I'r Aifft Ac Yn Ol - 6

rhwng y rhesymolion a’r afresymolion. Sut na fase _Ali_ yn ei bastynu
pan oedd yr asyn yn an’stywallt, ac nid wedi iddo edifarhau? Ond os
o’ent hwy’n deall eu gilydd, pa wahanieth?
Pan y gelles anturio edrych heibio’i ddwy-glust, gwelwn _Jones_ yn y
pellder, a’i asyn ac ynte fel pe baent wedi eu morteisio. Mi weles yn
union ei fod e’n feistr ar y sefyllfa, ac wedi bwrw’i brentisieth er’s
blynydde. O, fel y gofidiwn na b’aswn wedi dewis yr asyn arall pan ge’s
y cyfle! Tra’r o’wn yn ffigyrol fwyta f’ewinedd fel hyn, rhoes _Ali_
bren yn fy llaw, gyda chyfarwyddyd i chwilio am eis y crëadur: gwnes
hyny, a che’s fy hun yn ymyl pedion y llall fel cyfri’ llyfrithen. Mi
ddealles fod gogles ar _Ned_ yn y gym’dogeth hono, a bu’r wybodeth o
fantes i mi wed’yn.
Gwaith cynil oedd ymlwybro drwy’r dyrfa o ddynion ac anifeilied a
cherbyde ar hyd y ffordd, ac mi gredes fy mod yn d’od i helbul ragor na
siwrne. Profiad dyeithr i mi oedd bod ar gefn asyn mewn dinas yn y
Dwyren—camelod a dromedaried yn f’amgylchu yn lle ceffyle a gwartheg,
ac _Arabied_ cilwgus yn lle _Cymry_ rhadlon. Ga’nad beth, ’mhen hir a
hwyr cyraeddasom y fynedfa i fewn i un o’r “bazaars,” a roedd yn rhaid
gadel y dynion a’r asynod o’r tu allan. Nid wy’n cofio perthyn i ba wlad
neu genedl yr oedd y gynta’r aethom iddi, ond i lygad anghyfarwydd fel
’r eiddo’ fi, ychydig o wahanieth oedd rhyngddynt. Lleoedd culion,
hirion o’ent, yn llawn o nwydde a dynion—mor llawn fel taw prin y
gallech weithio’ch ffordd y’mlaen gyda’r gradd lleia’ o lwyddiant. Yr
oedd yn gryn gamp i ni ein dau dena’ i gerdded ochr-yn-ochr ambell i
getyn. Stondine bychen ar bob llaw, ar dori gan y ’stwff gwerfchfawr a
diwerfch a werthid, y’nghyda mynedfa gul yn y canol i’ch arwen i fewn
i’r faelfa ryfeddol sy’ o’r golwg; a phan y byddwch yn pasio dan edrych
o’ch cwmpas, daw’r gwerthwr allan o’i faelfa i’ch cyfarfod yr un fath yn
union a phry’ copyn yn d’od allan o’i dwll i gwrdd a’i ysglyfeth. Ceid
llawer yn gweithio’u crefft y tu allan i’w siop—gwaith ede a nodwydd
o’r fath cywreiniaf; ac nid oedd dim yn eu plesio’n fwy na gofyn
cwestiyne iddynt am y gwaith oedd yn eu dwylo. Traethent yn hyodl mewn
cymysgieth o _Saes’neg_, a _Ffranceg_, ac _Arabeg_, am ddirgelion eu
celf; ond pwnc go anodd f’ase penderfynu pa faint o wir a pha faint o
anwir a gynwyse eu truth. Nid yw’n bechod i _Fahometan_ dwyllo dyn o
grefydd arall mewn gair a gweithred; nid wyf yn siwr nad ystyrir ef yn
rhinwedd mawr. Yr oedd ambell un yn daer dros ben: gwthie ei nwydde
arnoch, a bron na chydie’n eich braich i’ch llusgo i fewn, bodd neu
anfodd, i’w barlwr. _Iuddewon_ a _Groegwyr_ oedd y dosbarth mwya’ egr; a
difyr oedd gwrando ar _Jones_ yn dal pen rheswm â hwy—yn eu tynu allan
i gredu fod ganddynt ddau gwsmer hawdd eu twyllo—ac ar ol eu dwyn i
ymyl bargen, yn ysgwyd pen, gan dd’we’yd:
“_Mwsh aws!_” ystyr yr hyn yw. “Dim eisie!” ac yn cerdded i ffwrdd mor
ddihidio a chocosen. Mi fydde’r crëadur cellweirus wedi myn’d yn ei
flaen weithie tra fyddwn i’n breuddwydio; a phan y trotiwn ar ei ol,
dilynid fi gan furmuron bygythiol y gwerthwr.
