Bryden Fawr_ mewn
gwareiddiad, ac i _Walia Wen_ mewn crefyddolder, y’mhen dwy neu dair o
genedlaethe.
Yr o’wn wedi myn’d i freuddwydio ar ddihun fel hyn, y gwaetha’ o bob
breuddwydio, a llais y cadben ddaeth a mi’n ol at sylwedde bywyd:—
“_Come away, sir, or they will think you mad!_”
A phan edryches, dyna lle’r oedd tẁr o fadwyr cymysgliw o’m cwmpas yn
syllu arnaf fel pe bai dau gorn ar fy mhen. Mi ge’s ragor na dau ar fy
nhraed cyn dychwelyd; ond ni fu brys mawr arnaf wed’yn i freuddwydio ar
ganol y ’stryd.
[Illustration]


PENOD XI.

*
MEWN DALFA.
NI raid i chwi fod fawr o amser y’ngwlad yr _Aifft_ cyn y cewch eich
taro gan amldra ei thrigolion. Y maent fel locustied, nid yn unig yn y
trefi a’r dinasoedd, ond hefyd yn y pentrefi a’r wlad oddiamgylch.
D’wedir nad yw nifer trigolion _Alecsandria_ dros dri chan’ mil; ond
wrth gerdded dros ei ’strydoedd, hawdd fydde madde’ i chwi pe haerech
fod yno filiwn. Mae culni’r ’strydoedd yn peri fod y dre’n ymddangos yn
llawnach nag ydyw mewn gwirionedd. Gydag ychydig eithriade, ac heb
gyfri’ y rhan hono lle mae _Ewropied_ yn byw ac yn dwyn y’mlaen eu
trafnidieth, chwi ellwch boeri o un ochr i’r llall yn y ’strydoedd
brodorol, a hyny heb aflonyddu ond y nesa’ peth i ddim ar gyhyre eich
gwyneb. Y canlyniad yw, fod y dynion yn ’sgwyddo’u gilydd fel mewn
ffair. Weithie, chwi gewch eich hunen y’nghanol y dyrfa ryfedda’ heb
fedru symud cam i’r dde’ na’r aswy, y’mlaen nac yn ol, mor ddigymorth ag
aderyn mewn rhwyd. Chwi aethoch i’r sefyllfa boenus yna’n ddïarwybod i
chwi, a chwi ddeuwch allan o honi’r un modd. Yn sydyn, mae’r wasgfa’n
cilio; ac os ydych yn bryderus o gywreingar i wybod yr achos o’r
waredigeth, byddwch ar eich gwyliadwrieth y tro nesa’ y cewch eich hunen
mewn sefyllfa debyg. Buan y gwelwch haner dwsin o heddgeidwed y’nghyrion
y dyrfa, a buan y clywch sŵn eu pastyne’n dyfod i wrthdarawiad â nifer o
bengloge ’styfnig ar eich cyfer. Rhydd hyn ollyngdod mawr cyn pen
ychydig eiliade, a pharod fyddwch i ddïolch taw nid ar eich pen chwi y
disgynodd y pastwn.
_Soudanied_ yw’r heddgeidwed bron yn ddieithriad—brodorion y wlad sy’n
gorwedd i’r de a’r de-orllewin o’r _Aifft_; a gwneir heddgeidwed o
honynt ar gyfri’ eu gwydnwch a’u ’stoicieth. “Gwŷr cedyrn” ydynt o
ddifri’—tal, ’sgwyddog, brest-lydan, can ddued a’r t’w’llwch, a’r duwch
hwnw’n dysgleirio fel grât y gegin ar fore’ Sadwrn y’nhŷ’r wraig syber
Gwefuse tewion, yn ymestyn y’mlaen, ffroene llyden, yn ymestyn yn ol o
glust i glust y’mron, a dwylo fel dwy balfes gwedder. Ar y pen yr oedd
cap coch, hirgul, tebyg i lestr blod’yn wedi ei droi a’i wyneb yn isa’,
a thusw o’r un lliw yn rhedeg dros yr ymyl. Am y traed yr oedd esgidie o
ledr, cryfion a thrwchus, yn dwyn tebygrwydd nid bychan i ddwy wagen
gymedrol; a’r syndod i mi ydoedd, sut yr oedd y dynion yn gallu dygymod
â’r fath garchar ar ol bod yn draednoethion erioed dros dywod yr
anialwch. Rhwng y ddau eithafion yna—y pen a’r traed—yr oedd ganddynt
wisg o’r un doriad ag eiddo heddgeidwed _Morganwg_, ond fod y botwne’n
fwy. Maent i’w cael ar ben pob heol, os nad yn amlach; a chwi dde’wch ar
eu traws fynyched nes eich cyfiawnhau i ame’ ai tybed nad gwylio’ch
symudiade chwi oedd neges fawr eu bywyd. Ar y cynta’, wrth feddwl am
hyn, tueddwn i fyn’d dipyn yn bryderus; ond mi dde’s yn gyfarwydd â’r
gwŷr yn fuan. Yn wir, mi dde’s i delere siarad â dau neu dri o honynt a
gerddent yn ymyl y doc. Yr o’wn wedi pigo ychydig froddege _Arabaeg_ i
fyny’r diwrnode cynta’, a defnyddiwn bob cyfleusdra a gawn i’w hawyru.
