I'r Aifft Ac Yn Ol - 8

fan lle’r aeth yn llongddrylliad ar _Paul_; a bum yn ofni siwrne y
b’ase’n myn’d yn llongddrylliad arnom nine hefyd. Yr oedd rhai pethe’n
debyg rhwng ei daith ef a’n taith nine. O _Alecsandria_ y cychwynodd
ef—felly nine. Am y ddau ddiwrnod cynta’, cawsant hwy’r gwynt o’r
de—felly nine. Yna daeth “gwynt gwrthwynebus” a môr cythryblus i’w
llesteirio—felly nine. Ond yn y fan yna, derfydd y tebygolieth, a
dïolch am hyny. Ni chawsom ni’r “Euroclydon” fel hwy; enw presenol hwnw
yw _Simoon_. Ni chawsom ni ein bwrw ar ynys; aethom heibio i _Melita_
dranoeth yn ddïogel. Ond fe fu’n gryn helynt arnom nine.
Golygfa gyffrous yw ’storm ar y môr, i’w gwel’d o’r tir—ond mwy
cyffrous yw bod ynddi. Cynyddodd y “gwynt gwrthwynebus” ar hyd y dydd, a
chwyddodd y môr o dan ei guriade. Penod hir o dreigliade a thafliade a
fu hon. Golche tunelli o ddyfroedd yn ddibaid dros ben blaen ac ochre’r
llong, nes ein gorfodi i gau pob drws a ffenest’ o’r fath sicra’. Gwelid
llestri’r ’stiward yn ymryddhau oddiar eu bache, ac yn dawnsio’n wyllt o
gwmpas y lle, nes creu’r twrw creulona’. Dilyne gwrthddryche erill eu
hesiampl, gan ollwng eu gafel ar y dec. Erlidient eu gilydd, tarawent yn
erbyn eu gilydd, a neidient dros eu gilydd fel pe baent wedi eu
cynysgaeddu’n sydyn â rhyw fath o ddealltwrieth, ac y’methu dygymod â’u
sefyllfa newydd. Wrth sefyll yn ymyl drws y caban, cyn iddi fyn’d
cynddrwg, gwelwn y môr yn d’od ataf fel mynydd byw—y llong yn plymio i
lawr ar ei phen i ganol y dyfnder, a’r mynydd yn hollti’n filoedd o
frynie drosti; darne erill, fel eirth gwynion, yn dringo dros ei hochre,
tra cwyd y llestr ei phen o’r dyfnder drachefn, gan ysgwyd ei hun yn
rhydd o’r trochion, fel yr ysgwyd llew ei fwng yn rhydd o wlith y bore’.
Ac yn y blaen eilweth a tbrosodd. Neu, hwyrach y newidia ei symudiade,
ac, mewn ufudd-dod i’r llywydd, yr ysgoga bwynt neu ddau ar ei chwrs,
fel ag i beri iddi ogwyddo ychydig i un ochr, ac wrth hyny ddwyn ei
rhagfurie i ymyl y dw’r, a chodi tòn fydde’n pasio i fyny’n gorfforol
i’r dec—gan fyn’d dros yr un gwaith yr ochr arall. Neu, hwyrach y
tarewid hi ar ei hysgwydd gan foryn bradwrus, nes peri iddi golli ei
chydbwysedd am ychydig, heb wybod yn iawn beth i wneud, ai ymsuddo ai
ymrolio—ac yn gwneud pob un o’r ddau. Canlyniad hyny fydde dwyn eich
traed odditanoch; a mi ge’s brofiad anymunol o beth fel hyn yn y caban,
pan oedd y dymestl wedi cyredd ei gwylltineb eitha’. Eisteddwn ar fainc
yn un pen i’r ystafell, a dyma haner-ymroliad dirybudd yn fy nhaflu’n
ddiseremoni i’r pen arall; a phan o’wn ar fy ffordd i dd’od ’nol, dyma
haner-ymsuddiad yn cymeryd lle nes cael o honof fy hun yn cofleidio’r
’stôf oedd ar ganol yr ystafell, a’r fainc yr eisteddaswn arni wedi
newid y drefn, ac yn eistedd arnaf fi yn gysurus. Mi f’asa’r cofleidio
hwnw’n siwr o fod yn gynesach pe b’ase tân yn y ’stôf; ond ’roedd o’n
ddigon sylweddol fel yr oedd—braidd ormod felly, yn ol fy marn ar y
pryd. Ofn? Oedd; pa’m y celaf ef? Pe d’wedwn nad oedd, pwy’m crede? Eto,
prin y gwydde neb arall hyny; ac yr oedd ambell i anffod ddigri fel hon
y’nghanol yr helyntion i gyd yn help imi gadw fy hun rhag cael fy
llwyr-berch’nogi ganddo. Wedi ara’ dynu at _Malta_, a chael y tir i dori
rhysedd y gwynt, llonyddodd pethe, a chawsom hamdden i gymeryd ein
hanadl. Ond och fi! ni chwenychwn ail-argraffiad o’r peder-awr-ar-hugen
diwedda’.