“Be’ mae o’n ddeud, _Jones_?” gofynwn, ar golli f’anadl.
“Bwrw anatheme ar eich ol, gorchymyn eich corff i’r fwlturied, a’ch ened
i’r poenwyr,” ebe’m cyfell, gyda’r un llyfnder ag y dywede’i bader.
“Mae’n dda iddo nad o’wn yn ei ddeall,” meddwn, “onide fe’i tanbelenwn â
rhai o derme barddonol _Dafydd ab Emwnt_, fel y gwnaeth _Talhaiarn_ â’r
’sgrech hono o _Billingsgate_.” Chwarddodd fy ffrind yn galonog, a
d’wedodd hwyrach y cawswn gyfleusdra arall yn fuan.
“Mae eisie ffon arnaf,” ebwn yn sydyn; ac aeth a mi at stondin hen
_Roegwr_ a adwaene. Rhoes ar ddeall i hwnw fy neges, a ffwrdd a’r
“coryn” deudroed i’w gastell, gan ddwyn odd’no ffon lathr wedi ei gwneud
o groen unicorn. Enw arall ar yr unicorn yw _rhinoceros_.
“Dyma hi,” ebe fe, a gwên fuddugoliaethus ar ei wefus fain. “Bargen
fawr—plygu fel chwip—dim nam,” a throai’r ffon yn bob ffurf yn y byd o
flaen ein llyged.
“_Bekamde?_” ebe _Jones_; “hyny yw, Beth yw ei phris?”
Ond cyn dweyd ei phris, parhau i dywallt ffrydlif o eirie cymeradwyol
i’r ffon a’i rhinwedde wnai’r hen gono, nes bron a gwneud i mi gredu taw
hen ffon _Moses_ ydoedd, neu ffon _Aaron_ ei frawd, a dweyd y lleia’; a
pharod o’wn i’w phrynu ar unrhyw bris.
“_Bekamde?_” ebe _Jones_ eilweth, mor swrth a phlismon.
“_Eshreim_,” ebe’r gwerthwr, gan geisio ailddechre. Ond torodd _Jones_
ar ei draws yn ddiseremoni—
“_Mwsh aws_,” ebe fe, a ffwrdd ag e’ dan chwibanu. Es ar ei ol, a
gofynes iddo pa’m na phrynase’r ffon.
“Am ei fod yn gofyn punt am werth coron.” Cauodd ben y mwdwl ar unweth.
Y’mhen chwarter awr’ro’em yn pasio heibio stondin y _Groegwr_ drachefn,
a dyna lle’r oedd a’r ffon yn ei law o hyd.
“_Bekamde?_” ebe _Jones_ y drydedd waith, heb aros dim, ac mor anibynol
a miliwnêr.
“_Arba_,” ebe ynte’n union; a che’s y ffon am _bedwar swllt_! Hen
eillwyr ofnadwy yw gwŷr gwlad _Groeg_, cystal a gwŷr gwlad _Canaan_
unrhyw ddydd; ac yr oedd geirie _Paul_ yn tori bob ochr pan dd’wedodd
nad oedd “gwahanieth rhwng _Iuddew_ a _Groegwr_.”
Aethom drwy’r maelfeydd _Tyrcedd_, _Persiedd_, _Indiedd_, a _Melitedd_
oll yn eu tro, a’u rhyfeddode’n amlhau ac ymehangu bob cam o’r ffordd.
Yr oedd cyfoeth a gwychder y lle yn fy synu. Yr oedd fy nghydymeth yn
adwaen rhai o’r maelfäwyr, ac yn ei gysgod ce’s fwrw golwg dros rai o’r
dirgelion oddifewn. Dynion caredig o’ent oll cy’d ag y safech gyda hwy i
fargeinio; wn i ddim sut rai all’sent fod wedi i chwi droi cefn heb
brynu. Meddent ar allu nodedig i edrych yn serchus ac i edrych yn gâs,
fel y bydde’r cymhellion. Y ffordd effeithiolaf i gael llonydd ganddynt
oedd siarad yn sarug â hwy, a thynu croen eich talcen dros haner eich
llyged. Dyn a’ch helpo os na fedrech wneud hyny; fe’ch blingent yn fyw.
