I'r Aifft Ac Yn Ol - 4

i hen shêch a ele heibio, gan mor uchel y chwarddwn. Pan gydgerdde tair
o honynt ochr yn ochr, cyrhaeddent o balmant i balmant; a’r peth a’m
syne i oedd—os taw felly y gwisgent yn Ynys _Malta_, sut gebyst yr
o’ent yn cael lle yno! Yr oedd modrwye ganddynt ar bob bys, hyd y’nod y
bodfys, a breichlede ar arddwrn a migwrn—os nad yw sôn am freichled ar
figwrn yn sawru braidd yn _Wyddelig_. Sut bynag, dyna fel ’roedd. A peth
arall oedd yn ogleisiol: O dan yr ardderchawgrwydd i gyd, mewn sidan, a
modrwye, a breichlede, yr oedd pob un o honynt yn droednoeth, heb gysgod
hosan na sandal yn agos iddynt!


PENOD XIII.

*
FFAWD A FFWDAN.
MAE _Alecsandrida_’n ddinas fawr, a’i phoblogeth dros dri chan’ mil; ond
ni weles ei haner. Mae ynddi rai ’strydoedd gwychion, a llu o adeilade
fydde’n gredyd i _Paris_; ond culion a brwnt oedd y rhan fwya’. Wedi
’sgriwio drwy haner dwsin o’r rhai cula’, a dyodde’ dirdyniade heb fesur
oherwydd a’mhwylledd y gyriedydd ac arafwch y gwŷr traed i symud oddiar
y ffordd, ryw ddiwrnod ce’s fy hun yn sydyn yn y _Grand Square_, a’r
cadben hefo mi. Mae’r ’sgwâr hwn yn deilwng o unrhyw ddinas yn _Ewrob_.
Dyma lle mae’r bancie, a’r gyfnewidfa, a’r prif fasnachdai, a’r
swyddfeydd pena’, a’r gwestai gwycha’. Y’nghanol y ’sgwâr y mae cofadel
i _Mahomet Ali_ (os wy’n cofio enw’r gŵr yn iawn), un o gynfawrion y
tir, a gerddi, a sedde; tra y rhuthra olwynion masnach a phleser heibio
o bob tu ac i bob cyfeiriad. Cedwir y ’sgwâr yn lân a chryno, ac y mae
i’r llygad fel darn o Baradwys y’nghanol yr anialwch. Allan o hono y
rheda’r brif heol a elwir ar enw _Cherif Pasha_, ac yma de’s i
gyffyrddiad â’r _Cymro_ twym’galon a gwladgarol y soniaf am dano yn fy
Rhagymadrodd. Oni b’ase am dano ef a’i frawd yn _Cairo_, mae’n anodd
gwybod pa beth a ddaethe o honof yn y wlad bell hono. Er yn frodor o Sir
_Gynarfon_, mae wedi enill ei blwy’ yn yr _Aifft_ er ys agos i ugen
mlynedd; a’i frawd yr un modd. Nid oes ei barchusach y’mhlith dinaswyr
_Alecsandria_. Masnachu y mae mewn nwydde _Seisnig_, a’i lwyddiant yn
gyfiawn ac yn sicr. Y’mhlith ei wasanaethwyr yr oedd bachgen o _Gymro_
o’r enw _Huws_ o _Abergele_, a bachgen melynddu o’r enw _Selim_, y rhai
fuont arweinwyr i mi o bryd i bryd. Preswylia’r boneddwr ychydig allan
o’r ddinas, a che’s y mwynhad o dreulio un prydnawn Sabbath o dan ei
gronglwyd. Mewn “fflat” y trigai—y “fflat” ucha’n yr adeilad, yr hwn
oedd yn sicrhau nen y tŷ at wasaneth y teulu. Yr oedd yn cynwys amryw
’stafelloedd, wedi eu dodrefnu’n bena’n ol y dull Dwyreiniol. Yr oedd yr
holl ffenestri’n agored, a’r awel garedica’n tramwy drwy’r tŷ. Oddiar
nen y tŷ ceid golwg braf ar y ddinas a’r wlad oddiamgylch; ac mewn congl
gerllaw fe gane ceiliog yn _Gymraeg_, ac fe ymdreche iar neu ddwy
glochdar yn yr un iaith. Boneddiges o _Aberystwyth_ yw Mrs. _Bryan_, ac
yr oedd ganddi, pan o’wn i yno, beder o’r merched bach tlysa’ fu gan fam
erioed. Gwyn oedd fy myd I’r prydnawn hwnw; bydded hwythe wynfydedig
byth gan yr Arglwydd.
