I'r Aifft Ac Yn Ol - 7

Total number of words is 5204
Total number of unique words is 1803
37.8 of words are in the 2000 most common words
54.8 of words are in the 5000 most common words
65.3 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
lle ar hyn o bryd. Pe cynygiech ganpunt imi am gofio hwnw, byddech yn
eitha’ dïogel; ond pan y chwanegodd taw’r hen _Heliopolis_ ydoedd, a
dinas _On_ cyn hyny, teimlwn fel pe bawn ar wastad _Tywi_’n union.
Meddienes y lle ar unweth. A dyma lle cafodd _Joseph_ ei wraig! Lle’r
oedd tŷ _Potiphera’_, ei dady’nghyfreth, ’sgwn i? A fu _Asnath_ yn
cerdded y ffordd hon pan yn ferch ifanc, tybed? Dyma ddarn hirfen,
uchel, yn codi o ’mlaen yn syth a sydyn, tebyg i nodwydd _Cleopatra_, yn
llawn saetheirie, heb le i chwi roi eich ewin rhyngddynt.
“Dyma’r unig weddillyn sy’n aros o’r hen amser y ffordd yma,” ebe’m
cyfell. “Tyhir ei fod yn dair mil o flynydde mewn oedran.”
“Os felly,” meddwn, wrthyf fy hun yn fwy nag wrth _Jones_, “bu _Moses_,
a _Joseph_, ac _Abr’am_ yn syllu ar hwn!”
Troisom yn ol i gyfeiriad arall, ac wedi myn’d i mewn i lecyn cysgodol
o’r neilldu, cyfeiriwyd fy sylw at hen bren oedd yn ymddangos yn rhy
grin i sefyll ar ei draed. Yr oedd yn ganghenog a llydanfrig, a dyge
olion toriade â chyllill drosto ’mhob man, hyd y’nod i’w gangen ucha’.
Barnwn fod pob llythyren y’mhob gwyddor ar ei foncyff, ac yn fuan
chwaneges ine f’eiddo at y llïaws.
“Be ’di hwn, _Jones_?” meddwn.
“Hen bren y d’wed traddodiad am dano ddarfod i’r Mab Bychan a’i rïeni
lechu dan ei gysgod ar eu ffordd i’r _Aifft_,” ebe _Jones_, sobred a
mwnc.
Yn rhyfedd iawn, meddianwyd fi’n union gan deimlade tebyg i’r rhai a
ddaethant drosof yn yr hen eglwys ddiwrnod neu ddau cyn hyny. Y Mab
Bychan eto? A fu ynte’r ffordd hon? Ar ol teithio mor bell, ai tybed
iddo grïo gan flinder dan y goeden, fel rhyw blentyn arall? Pa gân a
gane _Mair_ wrth geisio’i lonyddu dan y sêr? A pha sawl angel oedd
y’mhob seren yn edrych arno?
Pan dd’es ataf fy hun o’r tir pell hwn, dyna lle’r oedd _Jones_ ar ben y
pren yn pocedu’r brige. Es ine’n hy’ ar y rhisgl wed’yn. Mae’r brige a’r
rhisgl y’_Nhreorci_ bellach er’s dros dair blynedd.
[Illustration]


PENOD XXII.

*
AR FIN YR ANIALWCH.
I’R rhan fwya’ o bobl y Gorllewin, mae’r _Aifft_ yn gyfystyr â dau beth,
a deubeth yn unig—y _Nile_ a’r _Pyramidie_. Ac nid y’nt y’mhell o’u
lle. Yr wyf wedi cysegru penod i’r blaena’; beth pe bawn yn cyflwyno
darn o hon i’r ola’?
Ni fydde’r hanes y peth y dyle fod heb ynddo gyfeiriad at y _Pyramidie_.
Pwy sy’ heb glywed sôn am danynt? Pwy sy’ heb wel’d eu llunie? A phwy
sy’ heb dybied ei fod yn gwybod y cwbl yn eu cylch? Ond dyna sy’n
òd——y blynydde diwedda’ mae henafiaethwyr wedi d’od o hyd i ben llinyn
eu hanes. Os oes rhywun yn gwybod mwy am danynt na neb arall sy’n fyw,
dyn o’r enw _Petrie_ yw hwnw. Efe gafodd afel ar y fynedfa i’r
’stafelloedd sy’n y _Pyramid_ mwya’, ac efe sy’ wedi bod yn darllen ei
eis a’i ddeint er mwyn d’od o hyd i’w oedran. Ac eto dywed _Petrie_ nad
yw efe wedi meistroli hyd y’nod y wyddor o honynt! Maent wedi herio
gwybodeth a dychymyg dyn am filoedd o flynydde, a synwn i ddim na
pharant i’w herio am filoedd o flynydde i dd’od.