I fyny ac i lawr—i’r dde’ a’r aswy—y’mlaen ac yn ol—a’r naill le mor
debyg i’r llall ag y gallent fod: yr oedd yn syndod i mi sut oedd yr
hogyn yn gwybod ei ffordd cystal. O’r diwedd, ar ol troi a throsi, a
chamu a chroesi ganoedd o weithie, mi all’swn dybied, dyma whiffyn o’r
awyr agored yn disgyn ar fy ffroene—dyna oernad asyn yn disgyn ar fy
nghlustie—dacw ddau o honynt yn sefyll yn hamddenol yn y fan draw, a
phen y naill wrth gynffon y llall—a dacw _Ali_ a _Mustapha_’n pwyso
arnynt mor hamddenol a hwythau, dan chw’thu colofne o fwg sigarets allan
o’u ffroene. ’Roedd deubeth yn peri iddynt fod hamddened—stoicieth eu
natur a’u credo, a’r wybodeth taw wrth y dydd y cyflogid hwy.
Ffwrdd a ni drachefn. Yr oedd gwahanol aelode’r finte yn deall eu gilydd
yn well erbyn hyn. Gadewes i _Jones_ flaenori, a da i mi fu hyny cyn
nemor o amser. Cyfeiriem yn awr i’r eglwys y sonies am dani, ac yr oedd
yn rhaid ini fyn’d drwy ganol y farchnad _Dyrcedd_ os am fyn’d yno’r
ffordd agosa’. Ceir yma arwerthiant boblogedd bob bore’, a’r dyrfa’n dew
yn ’i gilydd, ac yn rhifo’i miloedd. Yr o’em yn ei chanol cyn ini’n brin
osod ein hunen yn daclus ar y cyfrwy.
“Cauwch cich côt, a meindiwch eich ’watch!’” oedd gorchymyn _Jones_ mewn
llais croch, cynhyrfus. Ceisies wneud gore’ medrwn, ond yn fy myw y
gall’swn guddio’r gadwen o’r golwg, am nad oedd y gôt yn botymu’n ddigon
isel. Ni welsoch erioed y fath helynt, ac ni chlywsoch erioed y fath
fwstwr. Fel y d’wedes, _Jones_ oedd yr arloesydd, ac yr oedd yn gofyn
iddo dreisio’i ffordd yn llyth’renol drwy’r dyrfa—fel pe gwelech aing
y’myn’d i mewn i bren. Dilynid ef gan _Mustapha_, yna, down ine, ac
_Ali_ ar f’ol. Gwaedde’r ddau _Arab_ ar ucha’u llais yn ddïatal am i’r
bobl glirio; gwaedde _Jones_ c’uwch a’r ddau: ond ce’s glywed wed’yn fy
mod i wedi myn’d i waeddi c’uwch a’r tri cyn d’od yn rhydd o’r giwed
guchiog. Gynted y cyll dyn ei hun dan rai amgylchiade!
Sut bynag, daethom drwyddynt yn ddïogel, a chawsom ein hunen yn fuan
wrth gyntedd allanol yr eglwys. Bu raid ini wisgo sandale am ein traed
cy’ myn’d i mewn, a gadel yr asynod a’r arweinwyr fel o’r blaen y tu
allan. Daeth gŵr arall i’n cyfarwyddo, yr hwn a ymgyfathrache â ni trwy
arwyddion. Wedi gadel y porth, daethom i gyntedd agored anferth, yn yr
hwn yr eistedde ac y gorwedde miloedd o ddynion, yn dỳre ar wahan, fel
dosbarthiade mewn Ysgol Sul, ac athraw ar bob dosbarth. Yn llaw pob un
yr oedd rhôl fechan, a dealles yn fuan taw darn o’r _Coran_ oedd hwnw.
Murmurent yn haner hyglyw ar hyd yr amser, ac yr oedd eu sŵn fel sŵn
byddin o gacwn yn llawn gwaith. Pigem ein llwybr yn ofalus ar ol ein
harweinydd—weithie’n cwmpasu, ac weithie’n camu dros goes y naill, a
dwygoes y llall, a chorff y trydydd. Ni syfle un o honynt gyment a bys
er mwyn ini basio’n hwylusach. Yr o’ent oll o dan belydre crasboeth haul
y canolddydd, ac ymestyne rhai ar eu hyd, fel pe baent wedi eu llwyr
orchfygu ganddo. Aethom i fewn i’r adeilad sy’ dan dô, a chawsom
ail-argraffiad o’r un olygfa. Ce’s fy ngogleisio’n sydyn gan rywbeth neu
gilydd wrth groesi’r ystafell hon, a throis at _Jones_ am gydymdeimlad.
Nid af i wadu na ddarfu i mi chwerthin yn uwch nag oedd yn weddus, erbyn
cofio y’mhle’r o’wn. Ga’nad beth am hyny, dyma lais main, crynedig, yn
cyredd fy nghlust:
“Er mwyn y Nefoedd, peidiwch a chwerthin, na siarad yn uchel!”