Pan y’myn’d o’r llong i’r dre’ yn y bore’, cyfarchwn hwy â’r frawddeg,
“_Narak said_,” wrth basio, ystyr yr hyn yw, “Dydd da;” a phan y
dychwelwn yn yr hwyr, dywedwn, “_Iltak said_,” sef “Nos da:” chyfarchent
fi’n ol bob tro’n siriolach nag y gwneir yn aml y’_Nghymru_.
Eu pechod parod yw bod yn or-swyddogol a garw pan gânt gyfle. Rhyngoch
chwi a mine, hwyrach taw dyna yw pechod parod eu brodyr sy’n byw y’nes
atom na’r _Aifft_. Yn ddystaw bach, onid dyna bechod parod pawb sy’ mewn
swyddogaeth? Gan nad beth am hyny, parodd rhein dipyn o flinder i mi ar
ddau achlysur yn eu hawydd angerddol i fawrhau eu swydd. I ddirwyn y
benod i fyny’n brydlon a blasus, mi dd’wedaf wrthych pysut.
Rhwng y docie a’r dre’ yr oedd clwydi tebyg i’r hen dollbyrth gynt. Yn
eu hymyl safe nifer o blismyn, gwaith y rhai oedd edrych na bydde nwydde
trethol o un math yn cael eu smyglo drwodd o’r llonge i’r dre’, ac o’r
dre’ i’r llonge. Yr ochr arall i’r ffordd, yn union gyferbyn a’r clwydi,
yr oedd adeilad crwn, tebyg i dŵr castell, yn yr hwn yr eistedde dau
swyddog o awdurdod dïamheuol, y rhai a agorent ac a archwilient bob
pecyn a ddrwg-dybid—ac na ddrwg-dybid yn aml. Nid oedd hawl gan y
bechgyn yn ymyl y clwydi, er ame’ eich pecyn, i’w agor, nac hyd y’nod
i’w gymeryd o’ch llaw yn y fan hono: eu dyledswydd hwy oedd myn’d a chwi
a’ch pecyn i’r tŷ crwn yr ochr draw. Ond yr oedd ambell un y’mynu rhoi
cam neu ddau dros ben ei ddyledswydd, ac fe wnele fyr waith o’ch eiddo’n
bur ddiseremoni o dan lyged y werin, os nad argyhoeddech ef eich bod
cystal gŵr ag yntau am ei ddanedd. Gwnaed hyny â mi ddwyweth—pan o’wn
y’myn’d i ddal y trên i _Gairo_, a phan o’wn yn dychwelyd. Ond mi
achwynes arnynt y ddau dro yn y tŷ crwn, ac ni chlywsoch erioed y fath
dafod a gawsant! Ceisiasant wneud yr un peth â mi wed’yn, heb fy
adnabod; ond daliodd un o honynt fy llygad mewn pryd, d’wedodd air wrth
ei gymydog, a gwthiasant fi’n llyth’renol i’m ffordd—megis y gwthie’r
_Aifftied_ yr _Israelied_ gynt i’w taith. Ar ol hyny, yr wyf bron yn
sicr y gall’swn smyglo faint fyd fynwn o “lâs,” a thybaco, a sigeri
drwy’r clwydi o dan drwyne’r heddgeidwed, pe dewiswn, a phe bawn yn
tueddu at bethe felly, heb iddynt dd’we’yd gair, ond yn falch i wel’d fy
nghefn yn diflanu’n y pellder.
Pa faint roe ambell un adwaenwn am gyfleusdra tebyg!