Ond mi adwaenwn ambell un ddigwyddodd dreulio dam diwrnod yn eu golwg,
ac a ddaeth adre’ i _Gymru_ a’r _Pyramidie_ ar ei fenydd! ’Doedd dim na
wydde am danynt. Hwyrach y syne llawer cynulleidfa pe gwydde leied ŵyr y
darlithydd trwy sylwadeth bersonol am y pethe y sieryd mor wych a
thafod-lithrig am danynt. Nid yw y sylw yna’n ysgubol, ond y mae’n
cynwys nifer fwy nag a feddyliech. Mi glywes ragor na siwrne gan
ffrindie yn _Cairo_, taw yn y tŷ lle’r arosent y treulie dau ŵr enwog
allaswn enwi, eu hamser c’yd ag y buont yn y ddinas. Nid oedd y ddau
yno’r un pryd; ond yr oedd mor anodd codi’r ddau allan o’r tŷ ag oedd i
godi’r tŷ dros eu pene. Hwyrach yn fwy anodd. A thaere’r ffrindie
dd’wedent y gyfrinach wrthyf, taw ofn oedd yn eu caethiwo felly! Pan yn
gwrando arnynt ar lwyfan y ddarlith, hawdd fydde madde i chwi am dybied
taw hwy ddarganfyddodd y wlad! Tir cynil yw hwn i gerdded drosto, a rhag
ofn ffrwydriade, gwell i mi ymgilio.
Cystal i chwi dd’we’yd eich bod wedi bod yn _Llunden_ heb wel’d _St.
Paul’s_, neu yn _Llanberis_ heb wel’d y _Wyddfa_, a d’we’yd eich bod
wedi bod yn yr _Aifft_ heb wel’d y _Pyramidie_. Felly, mi benderfynes y
b’aswn yn treulio peth amser ar fin yr anialwch, lle maent yn sefyll,
a’r _Sphinx_ yn warcheidwad drostynt.
Pwy ddaw hefo mi? Nid am nad all’swn fyn’d fy hun, tae fater am hyny;
ond cwmni gwael i ddyn mewn lle dieithr yw ei gysgod. Peth arall, nid
o’wn am osod fy hun at drugarredd yr _Arabied_ lladronllyd a heidient y
lle yn enw arweinwyr, rhag ofn yr ystripid fi o gyment ag a feddwn, y
dygid fi i’r anialwch ar gefn dromedari, ac y gwerthid fi’n gaethwas yn
un o farchnadoedd y _Sahara_! Bum yn darllen llyfre _Mayne Reid_
’stalwm, pan oedd corff a meddwl dipyn yn a’mrwd; ac un o’r pethe
rhyfedda’ i mi oedd, fod y darlleniade hyny y’mynu d’od i’r wyneb ar ol
dros ddeng mlynedd ar hugen o fedd.
Bid fyno, heb ragor o ymdroi, gwnaeth _Jones_ ei feddwl i fyny i dd’od
gyda mi; ac ar ol derbyn caniatad ei feistr, ni chym’rodd hyny ragor o
amser nag a f’asech yn gym’ryd i rifo bysedd eich dwylo. ’Doedd dim
posib’ gwneud heb _Ali_ chwaith. Yr oedd yn rhaid ini wrtho’n bena’ fel
amddiffyniad rhag beiddgarwch poenus y brodorion: ac er fod _Jones_ yn
gwybod mwy o _Arabeg_ na mi, nid oedd yn gwybod cyment ag _Ali_. O
ganlyniad, yr oedd yn rhaid ini wrtho fel dehonglydd hefyd.
[Illustration: _DARN O’R BAZAAR._]
Mae’r cerbyde trydanol y’myn’d a chwi bron at draed y _Pyramidie_. Onid
oes yma gymysgfa ryfedd? Bron nad aech ar eich llw fod y cymysg-bla gynt
heb fyn’d o’r wlad byth! Taith ardderchog y w hon! Allan o’r dre’,
drwy’r maesdrefi cywreinia’, lle mae mẁd-gaban y llafurwr a phalasdy’r
pendefig yn edrych i wynebe’u gilydd—i ganol y wlad, lle mae
gwastadedde llwydwyn a gerddi sychedig yn disgwyl am gynhyrfiad y dw’r.
Rhed y cerbyde bob cam fin-fin â’r brif-ffordd, ac yma drachefn y cewch
y golygfeydd dieithraf. Sgoroedd o gamelod yn dilyn eu gilydd yn un
llinyn—rhai yn llwythog o feichie, ac erill heb ond y gyrwr yn eistedd
ar yr hwmp. Crëadur cyfrwys yw’r camel. Os gosodir swm mawr o gelfi ar
ei gefn, ai tybied yr ydych y caria efe fôd dynol gyda hyny? Na thwyller
chwi. Mae camelod at gario celfi i’w cael, a chamelod at gario dynion;
ond arall yw gogoniant y naill, ac arall yw gogoniant y llall. Mae camel
y celfi yn gwybod ei fusnes i drwch y blewyn; ac os meiddia’r gyrwr
ymguddio y’mysg y dodrefn fry, buan y ca ei hun y’nghanol y llwch obry.
Mi weles olygfa felly wrth basio’r bore’ hwnw. Tybies i fod y dyn wedi
ei anafu’n dost, os nad wedi ei ladd; ond ce’s brawf i’r gwrthwyneb heb
aros yn hir. Rhwng ei flagardieth ef a difyrwch trystiog y finte, ’roedd
yno Eisteddfod!
Y’nes y’mlaen, mi glywes ddyn a dynes yn ffraeo mewn gardd, ac yr oedd y
ddau’n bur gyfartal yn y gystadleueth. Ni ddeallwn eu geirie, ond
deallwn eu symudiade, y rhai o’ent debyg i symudiade pobl y ffordd hon
pan wedi ymgolli’n eu pwnc. Cymere fy nghyd-deithwyr ddyddordeb mawr yn
yr helynt, a chalonogent y ddynes â bloeddiade a churo dwylo. Ai tybed i
ffrae gynta’r byd gymeryd lle mewn gardd? Ai rhwng dyn a dynes y hu
hono? Os gwn i a fynodd _Adda_ ac _Efa_ hi allan ar ol gadel _Eden_?