Yr wyf y’meddwl imi ddechre’r benod hon gyda chyfeiriad at y cadben a
mine y’myn’d i mewn i’r ’sgwâr yn y cerbyd ar ryw ddiwrnod, ac yr wyf
y’meddwl hefyd taw’r diwrnod y glanies oedd y diwrnod hwnw. Ar ol bod yn
y llong am bythefnos, yr oedd fy aelode isa’ dipyn yn chwareus, a chawn
fy hun yn taro’n erbyn rhyw _Ismaeliad_ o hyd. Anodd oedd peidio, gan
mor aml y dynion a chul yr heolydd. Cymerasom y traed cyn cymeryd y
cerbyd, ac wedi pasio drwy un o byrth y deyrnged, cawsom ein hunen
y’nghanol y dyrfa. Croesasom y ’stryd—anturieth heb fod yn ddiberyg’, o
herwydd y cerbyde o bob math a chwim-basient i fyny ac i lawr. Heb fod
nepell oddi-yma y mae palas y _Khedive_, brenin yr _Aifft_. Gorchuddia
ddarn mawr o dir, ac nid oes dim yn brydferth ynddo. Llanastr o dŷ isel
ydyw, yn wỳn i gyd drosto, yn ffenestri bob tamed o hono, ac yn gwynebu
i’r môr. Yr oedd yn anodd dal i edrych arno, gan fel yr oedd yr haul yn
t’w’nu ar ei furie gwynion a’i ffenestri gloewon. Nid yw y brenin yn byw
yma’n barhaus. Yn _Cairo_ y mae ei brif balas; ond pan ä’n rhy boeth i
fyw yno’n gysurus, symuda i _Alecsandria_, i gael y fantes o awelon y
môr. Dilynir ei esiampl gan y rhan fwya’ o’r mawrion. Troisom ar y dde i
heol gul, oedd yn llawn siope, a swydd-dai, a cherbyde, a phobl, a
phlant. Yr oedd yr heol guled fel, pe safech ar ei chanol, y gallech
ysgwyd dwylo’n dalïedd â’r dynion oedd bob ochr i chwi. Yr oedd lled
llaw o balmant yn rhedeg gyda’r ochre’ ond camp i chwi fydde sefyll arno
am ragor nag eiliad. A phan wthid chwi oddiarno gan rywun neu gilydd un
foment, gyrid chwi’n ol y foment nesa’ gan ryw _Jehu_ a fygythie redeg
drosoch. Yr oedd siope agored bob ochr i’r ’stryd, tebyg i stondine
ffeirie _Cymru_, yn y rhai yr oedd pob math o nwydde, a dau neu dri o
beryt yn crogi wrth eu cewyll oddiallan, ac yn ’sgrechen _Arabeg_ i dynu
sylw’r dyrfa. A mi wna lw nad oedd sylw neb yn fwy effro na f’eiddo i.
I b’le bynag y crwydrwn yn _Alecsandria_, deuwn yn ol, fel swllt drwg,
i’r llong erbyn pob hwyr i gysgu. Weithie’n gynar, weithie’n ddiweddar:
dibyne hyny ar hŷd y daith am y diwrnod, ac ar y cwmni, ac ar yr
amgylchoedd y cawn fy hun ynddynt. Nid o’r un cyfeiriad y deuwn bob tro,
ac nid ar fy nhraed y byddwn bob amser. Dïogelach oedd llogi cerbyd pan
fydde wedi myn’d yn hwyr iawn, er hwyrach y byddem yn ddau a thri mewn
nifer. Gwneud cilwg gâs ar dramorwr o’r Gorllewin mae dosbarth o’r
_Arabied_, ac ysgyrnygant ddanedd arno pan dybiant y gallant wneud hyny
a bod yn groeniach. Ymddygant felly liw dydd gole’; afred yw d’we’yd eu
bod yn fwy haerllug liw nos pan gânt gyfle. Ni fum i heb gwmni’n cerdded
i’r llong gyment ag unweth, ond bum yn un o ddau gryn ddwsin o weithie;
ac er na ddigwyddodd i mi na niwed nac anffod yn y gwibdeithie nosol
hyn, mi ge’s beth braw ragor na siwrne. Bernwch chwi.
Yr oedd y cadben a mine wedi bod ar ein hynt yn rhywle, ac wedi cael ein
hunen rywbryd gyda’r nos, rhwng dau ole’, yn bur bell o’r fan lle’r oedd
y llong yn gorwedd, ac wedi blino heb gellwer: y gwyneb a’r dwylo’n
’stiff gan lwch a haul, y pen yn poeni, a’r traed yn poethi—yr o’em
wedi myn’d i hercian fel dau drempyn er’s meityn, ac yn hiraethu am y
caban bach yn y llestr, er lleied oedd. Drwy ryw gydymdeimlad cyfrin,
daethom i ddeall beth oedd prif angen y naill a’r llall yr un pryd; a’r
canlyniad oedd, ini alw’n dau yr un pryd ar gerbydwr a ele heibio, yr
hwn, ar ol cymeryd arno ei fod yn gwybod y cwbl ac yn deall rhagor, a’n
cymerodd o’r fan hono yn ei gerbyd. Ac O, gyfnewidiad cysurus! Rhoisom
raff i’n mwynhad, a buom ddall, mud, a byddar i bobpeth arall am ysbed
chwarter awr. Tybiaf ini dd’od ’nol i’n hamgylchoedd agosa’ tua’r un
adeg. Beth bynag, tynodd y cadben fy sylw i at gymeriad amheus y
gym’dogeth yr aem drwyddi, a thynes ine ei sylw ynte at gymeriad amheus
y gyriedydd a eistedde o’n blaen.
“Nid dyma’r ffordd i’r doc!” ebe’r cadben.
“Nid hwn yw’r dreifer a logasom!” ebwn ine.