Mi feddylies fod yno _Gymro_ arall gerllaw, ond dealles mewn pryd taw
_Jones_ oedd wrthi; a rhwng y llais a’r geirie, mi lynces yr awgrym, ac
ni fum anufudd i’r datguddiad. Mae’n debyg imi beri i rai o honynt golli
eu gwers: mi ge’s un fy hun nad anghofies mo’ni wed’yn, Erbyn hyn, yr
o’em wedi d’od at ystafell y puredigeth. Cymeres gipdrem ar y fan, yne
mi drois ar fy sodle’n sydyn, cydies yn dỳn yn fy nhrwyn, a gwadnes hi
odd’no gynted y gallwn. Yr oedd yn llawn bryd. Da oedd genyf hefyd gael
gwared o’r sandale. Enw’r eglwys hon oedd “Eglwys y Brif-Ysgol,” a
d’wedwyd i mi fod yno bymtheg mil o eneidie y bore’ hwnw, yn ddynion i
gyd, heb wraig, na merch, na phlentyn yn agos i’r lle. Cofies am
Ysgolion Sul _Cymru_, ac nis gall’swn beidio cymharu a chyferbynu.
Dyna i ch’i dro byr i fyd ac eglwys. A’r hyn sy’n rhyfedd yw—fod yn
rhaid i chwi adel yr asynod allan cyn y cewch fyn’d i fewn i’r naill
na’r llall o honynt.
[Illustration]


PENOD XX.

*
AR YR AFON.
AFRED yw d’we’yd pa afon a olygir. Yr wyf wedi sôn am dani eisoes, neu o
leia’ am un o’i thafode, yn ymyl _Alecsandria_. Dyna lle mae’n llepian
_Môr y Canoldir_ â’i saith tafod yr un pryd. Yn ymyl _Cairo_ y mae’n
fforchogi. Oddiyno ’mlaen i’r môr y mae’n cofleidio’r holl wlad am
bellder o chwech ugen milldir; ac y mae rhagor na hyny o bellder rhwng
ei thafode eitha’ wedi y cyrhaeddo derfyn ei thaith. Ar yr afon y dibyna
pobl y wlad yna am gynalieth. Pan y gorlifa ar ei hamsere, gedy swm
trwchus o fẁd ar ol yn gynysgeth i’r trigolion. Mae hwn yn dir ac yn
wrteth o’r fath ore’, a phroffwyda gynhaua’ toreithiog. Mae’r gorlifiade
drachefn yn dibynu ar y swm o eira fydd ar fynyddoedd _Abyssinia_.
Ychydig a wydde neb am y _Nile_ yn ei chrwydriade drwy’r anialwch hyd yn
ddiweddar: ar ol iddi gyredd gwlad yr _Aifft_ y daw’n fwya’ hysbys.
Hanes yr _Aifft_ yw ei hanes hithe er y dyddie boreua’; ac am fod y wlad
wedi bod mor enwog ac adnabyddus ar hyd y canrife, felly mae hithe, yn
rhinwedd y berthynas, wedi bod yn cyfranogi o’r un enwogrwydd. Addolir
hi gan yr hen _Aifftied_, ac addolir pob crëadur sy’n byw yn ei
dyfroedd. Coleddir teimlade eithafol tuag ati gan bawb o’r trigolion yn
ddiwahanieth; ac os mynwch i mi dd’we’yd ambell i wir sy’ ore’ i’w gelu,
mi dd’wedaf taw nid heb beth braw yr edrychwn ine ar yr hen ddewines bob
tro y cawn gyfle, yn enwedig fin nos wrth ole’r lloer.
Bum y’nes ati na’i glane. Croeses hi amryw weithie dros bontydd, fychen
a mawrion; a chroeses hi mewn bade ac ar rafftie droion a throion. Bum i
fyny ar hyd-ddi yn y wlad am rai milldiroedd. _Huws_ oedd hefo mi’r
diwrnod hwnw. Cawsom afel ar fâd môr-ladronllyd yr olwg arno ryw
brydnawn, ac aethom iddo’n fentrus dros ben; a dyna lle buom am ddwyawr
neu ragor at drugaredd dau o’r pechaduried dua’u crwyn a mileinia’u
llyged a weles mewn breuddwyd erioed. Mae’n amheus genyf a weles i ryw
lawer o’r wlad yr aethom drwyddi, gan fel y gwyliwn symudiade’r badwyr;
ac yr oedd colofne o fwg rhyngof a gwel’d fy nghydymeth, yr hwn oedd
wedi ’mollwng iddi cystal ag un _Twrc_. Yr unig beth wn I i sicrwydd am
y wibdeth hono yw—ini gefnu ar y ddinas, a mordwyo i’r wlad am gryn
getyn. Mae genyf gôf niwliog i _Huws_ bwyntio â’i fys at gruglwyth o
hesg gerllaw, a murmur rhywbeth am “_Moses Bach_.” Ce’s allan wed’yn fod
traddodiad yn d’we’yd taw dyna’r ’smotyn y daeth merch _Pharo’_ o hyd i
waredwr dyfodol plant _Israel_. Wel, ’ro’dd’no ddigon o hesg i guddio
sgoroedd o blant yr _Hebrëwyr_. Nid wyf yn cofio dim arall o’r daith,
oddieithr fy llawenydd o gael fy nhraed ar y tir ar ei diwedd.