P’run o’r ddau ga’dd y gair ola’ tybed? Mi wn i ’sgrechfeydd y ddynes
hon ein dilyn am bellder wedi iddi hi a’i _Hadda_ fyn’d o’r golwg. Onid
oes rhyw feddylie diddeddf yn tramwy drwy’r galon weithie?
Yr o’em y’nghysgod y _Pyramidie_ o hyd. Tyfent arnom fel y nesem atynt,
ac ymddangosent i mi fel pe blotient y ffurfafen i’r cyfeiriad hwnw
allan o’r golwg. Ar ol cydredeg am yn agos filldir â’r darn prydfertha
o’r ffordd, a choed talion y palmwydd yn tyfu bob ochr iddi o fewn
pellder mesuredig i’w gilydd, cyraeddasom yr orsaf. Yr oedd y gwres yn
fawr, ond nid yn llethol. Rhuthrwyd i gael tamed o fwyd cyn troedio’r
tywod, ond yr oedd yno erill can newynog a nine. Ni weles gynifer o glêr
yr un pryd erioed yn fy mywyd. A’r fath glêr! Prin y gwelech y plât, heb
sôn am y bwyd arno. Dilynent y tamed i’r gene, ac yr oedd ambell un yno
o’i flaen. Nid wyf am wadu na lynces o honynt y pymtheng munud hwnw
ddigon i ffurfio gwladfa gysurus. Yr oedd eu sŵn yn boddi’r siarad, a
phrysurasom ymaith ar ol talu am y clêr.
Yr o’em yn y tywod er’s meityn; ac yr oedd mor sych, a meddal, a
thrwchus, nes gwneud cerdded drosto’n gryn dasg. O’r diwedd, dyma ni yn
sefyll o flaen y mwya’ o’r _Pyramidie_—_Cheops_ wrth ei enw. Paham y
gelwir ef felly, nis gwn, os nad dyna enw’r dyn a’i cododd. Mae ’beitu
haner dwsin o honynt yn sefyll heb fod y’mhell oddiwrth eu gilydd.
Gorchuddiant arwynebedd mawr o dir cydrhyngddynt; ac o’r gwaelod i fyny
meinhânt yn raddol, nes fod y pwynt ucha’n ymddangos fel llygad aderyn.
Gwneir hwy i fyny o gerig hirion a phreiffion, wedi eu trefnu’n risie, y
rhai oedd yn gofyn tipyn o hŷd mewn coes i’w cwmpasu. Yr oedd ochre’r
hen ffrind _Cheops_ yn frith o deithwyr ar eu ffordd i fyny ac ar eu
ffordd i lawr, ac _Arabied_ cyflogedig yn eu helpu. Efe oedd yr unig un
a ddringid i’w ben hyd y diwrnod yr o’wn i yno. Bid siwr, yr oedd
_Jones_ wedi bod yma droion, ac edryche o’i gwmpas yn ddifater tra’r
o’wn i’n agor fy safn o flaen _Cheops_. Ond yn sydyn, cyfeiriodd fy sylw
at un o’r lleill, a gwelwn ddynion ar ben hwnw. Ac erbyn holi, hwy oedd
y cynta i’w goncro, o fewn terfyne gwybodeth pawb oedd yn bresenol. Nid
diffyg cymhelliad barodd i mi aros i lawr, ond bwrw’r draul a wnes, a
oedd genyf ddigon o nerth i’w hebgor i ymgymeryd â’r anturieth. Mi ddes
i’r casgliad yn fuan nad oedd, ac ni allodd holl ddonie plant _Ismael_
fy symud.
Heb fod y’mhell o’r gym’dogeth, yr oedd gweddillion teml wedi cael ei
dwyn i’r golwg. Es i lawr, a bum yn crwydro am amser drwy’r ystafelloedd
a ddygent olion dyddie’r _Pharöed_—heibio’r colofne trwchus a’r meini
mawrion, gan ryfeddu’r nerth a’r medr oedd wedi bod wrth y gwaifch.
Argyhoeddid chwi bob cam a ro’ech fod a fyne caethion rywbryd â’r lle.
Yr oedd y slabie anferth yn ffitio i’w gilydd fel morteisie, ac yr oedd
un o honynt fel talcen tỳ cymedrol. Pe d’wedse rhywun wrthyf gydag
awdurdod taw gwaith yr _Hebrëwyr_ oedd y cwbl, ni f’aswn yn synu dim.
Pwy na chlywodd sôn am y _Sphinx_? Pen, gwyneb, ac ysgwydde dyn wedi eu
tori allan o’r graig, a marcie tywydd canrifoedd arnynt. D’wedir ei fod
yn hynach na’r _Pyramid_ hyna’. Pwy sy’n gwybod? Wyneba i’r anialwch, a
gwylia byrth toriad gwawr. Mae’n ara’ falurio drwy’r oese, ond erys
digon o hono ar ol i oroesi oese lawer eto. Mor ddystaw y mae! ac mor
oer a stoicedd! Nid yw pelydre haul y cyhydedd, na gerwin gorwyntoedd yr
anialwch wedi gwneud iddo syflyd ei emrynt gyment ag unweth drwy’r
hirfeth genedlaethe, ond pery i ddisgwyl, disgwyl mor ddyfal heddyw ag
erioed. Am ba beth, ’sgwn i? Mae hen draddodiad am y _Sphinx_ ei fod yn
gofyn cwestiwn i bawb ele heibio, ac yn lladd pawb a fethent ei ateb.