Yr oedd y cadben y’nes i’w le na mi. Gwge hen furddynod hagr arnom ar
bob llaw, sarheid ein ffroene diniwed gan arogliade amryw a dieithr, a
merwinid ein clustie gan gri begeried. “Bwrw tân” atom y bydde ambell i
lygad wrth basio; ac er galw ar _Jehu_, ni chymere arno’n clywed, ond
gyru’n ynfyd a wnai. Y’mhen hir a hwyr, daethom at ffordd haiarn, ac yr
oedd yn rhaid ei chroesi neu droi’n ol. Er fod y clwydi’n gauad, nid
oedd na thrên na pheiriant yn y golwg. Disgynodd _Jehu_ i agor y clwydi
o’r ochr hyn, ac wedi arwen y ceffyl a nine i ganol y cledre, dyma
chwibaniad! a dyma’r swyddog oedd yn gofalu am y groesffordd yn d’od
allan o’i focs, yn cydio y’mhen y crëadur o law’r crëadur arall, ac yn
gollwng allan y diluw mwya’ ’sgubol o fras hyotledd. “Tra yr oedd hwn yn
llefaru,” dyma ruthr o gyfeiriad y clwydi cyferbyniol, lle’r oedd dynion
a cherbyde ganddynt yr ochr arall, ac yn disgwyl am gyfleusdra i groesi.
Heb estyn dim at y ’stori, yr oedd yno gryn haner cant o’r tafode
grymusa’, yn cael eu helpu gan draed, a dwylo, a llyged, a danedd, duon
a gwynion, fflachiade mellt y’nghanol caddug—y cerbyd, a nine ynddo, ar
ganol y rheilie—dim posib’ myn’d y’mlaen, dim siawns i fyn’d yn
ol—trên yn ymyl a’i beiriant yn ’sgrechen ei anadl allan—a’r
_Pandemonium_ mwya’ cysurus o amgylch ogylch! Golygfa i’w chofio ydoedd.
Deallem eu bod oll y’mhen ein gyriedydd ni, ond haws oedd deall iaith
gwydde _Cymru_ amser Nadolig, na iaith y gwerinos hyn. Yr oedd gwyneb y
cadben wedi newid ei liw droion, ac nid oedd fy ngwep ine ronyn gwell,
mi wn. Yr oedd e’ o’r farn taw gwell oedd disgyn; barnwn ine taw gwell
oedd ini lynu wrth y cerbyd, ar dir rheswm a ’sgrythyr. A dyna fu ore’.
Wedi ymryddhau o’r criw ’stwrllyd, a chael llwybr clir drachefn, cawsom
ddigon o achosion i ddïolch taw nid ar ein traed yr o’em. Yr oedd y
cerbydwr wedi colli’r ffordd cyn cyredd y clwydi, a chollodd ei ben
wed’yn; y canlyniad oedd, ini gael awr arall o chw’sfa cyn cyredd y doc,
rhwng ofn a phryder a phobpeth. Chwarddasom yn galonog y noson hono, ar
ol ini gael ein traed ar ein tomen ein hunen.
Pan o’wn wedi bod yn treulio’r prydnawn Sul hwnw gyda’r ffrind o _Gymro_
y sonies am dano, tua chwech o’r gloch mi feddylies ei bod yn bryd i mi
gychwyn yn ol, os o’wn am gael odfa bregeth yn y Sefydliad i’r Morwyr,
yn ol y cynllun. Yr oedd genyf awr o amser wrth gefn. Cymerodd fy
nghyfell boen i’m cyfarwyddo sut i gael gafel ar y tram, ond bum yn hir
cyn d’od o hyd iddi. Cerddes fwy na mwy, ac er holi, nid oedd neb yn fy
neall, na mine’n deall neb. O dïolch, dyma hi o’r diwedd—ond mae hon yn
rhy lawn i gynwys rhagor. Gadewes iddi fyn’d, ac aroses am y nesa’. Wel,
wel, mae hon yn llawnach na’r llall, ac yn colli drosodd o ddynion!
_Rhaid_ imi dreio bachu’r drydedd, neu ffarwel i’r odfa. Neidies i fyny,
a ches led troed ar y grisyn i sefyll. Ni welsoch gynifer o bobl erioed
mewn un cerbyd. Dringent ar hyd ei ochre fel gwybed. Yr oedd yn rhaid
i’r tocynwr dreisio’i ffordd drwy’r dyrfa, a synwn at ei amynedd. Mor
bell ag y gall’swn wel’d, myfi oedd yr unig ddyn gwyn o fewn i’r lle; a
mi’r o’wn getyn gwynach nag arfer hefyd. Dywedase fy nghyfell wrthyf fod
y tram y’myn’d drwy’r _Grand Square_, a llygadwn am hwnw’n bryderus.