Ni fum erioed _yn_ yr afon, ac ni fu dafn o’i dyfroedd erioed ynof ine,
trwy wybod imi. Nis gwn p’run yw’r gwaetha’, ai yfed o honi ai ymolchi
ynddi. Mi weles erill yn gwneud pob un o’r ddau, a ’roedd hyny’n ddigon,
a mwy na digon i mi.
Pan yn ei chroesi un diwrnod ar rafft, tynwyd fy sylw at ddyn oedd
y’myn’d trwy ddefod ei buredigeth (dybygwn i) yr ochr ucha i ni. Yr oedd
hyd ei forddwydydd yn y dw’r, heb bilin am dano, ac wrthi mor brysur a
phe b’ase blwyddyn wedi myn’d heibio oddiar pan y bu wrthi ddiwedda’.
Wedi i mi fod yn gwylio’r crëadur noethlymun am bum’ munud mor fanwl a
phe bawn yn disgwyl iddo droi allan yn löwr o _Abergorci_, ebe _Huws_
wrthyf—oblegid efe oedd hefo mi’r tro hwn eto:
“Dacw i ch’i bictiwr arall yr ochr isa’; ’drychwch arno y’ngole’r
llall.”
Edryches, a dyma be’ weles. Dyn o’r un lliw a’r llall yn y dw’r hyd at
ei benlinie, a chostrel o groen yn hongian wrth ei ochr yn geg-agored, a
thamed o flwch alcan wedi ei fylchu drosto, tebyg i hen “dìn sa’mon”
wedi ei wagio a’i daflu i’r afon, yn ei law dde’n codi dw’r i’r gostrel.
Pan ddaethom y’nes ato, mi weles taw “tìn sa’mon” ydoedd yn ddïos. Yr
wyf wedi gwel’d llwythi o honynt y’ngwely’r _Hondda_ i fedru eu
camgymeryd y’ngwely’r _Nile_. Cyn ini gyredd y tir, yr oedd y gŵr wedi
llanw’r gostrel a myn’d i’w ffordd. Ond yr oedd y llall wrthi o hyd yr
ochr ucha’; a myne _Huws_, pe baem yn ddigon agos ato, y gwelem drwch o
faw yn llifo oddiwrtho ar hyd wyneb yr afon. Nid o’wn yn synu dim at
hyny; ond pan y ’chwanegodd fod y bade’n methu croesi weithie pan fydde
dau neu dri’n ymolchi’r un pryd, oherwydd y trwch, mi weles ei bod yn
bryd imi gymeryd pinsied o halen. Yr oedd _Huws_ wedi dal y dwymyn
ddychymyg sy’n y Dwyren i radde mwy na’i gyfeillion.
[Illustration: _MYFYRIO’R CORAN._]
Wedi i ni fyn’d drwy ’stryd neu ddwy, dyma fy nghyfell yn cydio’n fy
mraich yn sydyn, yn pwyntio â’i fys i ganol y ’stryd, ac yn gofyn:
“’Drychwch ar y dyn acw—welwch ch’i o?”
“Gwela,” meddwn; “pwy ydi o? Ai’r _Cedif_ ynte’r _Mullah_?”
“Ydach ch’i ddim yn ’i ’nabod o, mewn difri’?” ebe _Huws_.
“Mae arna’ i ofn fod yn rhaid i mi wadu’ anrhydedd,” meddwn, gan geisio
bod yn watwarus, am y tybiwn ei fod e’n ceisio bod yn ddigri’ ar fy
nghôst i.
“Dowch hefo mi ato”—a ffwrdd ag e’, a mine ar ei ol.
Ond nid cynt y des wyneb-yn-wyneb a’r dyn nag yr adwaenes ef. Y gŵr oedd
a’r gostrel yn yr afon ydoedd: ond ni adewes i _Huws_ wel’d fy mod yn ei
adnabod. Edrychwn mor hurt arno a phe nad o’wn wedi ei wel’d erioed; a
llyncodd fy ffrind yr abwyd.