Ond i ryw ddyn dd’od heibio ar ei dro, a’i ateb ar ei gyfer; ac i’r
_Sphinx_ dori ei galon mewn canlyniad, a throi’n gareg yn y fan. Y
cwestiwn oedd hwn: Beth oedd y crëadur a gerdde yn y bore’ ar bedwar, yn
y prydnawn ar ddau, ac yn yr hwyr ar dri? Ai atebiad oedd _Dyn_—ei fod
pan yn blentyn y’more’i oes yn ymgripian ar ei draed a’i ddwylo, pan yn
ddyn y’nawnddydd bywyd yn cerdded yn unionsyth ar ei ddeudroed, a phan
yn henafgwr y’mỳnu ei ffon i’w helpu. Ond ’rwy’n meddwl taw am _Sphinx_
arall tua gwlad _Groeg_ y d’wedir y ’stori yna, er fod hwn yn edrych yn
ddigon creulon i ddilyn hobi o’r fath.
Fe ga’dd y _Sphinx_ fwy o effeth arnaf na’r _Pyramidie_, ac nid heb
iase’n ymsaethu drosof yr edrychwn arno dros f’ysgwydd wrth ffarwelio
â’r lle. Dyma lle mae anialwch tywodlyd y _Swdan_ yn dechre’ o du’r
gogledd, ac nid oedd genyf nemor ffansi i’r morgrug duon a’r ysgorpione
a redent drosto.
[Illustration]


PENOD XXIII.

*
YCHYDIG O FRIWFWYD GWEDDILL.
CHWI gofiwch imi sôn am yr Amgueddfa yn _Alecsandria_, lle y cedwid y
cyrff a gladdesid yn y Bedde Tanddaearol. Yr wyf y’meddwl imi siarad am
dani dipyn yn ddirmygus—mai prin oedd ei hatdyniade—taw hyfdra’i
swyddogion duon oedd ei nodwedd amlyca’—ac nad oedd yn werth ei
chymharu â’i chwaer yn _Cairo_. Nid wyf am dynu’n ol ddim a dd’wedes.
Mae’r un sy’ genym y’_Nghaerdydd_ yn ei churo i ffitie. Ond am un
_Cairo_, mae’n sicr nad oes ei rhagorach yn yr holl fyd. Mae ei safle
ddaearyddol rhwng y ddinas a’r _Pyramidie_, mewn pentre’ o’r enw
_Ghizeh_.
Es yno un diwrnod gyda _Huws_, ac nid wyf yn meddwl imi flino nemor mwy
erioed ag a wnes y diwrnod hwnw. Cyn diwedd y dydd, mi allwn feddwl fod
fy nhraed yn llwythog o falaethe, a gwynegon, a chyrn, gan drymed a
phoenused o’ent—fy nghefn fel pe b’ai rhywun wedi rhoi cwlwm ar linyn
fy spein—a’m pen yr un fath yn union a phe b’ai’n efel go’ mewn pwll
glo, a chanoedd o forthwylion mewn llawn waith ar ganoedd o eingione.
Pan gofiaf am hyny heddyw, mae fy nychymyg yn bywiogi’n y fan, a bron
nad af ar fy llw fod pine bach yn chware’ drwy ’nghorff i gyd o’r coryn
i’r gwadn. Yr oedd fy ffrind wedi bod yno fagad o weithie o’r blaen, a
bydde fynyched ma’s a mewn—fynychach yn wir, oblegid gwaherddid ysmygu
oddifewn. Mi dybiwn i y bydde caniatau hyny’n welliant mawr. Ga’nad pa
mor wrthwynebus i rai pobl yw sawyr y ddeilen ysmygir, mae’n rhaid fod
cywreiniad eu ffroene yn òd o eithriadol i beri iddynt ddewis sawyr y
lle o’i flaen. Yr oedd hwnw’n drwm anarferol mewn ambell i ’stafell. Yr
oedd drymed nes y byddwn dan yr angenrheidrwydd weithie o redeg at y
drws i gael newid awyr; a’r prydie hyny, gwelwn _Huws_ ar ei hyd ar un
o’r sedde’r tu allan, y’mygu fel Swltan. Parod o’wn i eiddigeddu wrtho;
ond gan mai “unweth am byth” oedd f’ymweliad i â’r wlad, yr o’wn yn
benderfynol o’i “gwneud” mor llwyr ag y base f’amser a f’amgylchiade’n
caniatau. Ac yn ol yr awn bob tro.
Saif yr adeilad ar arwynebedd anferth o dir, ac y mae’r ystafelloedd
sydd ynddo’n ddirifedi ’mron. Cerdda _Arabied_ talion i fyny ac i lawr y
gwahanol adrane gyda mursendod chwerthinus; mae’n amlwg eu bod yn
mawrhau eu swydd y tu hwnt i bobpeth. Croesant eich llwybr i bob
cyfeiriad; deuant arnoch gyda sydynrwydd poenus allan o dylle a chornele
anhysbys i chwi; a phan y byddwch wedi ymgolli uwchhen gweddillion
rhydlyd rhyw hen _Pharo’_ neu gilydd, ond odid na fydd dau neu dri o’r
swyddwyr duon hyn wrth eich penelin, yn barod i chwi pytae’n eich bwriad
i fyn’d a _Pharo’_ i ffwrdd. Mae diwrnod yn rhy fyr i fyn’d drwy’r lle
“ar ’sgawt;” mae wythnos yn rhy fyr i fyn’d drwyddo’n feddylgar. Ceir
yma sgoroedd o _mummies_ perffeth, wedi eu casglu o bob cwr o’r _Aifft_.