G’yd y deuem iddo! Tybed fy mod wedi camgymeryd y cerbyd! Ond para i
redeg a wnae ar hyd heolydd culion—mor gulion, nes peri i mi wasgu fy
hun yn erbyn ochr y cerbyd rhag fy ’sgathru gan y murie. Mi benderfynes
lynu wrtho b’le bynag yr ae, deled a ddele i’m cyfarfod. Cofiwn i hyny
dalu’r ffordd imi’n ddiweddar. Mi ofynes i’r swyddog fy ngosod i lawr yn
ymyl y _Gabara_, neu’r carchar. Nid am fy mod wedi bod ynddo, ond am y
gwyddwn fy nghyfeiriad oddiwrtho. Eithr ysgwyd ei ben a dangos ei
ddanedd wnae’r swyddog pan dd’wedes y gair, ac y mae mor debyg a dim nad
o’wn yn ei seinio’n briodol. O’r diwedd, dyma’r ’sgwâr, a dyma ben ar fy
mhenyd ine. Milldir arall, a disgynes ar gyfer y _Gabara_; ac ar ol ugen
munud o gerdded cyffrous, mi gyrhaeddes y Sefydliad yn brydlon erbyn y
bregeth.
Yr ochr nesa’ i’r ddinas o’r tollborth sy’n arwen o’r docie mae tua
dwsin o dafarne, isel y’mhob ystyr, y rhai sy’n byw’n bena’ ar arian a
dillade’r morwyr. Cedwir nifer o sharcied ar lun dynion yn y tylle hyn,
a denant _Jac_ i fewn; yna dygir ei synwyre oddiarno gan y gwenwyn a ŷf,
a theflir ef allan i’r heol agos y’noethlymun. Dilynodd dau o’r giwed
hyn myfi ac un arall un noson am bellder ffordd, a chynyddent mewn
beiddgarwch er gwaetha’n protestiade. ’Doedd dim i wneud ond troi
arnynt. Prynaswn ffon o groen _rhinoceros_ ychydig cyn hyny, a phan y
bygythies hwy â hono, ciliasant yn eu hole fel dau whelpyn wedi eu curo.
Da i mi na wyddent beth dd’wede fy nghalon!
[Illustration]


PENOD XIV.

*
AR GRWYDR.
CERBYD sy’ mewn bri mawr yn yr _Aifft_ yw yr un y gelwir _arabeyah_
arno. Tebyga i _hansom cab_ ein gwlad ni, ond ei fod yn ysgafnach na
hwnw, a’r gyrwr o’ch blaen yn lle o’ch ol. Yr wyf yn meddwl fy mod wedi
eich dwyn i gyffyrddiad a’ch gilydd yn y benod flaenorol. Mae canoedd o
honynt i’w cael yn y prif drefi, a’r oll yn gyfrifol i’r Llywodreth.
Maent wedi eu rhifo’n ofalus, a’r gyrwyr hefyd, yr un modd a nine. Eto,
prin yr anturiech i ambell un o honynt, gan mor ddigymeriad yr ymddengys
y cerbyd a’r cerbydwr. Ac os anturio wnewch, yr ydych yn y purdan c’yd
ag y byddwch ynddo. Mi allwn dybied nad oes yno un ddeddf yn gwahardd ac
yn cosbi gyru eithafol. Paradwys i “yrwyr ynfyd” o ddosbarth motorwyr a
dwy-rodwyr y Gorllewin; ac ni fydde gan aml i amaethwr wrthwynebiad i
ryddid gogoneddus o’r fath wrth ddychwelyd o’r dre’ brydnawn Sadwrn. Y
syndod i mi oedd, sut na fase llawer yn cael eu hanafu a’u lladd, yn
enwedig o blant, gan mor llawn a chulion y ’strydoedd, a chan mor
ddireswm y gyrid. Ni chlywsoch y fath _Babel_ erioed ag sy’ rhwng y
gyrwr yn dirwyn ar y ceffyl ac yn gwaeddi ar y dyrfa i symud oddiar y
ffordd, ar y naill law, a’r dyrfa hithe yn tywallt anatheme ar ei ben,
ar y llaw arall.
Pe gallech feddianu eich hun i gymeryd ’stoc o’r amgylchoedd, deuech yn
fuan i fod o’r farn taw un o’r cyfrynge gore’ i wel’d bywyd cyffredin y
bobl yw yr _arabeyah_. Yr ydych yn eu canol, ac eto’n ddidoledig
oddiwrthynt. Ond bydd chwarter o ysgol, a d’we’yd y lleia’, yn ofynol
cyn y llwyddwch i gyredd y ’stad ddymunol yna. Rhaid i mi gyfadde i mi
fethu. Y tro cynta’r es iddo, yr oedd yn ferthyrdod perffeth. Sôn am
’storm ar y môr! Yr oedd yn felus o’i chymharu â chwarter awr mewn
_arabeyah_! Ni weles neb mor ddibris o einioes a meddiane.
Yr wyf wedi sôn am olwg ddiolwg y cerbyd a’r cerbydwr; mae’n ddrwg genyf
orfod d’we’yd am y ceffyl, nad oedd ynte, druan, ddim gwell. Yr oedd
edrych arno ef, a’i gyd-grë’duried yn dwyn i’m cof bob ’stori a glywes
am geffyle tene erioed. Cofiwn am y gŵr cyflym hwnw a basie heibio i
efel gôf pan oedd ceffyl yn aros i’w bedoli. P’run ai sefyll ai gorwedd
oedd y crëadur, mae’n anodd d’we’yd gan mor dene ydoedd.
“Ai dyma lle ma’ cyffyle’n ca’l u gneud?” gofyne’r gŵr cyflym i’r gôf.