Y’mhen tri neu bedwar diwrnod, daeth un arall ar ein traws; ac er na
pharodd c’yd a’r llall, yr oedd ffyrniced hob mymryn. O Gulfor _Lyons_ y
daeth hon, a’r gwynt a’r gwlaw oeraf a garwaf yn ei chôl. Deue i’n
herbyn gyda rhuthr, a chawsom ddwyawr gyffrous dros ben. Berwe’r môr yn
ffrochwyllt; tarawe’r gwynt ar ochr y llestr fel cyflegre, a neidie’r
dyfroedd i’r dec fel môr-ladron. Yr oedd yr hen long ar ei gogwydd ar
hyd yr amser, ac yr oedd hyd y’nod y ’stiward yn gwneud cryn ’stumie
wrth geisio cerdded yn gywir. Ond lliniaru wnaeth mor sydyn ag y
dechreuodd, fel ambell gyffroad y’_Nghymru_; a cha’dd _Bismarc_ a mine
rwyddineb i gerdded yn fwy parchus, heb ein bod yn cael ein drwgdybio o
fod wedi meddwi.
Daeth y trydydd argraffiad allan wedi ini gyredd y Sianel—Sianel
_Pryden_. Dim ond gwlaw a niwl—gwlaw a niwl oedd y drefn o’r amser y
daethom i fewn i’r amser yr aethom allan. Gwaith peryg’ yw mordwyo’r
sianel hon ar dywydd fel yma. Mae mwy o ofn y niwl ar y morwyr na’r
dymestl waetha’ pan fo’r awyrgylch yn glir. Mae’n anodd gwel’d y
goleuade, ar làn nac ar long, nes y byddwch yn eu hymyl. Ychydig all’swn
fod ar y dec, ac ychydig welswn oddiyno, pe mentrwn. Pasiem o fewn dim
ymron i’r làn heb ei wel’d. Ce’s gip ar Ynys _Wyth_ fel drychioleth ar
ein haswy. Dim ond un noson ar ei hyd dreuliasom yn y Sianel, a noson
ofnadwy oedd. Yr oedd yr elfene fel pe baent wedi eu gollwng yn rhydd
gyda’u gilydd i’n llyncu’n fyw ar ddiwedd y daith. Disgyne’r gwlaw
creulona’ drwy’r nos, gan waethygu at yr ail wyliadwrieth. Ysgreche’r
gwynt mewn natur ddrwg, ac ysgytie’r llong megis yr ysgytia ci neu gath
lygoden. Ymgynddeirioge’r môr o dan ffrewylle ysgorpionedd y gwynt, a
neidie dros y decie ucha’ wrth geisio dïanc, dan falu ewyn fel y lloerig
gynt. Ac i wneud pethe’n waeth, tewychu wnai’r niwl. Daeth niwl a gwlaw
yn lle gwlaw a niwl. Bu agos ini gam-gymeryd _Beachy Head_ am
_Dungeness_, ac ni fu ond trwch blewyn rhyngom a tharo ar _draethelle
Goodwin_. Mae f’asgwrn cefn y’myn’d fel colofn o rew’r funud yma-pan
gofiaf hyny. Ond dïolch i Dduw, cyraeddasom Fôr y _Gogledd_ yn
ddïangol: a phan ofynes i’r cadben dranoeth y ddrycin, beth oedd ei farn
am y noson:
“_A very dirty night_,” ebe fe; a dyna’i gyd. Ond pan dd’wedaf wrthych
iddo ef fod ddeuddeg awr ar y bont heb newid ei ddillad na symud o’r
fan, cewch syniad gwell am y noson hono nag a gewch oddiwrth ei eirie ef
ei hun.