Mae _Rameses_ yr ail a’r trydydd—_Pharoed_ amser _Joseph_ a
_Moses_—yma’n eu corffoleth, mor debyg a dim i’r darlunie gewch o
honynt. Pobl a phen heb galon iddynt, deall heb deimlad, gwareiddiad heb
foesoldeb. Nis gallaf byth edrych ar _Aifftwr_ o’r cynoesoedd, ar bapyr
nac mewn amdo, heb deimlo iâs yn cymeryd meddiant o f’asgwrn cefn.
Ymddengys i mi bob amser yn deip o greulondeb mewn gwaed oer, ac y mae’r
llygad llonydd yn eich dilyn i bob man nes eich gwneud yn gaethwas i ofn
nas medrwch rhoi cyfri’ am dano. Mae yma hen gôfadeilie o dywysogion
fuont unweth mewn bri—rhai’n weddol o gyfen, erill heb eu trwyne, a
nifer dda heb eu pene. Hen golofne sydd mor llawn o saetheirie fel taw
prin y gwelwch ddim arall. Hen ddarne aur o wahanol gyfnode, a hen
ddarne arian o wahanol rane o’r wlad. Breichlede, cadwyne, clustdlyse, a
darne o waith ede a nodwydd, y rhai oedd wedi bod mewn cistfeini am
filoedd o flynydde. Hen femrwne a’u hinc mor glir a’r diwrnod y cawsant
eu hysgrifenu; a dillad oddiar gyrff wedi eu perarogli, heb fod fymryn
gwaeth i’r golwg. ’Roedd yma lon’d byd o ryfeddode y’mhob ystafell. Ond
O, mor iach oedd d’od allan i’r awyr agored, i ymloewi’n yr haul, ac i
yfed awelon adfywiol y gerddi!
Wn i yn y byd os ydych yn cofio imi dd’we’yd i _Jones_ a mine fyn’d
gyda’r trên i _Heliopolis_ ar brydnawn, lle gwelsom y nodwydd a’r pren.
Mi dd’wedes lawer o bethe am y lle hwnw, ond ’rwy’n meddwl imi ollwng
dros gof i dd’we’yd taw ’run yw’r wlad hono a _Gosen_ gynt. O leia’,
dyna’r dybieth; ac y mae cryfach sail iddi nag aml i dybieth debycach
i’r gwirionedd. Hwyrach y bydd gwybod cyment a hyna yn ’chwanegu at
ddyddordeb yr hanes i rywrai; oblegid mae amryw o bryd i’w gilydd wedi
bod yn fy holi i am wlad Gosen, fel pe baent ar fedr ymfudo iddi. Ga’nad
beth am hyny, nid dyna wy’n hala ato wrth ymdroi fel yma—ond hyn. Wedi
ini gymeryd ein lle yn y cerbyd, a phan oedd y peiriant yn rhoi’r arwydd
cychwynol, dyma’r drws yn cael ei agor eilweth, a phererin arall yn cael
ei wthio i fewn gan ddwylo duon a lleferydd duach dau neu dri o weision
yr orsaf, nes ei fod ar ei ben yn erbyn y drws cyferbyniol. A phe
digwyddase hwnw fod yn rhydd o’i glicied—fel y gweles hi lawer
gwaith—’does dim dwyweth nad allan y b’ase’r truan yr ochr arall. Ond
wedi i’r trên gychwyn, ac iddo ynte gael amser i hel ei hun at ei
gilydd, a gosod ei hun ar y sêt yn daclus, cawsom nine amser a
chyfleusdra i gymeryd ’stoc o hono. Dyn canol oed oedd, mi dybiwn, a
golwg wyllt arno—yn wir, ei lyged a hawlie’ch sylw gynta’, yr o’ent
ddysgleiried ac aflonydded. Yr oedd twrban gwyn ar ei goryn, ac esgidie
melyn am ei draed; dillad gwael am dano, a’r rhai hyny’n cael eu gwneud
i fyny o hen lodre canfas wnaed gan ryw deiliwr dorodd ar ei brentisieth
cyn dysgu ei grefft, a hen gôt oedd yn profi ffydd _Jones_ a mine i
gredu taw côt ydoedd. Ond prin oedd y pilin oedd am dano, a phrinach
oedd yr ymborth oedd ynddo. O, yr oedd yn deneu! Siarade âg e’i hun am
beth amser—am ei fod yn credu na all’se siarad â neb oedd gallach,
meddwn i; am ei fod heb orphen setlo cyflwr y bechgyn a’i gwthiasant i’r
cerbyd mor ddiseremoni, medde _Jones_. Bid fyno, bu’n ddall a byddar i
ni am ysped, ac yr oedd sylwade fy ffrind ar ei bersonolieth yn ddoniol.
Ond wedi ini basio’r ail orsaf, dyma’r hen frawd at _Jones_—yr hwn oedd
yn eistedd ar yr un fainc ag ef—ac yn clebran wrtho ei ore’ â’i dafod
ac â’i ddwylo, gan bwyntio ataf fi.
“Be’ mae’r hen gna’n ’i ddeud, _Jones_?” meddwn.