“Eu gneud!” ebe mab _Vulcan_, heb wel’d yr ergyd; “bewt ti’n feddwl?”
“O, dim ond ’mod i’n gwel’d ffrâm ceffyl yn y fan yma, dyna i gyd!”
ebe’r arabus; a ffwrdd ag e’. Gyda llaw, fe dd’wedwyd i mi fod y gôf
hwnw heb wel’d yr ergyd byth! Un go dew ei fenydd yw ambell i ôf,
ysyweth.
Sonie _Kilsby_ am gi oedd mor dene nes ei bod yn angenrheidrwydd poenus
arno i bwyso yn erbyn y wàl bob tro y cyfarthe!
Pan o’wn yn byw ar _Gefncoedcymer_, yr oedd yna bydler yn gweithio
y’ngwaith y _Gyfarthfa_ a chanddo gi can deneued a’r teneugi teneua’ a
welsoch mewn deng mlynedd. Llusge’r ci ar ol ei feistr i’r gwaith bob
dydd. Gofynodd rhywun iddo—nid i’r ci, ond i’r pydler:
“B’le ce’st ti’r ci ’na, _Ianto_?”
“Dw i ddim wedi ga’l o yto,” ebe _Ianto_.
“Sut hyny, bachan?”
“O, d’od ma’s yn rhana’ ma’ fa,” ebe’r pydler. “Pan ddaw a ma’s i gyd,
mi fydd yn gyfrol biwr ddigynyg!”
Perthyn i’r dosbarth yna o bedwar-carnolion ysgerbydol yr oedd y ceffyl
a lusge’r cerbyd y bum i ynddo ar un achlysur yn _Alecsandria_. Tebyg
i’r buchod a welse _Pharo_’n ei freuddwyd—drwg yr olwg a chul o gig. Yr
oedd ffrewyll y gyrwr ar ei wàr a’i ochre’n ddibaid, a’i lais cryglyd yn
gwaeddi ar y bobl am droi o’r neilldu’n ddïatal. Lletye ’nghalon yn fy
ngwddf c’yd ag yr eisteddwn o’r tu ol iddo. Gwelwn ddynion a merched yn
cael eu gwasgar o’i flaen fel haid o ddefed; a chauwn fy llyged yn dỳn
pan dybiwn fod cerbyd arall y’myn’d i’n rhedeg i lawr.
Yr unig dro y mwynhês i fy hun mewn _arabeyah_ oedd pan aeth y cadben a
mine am ddarn diwrnod allan o’r dre’ i wel’d Colofn _Pompi_, y Bedde
Tanddaearol, Gerddi’r Brenin, glane’r _Nile_, a _Ramle_, un o’r
maesdrefi. Ac am y tro hwnw yr wyf y’myn’d i sôn yn awr.
Heblaw _Jehu_, llogasom ddyn o’r enw _Moses_ yn arweinydd i ni; ac yr
oedd yr enw a’r swydd yn taro eu gilydd i’r dim. _Arabiad_ oedd _Moses_,
ac arno ef yr oedd gofal y llong yn y nos c’yd ag yr oedd yn y doc.
Edryche’n frwnt ddiraen wrth ei waith, ond y prydnawn hwn yr oedd wedi
ymbincio’n anghyffredin; yr oedd ei wisg yn wèn fel eira, a’i
ymddangosiad yn foneddigedd dros ben. Efe oedd yr unig _Arabiad_ a
glywes yn ceisio siarad _Cymraeg_; ond cystal i mi ei dd’we’yd a
pheidio, nid oedd ei eirie’n yr hen iaith mor ddewisol ag y b’aswn yn
caru eu bod. Yr oedd ganddo ddwy wraig a thri o blant. Bydde’r prif
swyddog yn hoff o gellwer ag ef.
“P’sawl gwraig, _Moses_?”
“Dwy.”
“P’sut wyt ti’n gallu rheoli dwy, a fine’n methu rheoli un?”
“Rhoi un i ofalu am y llall, a fine i ofalu am hono,” ebe _Moses_.
“Faint o blant sy’ genti?”
“Tri.”
“O, un-a-haner bob un, ai e? Oes cynffone gyda nhw, _Moses_?”
“Nag oes,” ebe’r _Arab_ yn syn.
“Siwr o fod—mwncis bach ydyn’ nhw, _Moses_,—chwilia di am u cynffone
nhw heno!” Ni ddangose _Moses_ gysgod anfoddlonrwydd i’r cateceisio
manwl hwn, ond fe ddangose’i ddanedd gwynion mewn llawn tymer dda.
Y lle cynta’ y daethom iddo oedd Colofn _Pompi_ a’r Bedde. Un darn
anferth yw’r Golofn, sydd yn peri i chwi synu sut y gosodwyd hi ar ei
phen erioed. Un o gadfridogion _Rhufain_ oedd _Pompi_, yn byw oddeutu
haner cant o flynydde cyn Crist. Ai ganddo ef ei hun, ynte gan rywun
arall er cof am dano, y codwyd y golofn, ’does neb a ŵyr. Ond mae’n sicr
o fod yn hen iawn, fel bron bobpeth sydd yn y wlad ’rwy’n traethu am
dani.