[Illustration]


PENOD XII.

*
TREM ODDIAR Y TROTHWY.
SON yr o’wn am amldra’r trigolion pan ddaeth yr heddgeidwed i fewn i’r
fusnes—y byddai hyny’n un o’r pethe cynta’ a’ch tarawe.
Peth arall a’ch tarawe mor debyg a dim fydde amrywieth y gwynebe a’r
gwisgoedd. Nid y bechgyn sy’n peryglu’r heddwch wrth geisio’i gadw yw yr
unig rai sy’n gwisgo capie cochion, ond ceir hwy’n gyffredin iawn. Yr
enw arnynt yw “tarbwshus,” a mi weles dri o honynt yn cael eu gwneud
wrth orchymyn, yn y siop lle’r es i’w prynu. Gwisgwn un fy hun wedi’r
nos yn _Cairo_, a thybiwn fy mod yn gwneud _Arab_ go lew. Mae’n siwr gen
i taw prin y tybie neb arall hyny. Mae’r “turban” bron mor gyffredin a’r
llall. Math o ddeunydd gwỳn, neu las, neu felyn, yw hwn, wedi ei dorchi
drosodd a throsodd am y penglog, a chryn lawer o fedr yn cael ei ddangos
yn y gwaith. Mae gan y _Mahometanied_ selog ystyr i’r gwahanol liwie:
dynodant radde o agosrwydd ysbrydol i’r blaenor _Mahomet_. Gwisgir
mantelli hirllaes dros y corff hyd at y traed gan y mwyafrif o’r bobl, o
bob lliw yn y byd; ac am y traed, weithie sandale, ond yn amlach
hebddynt. Rhwbir rhyw fath o sylwedd melyn ar wadne’r traed i’w caledu
rhag y gwres, a defnyddia’r merched a’r gwragedd yr un ’stwff at ewinedd
eu dwylo—i’w caledu, medd rhai, i’w prydferthu, medd erill. Fy marn i
oedd taw prin oedd y prydferthwch; ond dyna, ’does dim cyfri’ i fod am
chwaeth. Bid fyno, mae blaenion bysedd y boneddigese’n ymddangos yr un
fath yn union a phe baent yn bwyta mêl â hwynt drwy gydol y dydd.
Ryw ddiwrnod, mi ge’s gader i eistedd arni ar ben drws un o swyddfeydd
llonge _Alecsandria_, fel y gall’swn wylied y “llïaws cymysg” a elent
heibio. Bum yno awr: ac i mi, yr oedd yn un o’r orie mwya’ difyr ac
adeiladol a dreulies yn yr holl wlad.
Dyma beneth rhyw lwyth _Arabedd_ yn pasio, naill ai mewn dwfn fyfyrdod,
a’i ben ar ei frest, neu mewn hwyl herfeiddiol, a’i drwyn yn yr awyr.
Fel rheol, clobyn o ddyn tal, cyfartal, prydweddol, lluniedd, ystwyth, a
chryf yw’r “shêch,” neu’r peneth; ei groen yn bygddu, ei drwyn yn hir a
syth, ei lyged yn fychen, duon, ac aflonydd, fel pe baent yn chwilio am
elyn ar bob llaw, ei wefuse’n feinion, ei ffroene’n deneuon, ei farf yn
dywyll a chwta, a’i ben yn hirgul. Crachboera wrth basio pob _Ewropiad_,
a chwi ellwch ei glywed yn murmur melldithion ar ei ben wedi iddo fyn’d
heibio. Pe cae ef a’i wehelyth eu hewyllys, ’sgubid ymeth bob ci o
_Gristion_ allan o’r terfyne cyn pen fawr amser, ac allan o’r byd gynted
a hyny. Dyna i chwi deip o’r gwir _Arabiad_,—cydnerth, cyfrwys,
creulon, coelgrefyddol.
Dyma _Negröed_ o’r canolbarth, a mwy o’r anifel yn perthyn iddynt na dim
arall: eu pene’n fawr a chrynion, eu pengloge’n gelyd a gwlanog fel
gwlan y ddafad ddu, eu crwyn yn ddu a seimlyd, eu trwyne’n fflat, eu
ffroene’n llyden, eu gwefuse’n dewion, a’u danedd fel ifori. Plant y
cyhydedd a’r anialwch ydynt, a phrin y cânt eu hanadl y’nghanol y
’strydoedd culion.