“Mor bell ag yr w i’n gallu ddeall o,” ebe ynte, “a ’dydi o ddim yn
waith hawdd, mae o am gael gwybod os ydach chi’n ddyn sanctedd.”
“Yn ddyn sanctedd! Be’ gebyst mae o’n feddwl? A phwy hawl sydd ganddo i
ame’n sancteiddrwydd i mwy na’ch sancteiddrwydd ch’i? ’Rwy’n siwr nad w
i ddim yn edrych yn fwy digymeriad na chithe, _Jones_.”
“Peidiwch gwylltio,” ebe fe; “nid y’ch caritor ch’i, ond y’ch swydd
ch’i, mae o’n feddwl.”
“O! Ond pa’m mae o wedi fficsio arna’ i, mi leiciwn wybod?” A tbybiwn fy
mod wedi pinio _Jones_ yn erbyn y wal â’r cwestiwn yna.
“Oblegid eich colar!”
Aethum yn fud, ac nid agores fy ngene. Fy ngholar! Hawyr, pa ddrwg a
wnaeth fy ngholar! Un gron oedd, o rywogeth yr Eglwys Sefydledig o
goleri, ac nid oedd digon o honi’n y golwg i dynu sylw neb. Heblaw fy
mod yn siwr ei bod yn ddyledus i’r twba golchi er’s dyddie. Gwelwn y dyn
yn edrych arnaf a math o “barchedig ofn” yn ei ymddangosiad, a chyn imi
gael amser i estyn allan fy llaw, yr oedd ar ei linie o ’mlaen, ac yn
parablu fel dyn yn d’we’yd ei bader. Mi godes ar fy nhraed yn union, ac
mi ddangoses y sêt iddo; cododd ynte, ac eisteddodd i lawr. Yna mi drois
at _Jones_:
“Rho’wch dipyn o ole’ ar y mater,” meddwn, gan geisio bod yn bigog.
“Mae o’n deud ’i fod o’n _Gristion_,” ebe fe, “yn _Goptiad_, wyddoch, a
mae o’n meddwl wrth shâp y’ch colar y’ch bod chithe’n _Gristion_. Mae o
wedi bod yn deud wmbredd o bethe wrtho i am danochi, yn ol dull y
Dwyreinwyr yma—megis y’ch bod chi’n ddyn glân, ac yn ddyn duwiol, a’i
fod o’n y’ch caru ch’i, ac na fydde dim yn well geno fo na bod yn was i
ch’i byth. Dyna oedd o’n dreio ddeud wrthochi pan ar ’i linie, ond fod
’i deimlade wedi myn’d yn drech nag e’.”
Mae clywed dyn arall yn eich galw’n ddyn glân, a chwithe heb gael
datguddiad cyffelyb er yn blentyn—ac yn ddyn duwiol, a chwithe’n gwybod
y bydde’n chwith gan neb sy’n eich ’nabod i gyfadde hyny, yn eich
toddi’n union; a mi edryches ar y crëadur craff dipyn yn fwy serchus.
Darllenodd fy llygad ar unweth, a gwnaeth osgo i fwrw ei hun i lawr
wed’yn. Ond mi weles ei bod yn bryd i ddwyn y benod i derfyniad.
“Os taw _Coptiad_ yw,” meddwn wrth _Jones_, “ceisiwch ganddo ddangos
llun y groes ar ei arddwrn.”
“Wel, ïe’n tê,” ebe fy nghydymeth, gan daro’i goes â’i law; “sut na
b’aswn i wedi cofio hyny?”
Trodd ato; ond mor fuan ag y gofynodd y cwestiwn iddo, gwelwn wyneb y
dyn y’newid, ei lygad yn tanio, a’r olwg fwya’ cythreulig y’myn’d arno.
Hisianodd ychydig eirie rhwng ei ddanedd, a symudodd i gongl bella’r
cerbyd, fel dyn wedi cael ei dd’rysu’n ei amcanion.
“Hwyrach y bydde’n well ini newid ein cerbyd yn yr orsaf nesa,” ebe
_Jones_.
“Pa’m? Be’ sy’n bod?” gofynwn.
“Mae ei gariad wedi troi’n gâs,” ebe ynte. “Hen gna’ twyllodrus ydyw, ac
nid yw’n fwy o _Goptiad_ na fine. Mae wedi deall rywsut mai ch’i
dd’wedodd am ei arddwrn; a phan geisies i ganddo ei ddangos, d’wedodd y
b’ase’n eich lladd yn y fan pe b’ase’i gyllell ganddo. Wedi cyfri’ ar
ein cydymdeimlad yr oedd, yn ddiame, ac ar ein harian wed’yn.”
Pan ddaeth y trên i’r orsaf nesa’, ni fu raid i ni symud. Aeth y twyllwr
allan ei hun, ac ni welsom ef mwyach. Ac wedi i’r trên gychwyn drachefn,
chwarddasom mor iach a chalonog nes fod pob twrban yn y lle yn hongian
allan o’r ffenestri.
Mae’n ddrwg gen i dd’we’yd na fum mewn gwasaneth crefyddol yn _Cairo_ o
gwbl, os na chyfrifir imi’n gyfiawnder y bore y bum yn yr Eglwys
_Fahometanedd_ gyda _Jones_ ac _Ali_. Mae llawer o bethe y’nglŷn â’r
gwasaneth hwnw yn fy ffafr. Ond mi gefes beder odfa yn _Alecsandria_.
D’wedaf air am danynt cyn dirwyn y benod i fyny.