“Mae o’n gwerthu dïod neis iawn,” ebe fe; “gym’rwch ch’i lasied?”
“Be’ di henw hi?” gofynes, cyn imi gau pen y mwdwl yn gyflawn. Clywes ef
y’mwmian rhwng ei ddanedd mewn atebiad, a cheisie f’argyhoeddi i taw
d’we’yd yr enw _Arabeg_ ar y ddïod yr oedd. Cydsynies i gymeryd glasied
ar yr amod iddo ynte gymeryd un.
“O’r gore’,” ebe fe; ond gwyddwn nad oedd yn blasu hyny. Wedi cael y
stwff i’m llaw, edryches arno—yr oedd mor dew â bwdran; arogles ef—yr
oedd fel physig dâ. Yna, mi edryches ar _Huws_.
“Yfwch ef i fyny,” ebe fe.
“Fel mater o foesgarwch,” ebwn ine, “_chwi_ ddyle yfed iechyd da i mi’n
gynta’.” Mynes ei wel’d yn cymeryd dracht o hono; yna, heb aros i wel’d
ei wep, mi defles y corn a’i gynwys i’r ddaear, ac ymeth a mi nerth fy
nhraed i’r cyfeiriad a gymerem yn flaenorol, yn cael fy nilyn gan
leferydd y dwfr-werthwr a chamre breision fy nghydymeth—yr hwn ynte
oedd wedi cael ei werthu hefyd. Profodd hegle hirion _Huws_ yn gynt na’m
postion byrion i, a buom ein dau’n chwerthin ar ganol y ’stryd nes
gwneud i’r teilwried a eisteddent yn goes-groes yn ymyl y dryse dynu eu
pibelle allan oddirhwng eu danedd, a murmur “_Allah!_” Ceisiodd _Huws_
genyf beidio adrodd y ’stori wrth y ddau _Gymro_ arall. Addewes ine ar
yr amod iddo gyfadde’ taw c’uwch cwd a ffetan. Ac aeth yn fargen.
Er imi wneud amod â mi fy hun na sangwn mwyach ar ysgraff i blesio
undyn, mi anghofies y cwbl pan ofynodd _Huws_ imi brydnawn arall os
d’own i wel’d y _Nilometer_. Cyn imi gael amser i ofyn beth oedd hwnw,
yr oedd fy nhraed ar y plancie.
Fuoch ch’i ar rafft rywdro? Os naddo, ni raid i chwi chwenychu’r
profiad. Y peth tebyca’ weles iddo yn y wlad hon oedd busnes y barile
dros afon _Teifi_ y’nghym’dogeth _Rhydybont_. Ond pe b’ai’n fater o
ddewis rhwng y ddau, yr ola’ gele’n fôt i heb betruso, fel y mwya’
teilwng o ymddiriedeth. Tybiwch am ddwsin o ’styllod hirion a phreiffion
wedi eu sicrhau wrth eu gilydd—a dwsin erill o’r un ysgol wedi eu gosod
ar groes, a’u sicrhau wrth eu gilydd ac wrth y rhai cynta’. Dyna’r
ysgraff. Ond tybiwch ei bod, oherwydd oedran ac esgeulusdra, wedi magu
mwswg’ a phob anialwch dros ei gwyneb a rhwng y rhigole, nes ei bod yn
beryg’ i chwi sefyll arni, ac yn anymunol i chwi feddwl eistedd arni.
Tybiwch eto taw swyddogion y bâd agored hwn oedd dau _Arab_ o faintioli
cawredd, y rhai, gyda chymorth dau bolyn hir, a hwylysent ei
symudiade—ac weithie a’i anhwylysent. Ac ychwanegwch at hyn oll fod yna
dipyn o chwyrnlif tua chanol yr afon, yr hyn bare i’r bâd a’i
breswylyddion gael ymosodiad o’r bendro: yr wyf yn dra sicr y caf eich
cydymdeimlad y’nhroion yr yrfa hon. Yn ystod y mis cyfa’ y bum ar y môr,
wrth fyn’d a dychwelyd, ni theimles y gogwydd lleia’ o selni’r môr, ar
dywydd teg na garw; ond pe gofynech imi pa bryd y bum agosaf iddo,
atebwn taw ar y rafft yn croesi’r _Nile_ y’ninas enwog _Cairo_.
Mi sonies am y _Nilometer_ megis rhwng cromfache, a hwyrach fod
cywreinrwydd rhywun wedi cael ei gyffroi, a’i ddychymyg wedi myn’d i
grwydro. Yr wyf yn cofio imi grybwyll yr enw’n ddamweiniol mewn cwmni,
pan geisiwyd genyf adrodd ychydig o’m helyntion, ac i un cyfell oedd yn
gwrando’n safn-agored ofyn y’niniweidrwydd ei galon:
“Sut grëadur oedd hwnw, deudwch? Oedd o’n debyg i’r crocodil?”