Dyma i chwi _Dwrc_ a’i wyneb difynegiant——
Ac ar ei ol _Bersiad_ yn ei garpie——
Ac wrth ei sodle ynte un o breswylwyr _Ceylon_ a
hireth-_Cymro_-am-ei-wlad yn ei lyged——
A dacw _Chinëad_ a’i gynffonbleth——
A’r ochr arall i’r ’stryd ŵr o _Japan_ a’i lyged bychen hirgrwn, a’i
aelie ymofyngar——
A dyma _Roegwr_ llyswenog——
A _Sais_ o filwr yn ei gôt goch yn ei ddilyn——
Ac un o blant _Abram_ yn plygu dan bwyse’r groes ro’ed ar gefn ei
genedl——
A morwr o _Ynys Pryden_ yn cerdded yn ’sgwarog ar ei ol——
——Hach! beth yw hwn sy’n moes-ymgrymu o fy mlaen, ac o ba le y daeth?
Edrycha fel tẁr o ddillad budron parod i’w golchi, neu dẁr o garpie
parod i’w llosgi. Dyma law a braich yn ymestyn dan y carpie tuag ataf,
ac O! nid ydynt ond croen ac esgyrn ar y gore’. Rhytha gwyneb ’sgerbydol
arnaf odditan benguwch ffïedd, a llosga dwy lamp loew y’nhylle’r llyged.
Prin y mae arnaf ei ofn, a phrinach y mae arnaf ei chwant. Dealles yn
fuan taw un o fegeried y wlad ydoedd, yn ei dawch a’i duchan; a haws
oedd i _Paul_ ysgwyd y wiber oddiwrth ei law, nag i mi gael gwared o’r
aflendid hwn. Dosbarth sy’n nodweddiadol iawn o’r Dwyren yw ei fegeried,
y rhai sy’n boen ac yn bla i’r ymwelwyr. Glynant wrthynt fel gelod. I
geisio rhoi cyfeiriad arall i’w gamre, mi ro’is iddo geiniog; ond yn lle
hel ei bac at ei gilydd a myn’d i’w ffordd, dal i estyn ei law wnele’r
hen bechadur, gan furmur rhwng ei ddanedd, a gofyn am ragor, fel _Oliver
Twist_. Yr oedd yn amlwg ei fod wedi gwneud ei feddwl i fyny taw aderyn
hawdd ei blyfio o’wn i, ac nid o’wn yn chwenych ei ewinedd fwlturedd,
rhag iddo fyn’d y’nghyd a’r gwaith yn llyth’renol. Ond mi ge’s brawf
buan fod Rhaglunieth yn gofalu am ei phlant. Dyma un o ddynion y swyddfa
yn d’od allan ar y funud, pan oedd pethe’n dechre gwisgo gwedd go
ddifrifol—ac ar ol deall sut oedd pethe’n sefyll, gỳr y cardotyn egr ac
aflan ymeth gyda rhes o’r geirie mwya’ cyflym eu dylanwad a glywes
erioed. Ni f’asech byth yn credu gynted y casglodd y crëadur ei gwbl
y’nghyd, ac y symudodd ei bres’noldeb afiach o’r gym’dogeth. Afred yw
’chwanegu iddo dywallt diluw o felldithion ar ben fy nghymwynaswr, ac
anghofio dïolch i mine am y geiniog a gawse.
Dacw ferched o Ynys _Malta_’n pasio, ac edrychent mor ’smala nes imi
syllu ar eu hole’n hŵy nag y mae’n weddus i ddyn prïod wneud peth
felly’n gyffredin. Yr o’ent o faintioli glew y’naturiol, ond yr oedd y
fantell oedd am danynt yn gwneud iddynt ymddangos deirgwaith gyment. Nis
gwn beth oedd deunydd y fantell, ond yr oedd yn sicr o fod o ddeunydd
ysgafn iawn. Cychwyne am y pen fel cwcwll, yna tynid ef i mewn am y
gwddf, nes yr oedd fel awyren fechan. Dyna balŵn No. 1. Wed’yn, fe rede
i lawr hyd at y wâsg, tynid ef i mewn yno drachefn, nes cyfansoddi balŵn
No. 2. No. 3 oedd y fwya’, oblegid yr oedd hono’n rhedeg i lawr o’r wâsg
i’r ffere. Wrth edrych arnynt o’r tu ol, yr oedd y tair awyren yn
ymddangos mor ddoniol o ddigri’, nes peri i mi dynu sylw a chilwg ambell