Mae dwy o eglwysi _Protestanedd_ gan y Saeson yn _Alecsandria_—yr
Eglwys _Sefydledig_, a’r Eglwys _Albanedd_. Ni weles y flaena’, ond bum
yn yr ola’ ddwyweth. Saif ychydig o’r tu allan i’r ’sgwâr y sonies am
dano, ac o fewn haner ergyd careg i’r môr. Gwelir ei binacl o bellder, a
gelwir yr eglwys ar enw _Andreas_. Mae’n gapel cysurus wedi myn’d iddo.
Llofft heb lawr ydyw. Ceir llawer capel y’_Nghymru_ yn llawr heb lofft;
ond mae hwn yn wahanol. Nis gwn be’ sy’ odditano, ond gwn fod yn rhaid
dringo dros wmbredd o risie ar ffurf corcscriw cyn y deuir o hyd i’r fan
lle mae _Andreas_ yn byw; a phe digwyddech sibrwd yn _Gymraeg_ ar ganol
dringo—“andras o le ydi hwn!”—ni bydde’n ymddangos gyment allan o le a
llawer man allasech enwi. Eistedda dros bum’ cant, mi allwn dybied, yn y
capel; ac yr oedd cynulleidfa barchus o dros ddeucant ynddo ar fore’
Sul. Yr oedd y canu’n galonog, a’r defosiwn y’naturiol. Tynwyd fy sylw
at ddarn o frethyn du oedd yn hongian ar draws yr adeilad, ychydig
uwchben y bobl, a dyfalwn beth alle fod. Mi ddealles wed’yn taw ei
bwrpas oedd i greu awel pan fydde’r gwres yn fawr yn yr ha’. Yr oedd ei
ysgwyd yn ol a blaen yn lliniaru rywfaint ar y poethder. Nid wyf yn
cofio beth yw enw’r pregethwr a glywes y bore’ cynta’ bum yno, ond
pregethodd yn rhagorol oddiar Ioan xx. 15. Mwynhês y gwasaneth yn fawr
drwyddo. Un odfa’n unig a gynelir yma ar y Sabbath, ond ceir odfa arall
yn yr hwyr yn y Sefydliad sy’n perthyn i’r morwyr yn ymyl y porthladd. I
derfynu’r dydd yn uniongred, es yno, a daeth y cadben hefo mi. Yr oedd
yma gynulleidfa o haner cant, oll yn forwyr ond nifer o gynorthwywyr o’r
ddinas. Dyn gweddol fyr, tywyll, tene, a bregethe, a’i dafodieth mor
ddwfn a dim a gynrychiolid ar ddydd y _Pentecost_. Yr oedd pump o bob
chwech o’i eirie’n myn’d i golli oddiarnaf, ac yr oedd ei fater a’i
ymdriniad mor bell oddiwrth ddeall a chydwybod ei wrandawyr ag yw’r
dwyren oddiwrth y gorllewin. Gofynodd y cadben i mi wrth ddychwelyd i’r
llong y noson hono be’ feddyliwn o’r bregeth.
“Cyfleusdra ardderchog wedi ei ollwng i golli,” meddwn; ac â hyn y
cytune ynte. Bum dan weinidogeth y brawd tafodrwm y bore’ Sul dilynol yn
eglwys St. _Andreas_, a thybiwn ei fod yn ffitio’n well yno nag y’mysg y
morwyr. Yr ail nos Sul cawd pregethwr cwbl wahanol yn y Sefydliad. Math
o ddiwygiwr tanllyd oedd hwn, a siarade wrth ei gynulleidfa fel pe baem
oll yn droseddwyr mewn carchar, ac yn euog o dori’r gorch’mynion bob un.
Yr oedd un pregethwr yn cymeryd yn ganiataol ein bod oll yn ddysgawdwyr;
yr oedd y llall yn cymeryd yn ganiataol ein bod oll yn lladron a
llofruddion. Y canlyniad oedd, fod y ddwy weinidogeth yn aneffeithiol.
Mi fydde ’beitu dwsin o honom yn aros ar ol i ganu tonau _Sanci_—dyn
o’r enw _Gammidge_, goruchwyliwr y Sefydliad, yn arwen, a dyn o’r enw
_Owen_, o _Morpeth_, yn chware’r offeryn. Ac yr wyf y’meddwl imi
dd’we’yd o’r blaen nad oedd neb yn canu’n fwy “harti” yn y cyrdde hyn na
chadben y llong y des drosodd ynddi.
Tradwy ar ol y Sabbath ola’ hwn, pan oedd y dyn yn pregethu oddiar
fynydd _Ebal_, y cododd y llong ei hangor, ac y trodd ei thrwyn i
gyfeiriad y gorllewin.


PENOD XXIV.

*
YN OL.
BELLACH, “teg edrych tuag adre’.” Wedi gwel’d llawer o bethe heblaw a
ddesgrifir yn y llyfr hwn, a chlywed rhagor nag a ddesgrifir yma, a
theimlo mwy nag a ellir ei ddesgrifio ar ddu a gwyn, “daeth yr awr i’m
ddïanc adre’:” a rhyngoch chwi a mine, ni ddaeth fymryn yn rhy gynar. Yr
oedd yn perthyn i’r fordeth yn ol rai helyntion oedd yn absenol o’r
fordeth allan. Llonydd ac unffurf oedd hono o’i chymharu â hon. Mi
dreiaf sôn am danynt cyn tewi.