Mi ge’s rywfent o wybodaeth hefyd o’r peryglon a’r ofnadwyeth sy’n
gysylltiedig â gwrthdrawiad ar y môr. Tua deg o’r gloch y nos ydoedd, ac
yr o’em yn tynu at _Algiers_. Yr oedd y’noson dawel, braf, heb gwmwl
uwchben, heb dòneg odditanodd, na digon o chwa’n pasio heibio i symud
blewyn o’ch gwallt. ’Ro’wn i yn ystafell y siart hefo’r cadben, a’r prif
swyddog ar ei wyliadwrieth ar y bont. Mi ddigwyddes droi fy mhen ar
ganol siarad, a gwelwn y drws yn cael ei gil-agor yn araf, a bys yn
amneidio ar y cadben. Gwelodd y cadben ef hefyd, ac allan ag e’n union.
Wrth iddo agor y drws yn lletach, dyna lle’r oedd gwyneb y prif swyddog
fel gwaith sialc ar bared ddu. Ffroenes beryg’ yn union. Es ine allan, a
beth a weles ond llong anferth yn d’od tuag atom ar ein llwybr, heb ond
ryw haner chwarter milldir rhyngom â hi. Hi ddeue i lawr arnom heb newid
dim ar ei chwrs, fel pe na bai neb wrth y llyw, nac ar y wyliadwrieth.
Arosasom, a swniwyd yr arwydd o beryg’. Wedi i’n peiriane ni sefyll,
clywn beiriane’r llong arall yn curo’n uchel, ac yn uwch, a’r sŵn yn
disgyn ar fy nghlustie fel sŵn ffust y ’sgubor gynt, wrth ddisgyn ar y
llawr-dyrnu. Nid o’wn wedi clywed rheiny er pan o’wn yn grwt gartre’;
ond daethant i’m cof ar ganol Môr y _Canoldir_, dros gyfandir o bymtheg
mlynedd ar hugen. Wrth glywed y corn yn crïo allan, daeth y dynion i’r
dec yn dyrfa—y rhai oedd wedi myn’d i’w gw’lâu’n d’od yn eu cryse, a’u
gwynebe’n wynach na’r pilin oedd am danynt: oblegid dychryn mawr y
morwr, pan ar y môr, yw gwrthd’rawiad. Ar ol iddi dd’od mor agos atom ag
y medre ’mron, heb daro’n ein herbyn, mae’r fileines, yn lle cymeryd ei
llwybr prïodol, yn croesi pen blaen ein llong ni, yn cymeryd yr ochr
chwith yn lle’r ochr dde, ac yn diflanu i’r nos. Pe baem ni wedi
cyd-symud, a chadw ein hochr ein hun, i’r gwaelod yr aem yn anocheladwy.
Wrth basio, taflodd rhywun lenllïan mawr dros ei hymyl i guddio’i henw.
Gwaeddodd y cadben allan yn ddigon uchel iddynt glywed:
“_You deserve to be shot!_” Nid oedd y’mhell o’i le. Y tebygrwydd yw fod
yno ddawnsfa’n cymeryd lle, ac iddi brofi’n ormod o demtasiwn i’r
swyddog oedd ar y wyliadwrieth. Dyna fel y mae llawer llong y’myn’d i’r
gwaelod, heb neb ar ol i fynegi’r hanes. Es i’r gwely’n fuan wed’yn dan
ddiolch am y waredigeth; ond am y peryg’ y breuddwydiwn.