Yn ymyl mae’r _Catacombs_, neu’r Bedde Tanddaearol. Yn gynta’, eir i
lawr ddeugen o risie’n yr awyr agored; yn ail, eir i fewn yn sydyn i
fath o dwnel; ac yn drydydd, disgynir yn raddol wrth ole’ canwylle nes y
deuir i d’w’llwch y gellir ei deimlo. Tybir taw’r _Crist’nogion
Coptaidd_ cynta’ gleddid yn y bedde hyn; ond mae’r cyrff oll wedi eu
symud i’r Amgueddfa yn _Alecsandria_. Mi weles nifer o honynt yr un
diwrnod wrth ddychwelyd. Y bedde’n unig oedd yma. Math o dylle hirgul
oedd y rhein, wedi eu gweithio i fewn i’r ochre, ac i’w cael ar bob llaw
i’r llwybre. Mae’n hawdd i ddyn golli ei ffordd yn y dyrysle hwn, ac oni
bai fod genym arweinydd lleol,—ein harwen _at_ y lle’n unig wnai
_Moses_,—mae’n amheus genyf a wele’r cadben a mine ole’ dydd drachefn.
Wesul tipyn, daethom i ’sgwâr, o’r hwn yr oedd yr holl lwybre’n rhedeg,
ac i’r hwn y dychwelent. Ar ganol y ’sgwâr yr oedd careg anferth o dywod
wedi caledu, a throsti yr oedd canoedd o enwe wedi eu ’sgriblo gan
bersone fuont yno, fel fy hunan, yn aberthu i dduw henafieth. Ar ol
chwilio am damed glân, tores ine f’enw y’mhlith y llu, er afrwydded
oedd. Yr oedd hyn yn fwy o gamp nag a feddyliech; ac wedi gorffen,
dyhewn am dd’od o’r twll myglyd i anadlu awyr iach Duw’r Nefoedd. Pan
ddaethom allan, yr oe’m yn chw’su fel tanwyr, yn chw’thu fel cŵn ar wres
mawr, yn wincio ar yr haul fel dallhuanod, ac yn siglo fel dynion wedi
meddwi. Ac wedi meddwi yr o’em ar beth gwaeth na chwrw a licwr,—ar awyr
wenwynig, yr hon y buom awr gron gyfan yn drachtio o honi.
Ffwrdd a ni wed’yn i gyfeiriad yr afon, a buom yn olwyno gyda’i glane am
hir ffordd. Yr ochr arall iddi yr oedd canoedd o fwdgabane, a dynion yn
ymolchi ynddi ac yn yfed o honi. Yr ochr hyn iddi yr oedd gerddi
gorwych, pyrth henafol yn arwen i mewn i balase teg, ac hyd y’nod i hen
furddyne adfeiliedig. Gwelwn ambell i fad afrosgo’n croesi, ac weithie’n
glynu’n yr hesg. Tyfe’r hesg yn dew ac yn uchel dros rane o’r afon,—mor
dew ac mor uchel nes cuddio peryg’ i’r ymdrochwyr a’r gwehynwyr dwfr.
Welwch chi’r tamed tywyll acw sydd yn edrych fel darn o bren pwdr
y’nghanol y llafrwyn? Ha! dyna fe’n symud, ac yn llithro’i lawr i’r
dw’r. Beth yw hwna, _Moses_? Dyna un o grocodilied yr afon, y rhai a
ddeuant i lawr can ised a hyn yn amser newyn, a’r rhai a addolir gan y
bobl fwya’ anwybodus, fel na wnant ddim iddynt i achub eu bywyd eu hun
na bywyde eu gwragedd a’u plant.
Ar ol teithio tair milldir neu ragor gyda glàn yr afon, troisom i fewn i
erddi’r Brenin. Maent yn eang ac yn ffrwythlon, ond mor afler a’r tamed
gardd sydd genyf fi y tu cefn i’r tŷ lle’r wyf yn byw. Ceir ynddynt goed
palmwydd wrth y miloedd, yn enwedig y _date-palm_. Tŷf y rhai’n yn
dalion iawn. Mi weles ddynion yn rhedeg i fyny i’w brige ucha’ fel
gwiwerod, i’w talfyru. Rhwymant wregys cryf am eu canol, ac am y pien,
ac esgynant mewn cyfres o herciade. Mae yma hefyd nifer fawr o goed
ffigys a banane. Nid hir y buom cyn myn’d i’r Amgueddfa i wel’d y cyrff
fu’n gorwedd ar yr estyll yn y Bedde Tanddaearol. Ni ddeil hon i’w
chymharu âg Amgueddfa _Ghizeh_, yn _Cairo_. Ei phrif nodwedd oedd
hyfdra’r swyddogion ofalent am dani. Codent dreth arnoch am gael anadlu
’mron, a bu gorfod i mi siarad tipyn o _Gymraeg_ â hwy cyn iddynt dewi,
er mawr ddifyrwch y cadben. Cafodd amgenach dylanwad arnynt hwy nag a
gafodd ar hen sipsiwnen wrth draed y _Pyramidie_, am yr hon y cewch
glwed eto. Bu’r hen iaith o fantes anrhaethol i mi ragor na siwrne. Yr
oedd y cnafon yn deall acen a goslef y _Sais_ a’r _Ffrancwr_; ond nid
oedd ganddynt syniad am dafodieth Cwm _Rhondda_, a gosodwn y diffoddydd
arnynt mewn byr amser.