Cychwyn i’r nos a wnaethom wrth fyn’d, a chychwyn i’r nos a wnaethom
wrth ddychwelyd. Yr oedd un o’r hen griw wedi cael ei adel ar ol yn
_Alecsandri_a, i fyw neu farw mewn ’sbyty. Efe oedd yr hwn y tosturiwn
wrtho gynt, pan yn troi’r olwyn. Ond caed un arall yn ei le, fel na fu
hyny’n golled i’r llong. Fe ddowd hefyd o hyd i hogyn un-ar-bymtheg oed
ar ol cychwyn, yr hwn oedd wedi ymguddio mewn rhyw gilfach o’r llestr
heb i neb ei wel’d. _Stowaways_ y gelwir y math yma o deithwyr. Nid
ydynt oll o’r un cymeriad; ond hwyrach fod y nifer luosoca’ o honynt yn
cymeryd at y dull yma o adel eu gwlad oherwydd eu bod wedi gosod eu
hunen yn llaw’r gyfreth drwy ryw amryfusedd neu gilydd. Nid ydynt yn
meddwl am y posiblrwydd iddynt osod eu hunen yn llaw’r gyfreth wrth aros
mewn llong heb ganiatad wedi iddi gychwyn i’w mordeth. Ond dyna fel y
mae. Ceir erill yn anturio hyn oherwyth ffit o anesmwythder, neu ddïogi,
neu awydd i wel’d y byd. A cheir ambell i grwt amddifad yn eu plith, yn
defnyddio’r cyfle hwn i ddianc rhag gormes a chreulondeb meistr neu
berthynas. Ac un felly oedd hwn, os oedd coel ar ei ’stori. Y maent oll
yn cyfri’ ar gael eu darganfod yn fuan, ac ar natur dda’r cadben. Fe
allse hwn ddisgyn i ddwylo gwaeth, a chymerodd y _bos’n_ ofal o hono.
[Illustration: _CHEOPS A’R SPHINX._]
Yr oedd y’noson dawel, gynes, a’r gwynt o’r de. Daliodd goleudy _Pharos_
i d’w’nu arnom wedi ini fyn’d y’mhell i’r môr; ac wedi colli hwnw, es i
fy ngwely. Dranoeth, yr oedd y gwres yn llethol, ac yn sibrwd ’storm
y’nghlustie’r morwyr. Deue’r gwynt poeth dros yr anialwch; ac er fod
mynyddoedd uchel rhwng yr anialwch a’r môr, carie’r gwynt y tywod yn ei
gôl nes fod pob modfedd o’r llong yn orchuddiedig ganddo. Yr oedd y
gronyne mor fân a melfededd nes galw am y chwyddwydr i’w dadgysylltu.
Brodorion o’r _Sahara_ o’ent bob un, ac yr o’ent wedi teithio dros gan’
milldir dros dir a dw’r cyn cyredd y llong. Bu adar bach yn ein dilyn y
diwrnod cynta’ drwy’r dydd; nis gwn pa adar y gelwid hwy, ond yr o’ent
yn dlysion a dôf iawn. Aethant i golli’r ail ddiwrnod. Mae’r morwyr yn
hoff o grëduried, gwar a gwyllt, ar y llong; ac os lleddir un o honynt
drwy ddamwen neu fwriad, ceir hwy i ddarogan pob math o flinfyd i’r
llestr. Disgynodd crëadur tebyg i’r locust hefyd o gerbyd y gwynt;
daliwyd ef, a buwyd yn dyfalu tipyn am dano. Mi geisies ei gadw’n fyw
dros y fordeth, ond bu farw’r trydydd dydd. Erbyn hyn, yr o’em yn rhy
bell oddiwrth dir i dderbyn rhagor o hono.
Ce’s brofiad o ’storm ar y môr wrth ddych welyd,—yn wir, mi ge’s hyny
deirgweth. Daeth y gynta’ arnom pan o’em yn tynu at _Malta_, yn ymyl y
You have read 1 text from Welsh literature.
Next - I'r Aifft Ac Yn Ol - 8
  • Parts
  • I'r Aifft Ac Yn Ol - 1
    Total number of words is 4599
    Total number of unique words is 1673
    38.2 of words are in the 2000 most common words
    57.2 of words are in the 5000 most common words
    67.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • I'r Aifft Ac Yn Ol - 2
    Total number of words is 5185
    Total number of unique words is 1819
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    62.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • I'r Aifft Ac Yn Ol - 3
    Total number of words is 5119
    Total number of unique words is 1888
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    54.3 of words are in the 5000 most common words
    63.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • I'r Aifft Ac Yn Ol - 4
    Total number of words is 5231
    Total number of unique words is 1827
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    54.3 of words are in the 5000 most common words
    64.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • I'r Aifft Ac Yn Ol - 5
    Total number of words is 5166
    Total number of unique words is 1791
    38.1 of words are in the 2000 most common words
    54.9 of words are in the 5000 most common words
    65.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • I'r Aifft Ac Yn Ol - 6
    Total number of words is 5175
    Total number of unique words is 1811
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    54.0 of words are in the 5000 most common words
    63.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • I'r Aifft Ac Yn Ol - 7
    Total number of words is 5204
    Total number of unique words is 1803
    37.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    65.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • I'r Aifft Ac Yn Ol - 8
    Total number of words is 2071
    Total number of unique words is 932
    45.3 of words are in the 2000 most common words
    62.2 of words are in the 5000 most common words
    68.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.