’Roedd o wedi credu’n siwr taw un o breswylwyr rheibus yr afon oedd y
_Nilometer_, ac yn anfoddlon i mi ei basio heibio mor ddisylw, heb roi
desgrifiad llawn o’i ’sgerbydeth a’i arferion. I ochel unrhyw amryfusedd
tebyg, mi dd’wedaf ar unweth taw offeryn i fesur uchder yr afon ydyw.
Onid yw ei enw’n egluro’i bwrpas? Y mae i’w gael ar ynys fechan
y’nghanol yr afon, ac ar ben ucha’r ynys, ar dwyn sy’ a pheth o hono’n
naturiol, a pheth yn gelfyddydol. Mae tŵr wedi ei godi yn y fan yma, ond
y mae’n ddigon isel i chwi fedru edrych i lawr iddo. Wedi i’ch llyged
ymgydnabyddu â’r t’w’llwch, chwi welwch ddyfroedd yr afon yn y gwaelod
pell, a phren hir yn codi ’fyny’n syth o’r gwaelod, a marcie arno bob
hyn-a-hyn. Cyrhaedda’r pren hyd at ene’r tŵr. Yn ol y marcie y mesurir
uchder y dw’r. Am y rhan fwya’ o’r flwyddyn, ni ŵyr am y codiad lleia’;
ond fel mae amser y gorlifiade’n agosâu, ymofynir â’r _Nilometer_ yn
fynych, ac os ceir arwyddion myn’d tuag i fyny yn y dw’r, clywir sŵn
llawenydd a gwaith trwy’r holl wlad. Tebyg taw cynllun cyffelyb oedd
ganddynt yn amser y _Pharöed_. Mae pobpeth yn yr _Aifft_ naill ai yn
“hen bowdwr” neu’n “newydd fflam!” Sicrhaodd _Huws_ i mi fod hwn er
dyddie _Pharo Neco_! Hwyrach hyny, ond rhedeg at y bocs halen wnes i.
[Illustration]


PENOD XXI.

*
LLE BU’R MAB BYCHAN.
HYNY yw, lle bu’r Mab Bychan yn ol traddodiad. Traethu am f’ymweliad â’r
mane hyny yw baich y benod hon.
Hen Eglwys y _Coptied_ oedd un o’r mane ’rwyf yn sôn am danynt.
D’wedwyd wrthyf fod y bobl hyn y’mysg hen frodorion yr _Aifft_, o’r rhai
oedd yn addoli un Duw. Yr enw arnynt unweth oedd _Monophistied_—enw
sy’n myn’d y’mhell i brofi nad o’ent yn credu mewn aml-dduwieth. Tua
dechre’re’r ail ganrif, unwyd hwy âg eglwys arall oedd yn dal golygiade
tebyg ar Berson Crist; a dyna’r pryd y daethant i gael eu galw’n
_Coptied_. Gyda llaw, onid _Coptied_ yw’r aelode hyny sydd ar gynghore
addysgol y dyddie hyn y’_Nghymru_, y rhai nad ydynt wedi eu dewis yn
uniongyrchol gan lais y werin? Hwyrach y bydd gwybod y naill yn help i
gofio’r llall. Mae’r Eglwys _Goptedd_ yn _Cairo_ mewn cyflwr isel a
dilewyrch iawn. Mae ei hoffeiried mor anwybodus a’r bobl, a dygir ei
gwasaneth y’mlaen yn yr hen iaith _Gopteg_, yr hon nid oes neb yn ei
deall. Mae’r _Coptied_ yn cyfri’ eu hunen yn _Grist’nogion_, ac y mae
marc y Groes ar arddwrn pob un o honynft. Mi a’i gweles ar lïaws o
arddyrne. Y mae wedi bod o fantes iddynft weithie, ac o anfantes droion.
Ond y maent yn glynu’n rhyfedd wrfth eu heglwys, a hawliant berthynas â
_Christ’nogion_ pob gwlad. Nid oes cyfafchrach rhwng y _Mahometanied_ â
hwy, ac nid ä’r un _Mahometan_ selog yn agos i’w hanedde ar gyfri’n y
byd. Trigant mewn darn o’r hen ddinas, yn drefedigeth anibynol; ac y
mae’r darn hwnw yn cael ei roi i fyny’n hollol iddynft hwy, i bob pwrpas
ymarferol. Wedi clywed â’m clustie sôn am danynt, yr o’wn yn egru am
gyfle i ymwel’d â hwy.