Aethom allan i’r wlad drachefn, o dan gysgod y palmwydd am filldiroedd,
nes d’od i _Ramle’_, un o faesdrefi _Alecsandria_. Dyma lle mae’r
bendefigeth yn byw, a braf yw eu byd. Erbyn hyn yr oedd yn dechre’ nosi,
a throisom yn ein hole. Pan gyrhaeddasom y llong, yr o’em ein dau mor
newynog a bleiddied ar amser eira, ac mor flinedig a phlant sy’n talu
’mlaen am eu gwely wrth chware’ ar hyd y dydd.
A d’wedwch chwi os na fum yn crwydro y diwrnod hwnw.
[Illustration]


PENOD XV.

*
YN Y TREN I GAIRO.
MAE gwel’d trên yn yr _Aifft_ yn ysbeilio’r wlad henafol hono o swm nid
bychan o’r gogoniant gysylltir â hi’n gyffredin, ac â phob gwlad o’i
bath. Bid siwr, ceir ynddi gamelod ac asynod, ychen a dromedaried,
y’nghyda phedwaried cyffelyb; ond ceir ynddi drên hefyd, ac y mae hwnw’n
Gorllewineiddio pethe’n anghyffredin. Ac eto, oni bai am y trên, sut y
galle teithwyr glirio cyment o dir mor ddidrafferth, a gwel’d cynifer o
ryfeddode mewn can lleied amser? Yr oedd y pryd hwnw’n rhedeg i
_Cartŵm_, pellder o ddwy fil o filldiroedd; ac y mae wedi rhedeg bwer
y’mhellach oddiar hyny. Tebyg yw na orphwysa mwy nes y tramwya o eitha’r
Gogledd i eitha’r De. Pan yn codi tocyn o _Alecsandria_ i _Cairo_, mi
ofynes o gywreinrwydd pa faint a gostie tocyn o _Alecsandria_ i _Cartŵm_
un ffordd: a be’ feddyliech oedd yr atebiad? “_Deg punt ar hugen!_” Mi
wnes fy meddwl i fyny’n union taw gwell i mi oedd peidio myn’d mor bell
a hyny y tro hwn, gan’ad sut y bydde wed’yn. Gorwedda dros chwech ugen
milldir o dir gwastad i’r llygad rhwng _Alecsandria_ a _Cairo_, a
rhedasom y pellder yna, neu rhedodd y trên a ni, mewn teirawr, yn gwneud
cyfartaledd o ddeugen milldir yr awr. Pan gofiwch nad yw’r peiriant na’r
peirianwyr i fyny y’mhopeth ag eiddo’n gwlad ni, chwi gydnabyddwch ini
redeg yr yrfa’n òd o ebrwydd. Mi dybia’ fod y daith hon yn werth penod,
ac felly cychwynwn yn ddiymdroi.
Codir y tocyn o’r tu allan i’r orsaf: ni cheir mynediad i mewn hyd y’nod
i’r ystafell aros, heb sôn am y platfform, heh docyn teithio. Hyny yw,
at wasaneth teithwyr, a theithwyr yn unig, mae’r orsaf yn _Alecsandria_.
Cyflwynaf y wers i awdurdode rheilffyrdd y wlad hon. Nid yw _Cairo_
cystal. Mae tri dosbarth yn perthyn i drên yr _Aifft_ fel trên _Lloegr_,
gyda hyn o wahanieth,—nid yw’r trydydd i’w gael gyda’r cyntaf a’r ail.
Ymffurfia hwnw’n drên ar ei hen ei hun. Ce’s gip arno pan yn aros yn un
o’r gorsafe, a thebygwn ef yn fy meddwl i drycie dâ’r T. V. R. ugen
mlynedd yn ol! Es i fewn i gerbyd o’r ail ddosbarth. Mae tri neu bedwar
o’r rhein mor agos gysylltiedig â’u gilydd, fel y gellwch gerdded yn
gysurus o un pen i’r naill i’r pen arall i’r llall. Mae llwybr i’w gael
o bwrpas i’r perwyl. Rhwng pob cerbyd mae platfform isel, i fyny’r hwn
yr ewch wrth fynd i fewn, ac ar yr hwn y gellwch sefyll, os dewiswch, ac
os na thry eich pen yn _Brotestant_, c’yd ag y mynoch, yn yr awyr
agored, ac heb ddim rhyngoch a’r wlad oddiallan. Bum yn sefyll arno
droion am amser hir, a mi dd’wedaf wrthych yn union pa’m.
Yr oedd y trên yn llawn o deithwyr, ac ni fum yn cyd-drafaelu â
theithwyr rhyfeddach yn fy nydd erioed. Brodorion y wlad o’ent gan
mwya’, yn dduon, a melynion, a chochion,—a budron hefyd lawer o honynt.