Chwi gofiwch imi fyn’d heibio Craig _Gibraltar_ yn y nos pan es allan,
ac mai’r help a gefes i ymgynal dan y siomedigeth oedd cofio y b’aswn,
os arbedid fi, yn d’od y ffordd hono eilweth wrth ddychwelyd. Yr oedd
pellder o ddeugen milldir rhyngom â hi pan welsom hi gynta’. Fel y deuem
y’nes ati, enille arnom fel y _Pyramidie_. _Pyramid_ y môr oedd hon, ac
o waith natur. O’r diwedd, yr ydym yn ei gwynebu, ac y’morio o fewn
haner milldir iddi. Craig anferth ydyw, yn codi’n syth o’r mor i ganoedd
o droedfeddi o uchder, ac yn dinystrio pob gobeth i neb fedru ei dringo
byth o’r gogledd nac o’r dwyren. Ar yr ochr orllewinol, llithra i lawr
yn raddol i’r bau, lle mae tre’ _Gibraltar_ yn gwynebu tref _Algeciras_
yr oehr arall. Gysylltir y graig â thir _Sbaen_ gan lain main ac isel o
dir a elwir “Gwlad Neb”—tir canolog, yn wleidyddol a daearyddol. Ni
pherthyn i _Sbaen_ na _Pryden_; a d’wedir nad yw’r bobl sy’n byw yma’n
talu rhent na threth. Hapus dyrfa! Dan y graig angore llong ryfel, ac yn
y bau rhifes ddeuno. Gweles fâd _torpedo_ yn hwylio tuag at y gynta’.
Darn hir, cul, bâs, main, a thywyll oedd, yn symud yn ddistaw a chyflym,
a’i osgo’n d’we’yd taw crëadur peryg’ i ymhel âg ef ydoedd. Gwelir
cyflegre ’mhob man ar goryn a gwyneb y graig, ac y mae’r nifer luosoca’
o’r golwg. Mae _Ceuta_’r ochr arall i’r Culfor. Perthyna hono i _Sbaen_,
fel ad-daliad am golli _Gibraltar_, ac y mae’n dre’ dlos dros ben. Nid
oes ond tua saith milldir rhyngddynt. Tery’r Graig y meddwl dynol â
syniad diapêl am allu _Pryden Fawr_. Teimlwn yn falch wrth basio fy mod
yn _Brydeiniwr_, yn enwedig pan gofiwn fod holl alluoedd y lle at fy
ngwasaneth i i’m hamddiffyn, pe bydde taro. Bu adeg pan oedd _Sbaen_ yn
brif allu’r Cyfandir, os nad y byd; ond heddyw, delir ei thrwyn ar y
maen llifo gan y _Sais_. Oni bai hyny, gwae fydde i _Ewrop_. “_England,
with all thy faults, I love thee still._” Yr wyf yn ddigon o _Gymro_ i
gydnabod rhagoriaethe fy nghymydog heb genfigenu wrthynt. Nid oes
gyffelyb iddi y’mysg holl wledydd y byd. Y feddyginieth ore’ i
wrthweithio rhagfarn gwrth-_Brydeinig_ yw myn’d allan i wel’d ei gallu
yn y Trefedigaethe. Fynycha’, y bobl sy’n rhegi eu gwlad yw’r bobl sy’n
byw ar hyd eu hoes o fewn golwg i ffumer y tŷ lle ganed hwy. “Duw
Gadwo’r Brenin.”
Mi gefnes ar yr _Aifft_ gan deimlo ’mod i’n cefnu ar olion gwareiddiad a
ragore mewn rhyw bethe ar wareiddiad yr ugeinfed ganrif. Ond beth yw
gwareiddiad heb Gristionogeth? Bedd wedi ei wyngalchu, a’i du fewn yn
llawn malldod a melldith—addurniade gwychion ar gorff marw—crochan
wedi ei baentio, ac angeu’n byw ynddo. Ni fedr gwareiddiad heb
_Grist’nogeth_ waredu na phobl, na chenedl, na gwlad. B’le mae _Rhufen_
a’i gallu heddyw? B’le mae _Carthage_, ei gwrthymgeisydd mewn awdurdod?
B’le mae _Assyria_ a _Babilon_? B’le mae _Groeg_ a’i cherflunieth, ei
hyodledd, a’i philosophi? Y gwledydd mwya’ gwâr y t’w’nodd haul Duw
arnynt erioed—pa le y maent? Eu gwareiddiad nis achubodd hwynt, a’u
hathrylith nis cadwodd hwynt yn fyw. Dïolch i Dduw am wareiddiad, ond
dïolch yn fwy am Gristionogeth.
Am y gweddill o f’anturiaethe y’nhir _Ham_, onid ydynt i’w cael ar gof a
chadw erbyn dydd datguddio?
* * * * *
GWRECSAM: ARGRAFFWYD GAN HUGHES A’I FAB.
* * * * *