Eisteddent ar y sedde a’u traed odditanynt fel teilwried, ac ysmygent
sigreti’n ddidor. Ychydig sylw wnaent o’u gilydd, a llai fyth o’m siort
i, os na fydde eisie tân arnynt; dïolchent am fatsen fel pe bai
ffortiwn. Bum am ysbed heb wel’d neb arall, a thybiwn taw myfi oedd yr
unig ddyn gwyn yn y lle,—er y gell’sid ame’ fy lliw ine. Ond mi gwrddes
â dau _Ellmyniad_ yn fuan ar fy hynt drwy’r cerbyde, y rhai a edrychent
can wyllted a geifr ar darane. Yr o’wn wedi eu gwel’d o’r blaen
y’ngerddi’r Brenin yn _Alecsandria_. Wrth eu clywed yn ymddifyru gyda’r
“ch,” mi ofynes iddynt yn _Gymraeg_:
“Ai sych yr ymbesychasoch?”
Ond edrych arnaf mor hurt a lloi a wnaent. Treies wedy’n:
“Ai chwech-a-chwech yr un a roisoch am berchyll bychen cochion eich hwch
goch chwychwi a’ch chwaer?”
Bobl anwyl! Dyma’r gafod greulona’n dilyn mewn atebiad, nes y bu gorfod
i mi droi at ryw hen “shêch” a eistedde gyferbyn â mi am amddiffyniad,
yr hwn oedd yn dangos ei ddanedd fel pe’n deall y cwbl.
Yr oedd digon o ffenestri yno i foddloni ffatri, ac yr o’ent oll yn
agored. Y canlyniad oedd fod y gwynt mwya’ dïarbed yn tramwy pob cwr o’r
trên, yn cario lon’d ei gôl o dywod, ac yn ei daflu i’ch llyged ac ar
draws eich dillad mor ddiseremoni a phe baech wedi rhoi archeb am y
cwbl. Lle ofnadwy ydoedd i ddyn oedd yn ferthyr i’r ddanodd! Weithie, fe
ddeue’r gwynt gyda’r fath ruthr direidus nes dynoethi’ch pen, oni
fyddech ar eich gwyliadwrieth. Gwnaeth hyny â mi siwrne, a bu mor
anfoesgar a bwrw fy nghapan i wyneb yr hen “shêch” y sonies am dano. Bu
raid i mi wneud ymddiheurad i hwnw drosof fy hun a’r gwynt, a’r aberth
cymod oedd haner dwsin o “fatsus.” Dyna pa’m y safwn am ysbed ar y
platfform, i gael llai o wynt a mwy o gysgod. Ond ’roedd yno ddigon
wed’yn i droi meline Sir _Fôn_ bob un! Gwell oedd peidio ffraeo âg ef,
oblegid yr oedd meddyginieth yn ei esgyll oddiwrth wres a phob
drwg-arogl.
Yn rhyfedd iawn, ni welwn un o’r “rhyw deg” yn un man wrth gychwyn, dim
ond dynion geirwon lle bynag yr awn. Ai tybed fod merched yr _Aifft_ yn
fwy ceidwadol na’r dynion, gan ddewis yn hytrach lynu wrth yr asyn a’r
camel na chymeryd eu llusgo wrth gynffon yr agerbeiriant? Ond cyn cyredd
_Cairo_, mi ge’s allan fod ganddynt hwy eu cerbyd eu hunen, a gwae’r
crëadur y gelwir “dyn” arno fuase’n anturio i’w presenoldeb! Y fath
chwedleua raid fod yn y cerbyd hwnw! Oblegid mae’r foneddiges o’r Dwyren
mor hoff o ’stori ag yw ei chwaer o’r Gorllewin am ei danedd.
Sut yr edrycha pethe oddiallan? Drwy ba fath wlad y teithiwn? Wel, mae
pethe oddi allan mor hynod ag yw pethe oddifewn. Nid trwy ganol caëe
gwair a meusydd llafur, coed a pherthi, mynydde a brynie, heirdd drefi a
harddach pentrefi y teithiwn, fel pe bawn y’_Nghymru_, ond dros
wastadedd o dywod, a mwd, a dwfr,—tywod, a mwd, a dwfr,—tywod, a mwd,
a dwfr. Pasiwn heibio i wmbredd o bentrefi, yn fwy ac yn llai, a ’doedd
dim yn hardd ynddynt i lygad a chwaeth _Cymro_. Tomene o laid wedi
sychu’n yr haul nes bod fel y gallestr—nen y tŷ’n fflat, lle mae
dillade’n crogi, dynion yn gorwedd, a ffowls yn ffraeo—yr ochre wedi eu
rhidyllu bob hyn-a-hyn, y tylle mwya’n golygu’r dryse, a’r tylle lleia’n
golygu’r ffenestri. Plant yn chware’ heb bilin yn eu cylch i’w cloffi—y
mame’n clebran â’u gilydd yn y cywer C dwbl—y gwŷr yn ceisio dal pen
rheswm â’u hasynod a’r asynod y’methu cydwel’d. Ychydig o balmwydd
talion yn ysgwyd eu dail uwch eu pene, a’r amgylchoedd pell ac agos yn
cyfranogi’n bena’ o dywod, a mwd, a dwfr—tywod, a mwd, a dwfr.
Dyna’r pentrefi; a’r unig wahanieth rhyngddynt a’r trefi oedd fod yr
ola’n domene mwy eu maint. Ymsaetha pinacl y “mosc” i fyny o ganol y
pentre’ gwaela’, ac y maent i’w gwel’d yn y trefi draw bron can amled