Awyddwn yn enwedig i gael cip ar yr hen adeilad, petawn yn gorfod gadel
lleoedd erill ar ol. Mi gês berswâd ar Huws i dd’od hefo mi ryw
brydnawn, ar yr amod imi roi cyflenwad iddo o dybaco’r Hen Wlad.
Cerddasom yn galed am hir ffordd ac amser, ac nid oedd pethe’n gwella o
gwbl wrth fyn’d y’mlaen. O’r diwedd, daethom at borth henafol, yn ymyl
pa un yr eistedde dau gardotyn o’r fath druenusa’u cyflwr. Yr o’wn wedi
eu harogli y’mhell cyn d’od atynt, a _Huws_ roes esboniad imi ar y
tawch. Bron nad allech ei wel’d. Y syndod mwya’ i mi oedd sut na b’asent
wedi cael eu cario i ffwrdd i fynwes rhywun neu gilydd gan y dyrfa o
bryfed oedd mor ofalus o honynt. Aethom drwy’r porth dan wasgu’n trwyne,
a bu mwg myglys fy nghyfell o fendith fawr i ni. Cynygies brynu pibell
arall iddo, fel y galle ddefnyddio’r ddwy’r un pryd; ond gohirio’r peth
a wnaeth y tro hwnw.
Wedi myn’d drwy’r porth, yr o’em y’nhiriogeth y _Coptied_; a bum yn hir
dan yr argraff nad oedd neb yn byw yno. Tai uchel, heb ffenestri iddynt
amgen na thylle bychen ’sgwâr hwnt ac yma, nes gwneud ini dybied taw cu
cefne oedd ar y ’stryd hono, a taw ’stryd arall oedd yn cael y fraint o
wel’d eu gwynebe. Yr oedd golwg felancoledd arswyddus ar bob peth, ac
nid oedd sŵn dieithr ein hesgidie ar y palmant cerig yn ychwanegu dim at
sirioldeb y gymdogeth. Bob yn dipyn daethom i olwg yr hen eglwys; ac o
gwmpas i hon yn unig yr oedd pob gronyn o fywyd oedd yn y lle wedi
ymgasglu. Yr oedd yma ’beitu haner dwsin o ferched, a chynifer a hyny o
gŵn, crwt neu ddau, a nifer a’mhenodol o fegeried. Y peth cynta’
wnaethant oll, oddigerth y cŵn, wedi iddynt ein gwel’d, oedd dangos llun
y Groes ar eu garddyrne, i’n hadgofio o’r berthynas, ac i’n rhybuddio y
disgwylient i ni eu cofio’n sylweddol cy’ myn’d odd’no. Iddynt hwy, nid
oes ond _Crist’nogion_ a _Mahometanied_ yn y byd; gwyddent taw nid
dilynwyr y gau broffwyd o’em, rhaid felly ein bod yn ddysgyblion y
proffwyd o _Nazareth_ fel hwythe.
Os oedd y tai’n uchel, yr oedd yr eglwys yn ddigon isel. Yr oedd yn
rhaid disgyn i fyn’d at ei phorth allanol; ac yn y fan hono daeth tamed
o ddynolieth i’n cyfarfod, a thamed o _Saesneg_ ar ei dafod. Prin y
gallem ei wel’d gan fychaned oedd, a th’wlled y lle. Dan ei arweiniad
aethom i fewn. Cydiodd mewn darn o lafrwyn, tebyg i ganwyll frwyn y
dyddie gynt; goleuodd hi mewn canwyll oedd yn ole’n barod, ac archodd ni
i’w ddilyn. Nid oedd fawr o wahanieth rhwng ei “seis” ef a “seis” y
llafrwyn. _Huws_ bïa’r sylw yna. Cawsom ein hunen mewn ystafell tebyg i
gapel—a digon anhebyg hefyd—yn llawn cornele, heb fainc i eistedd
arni, a’r t’w’llwch yn herio’r dwsin canwylle oedd yno’n esgus goleuo, i
feiddio cyffwrdd âg e’. Yr oedd yno banele cywren tu hwnt, a cherflunie
arnynt yn gosod allan ryw drafodeth Feibledd. Ceisie’r crwt dd’we’yd
wrthym mewn _Saesneg_ tebyg i _Saesneg_ gwaelod Sir _Benfro_, beth oedd
y llunie; ond trwy fod _Huws_ o Sir _Gynarfon_, a mine o _Feirion_, nid
o’em fawr callach o’i ddehongliad. Tremies drwy’r t’w’llwch, a gweles
fath o gangell a desc o’r naill ochr; tybies taw rhan yr offeiriad oedd
yn y fan hono, ac ni chenfigenwn wrtho.
Yr o’wn wedi meddwl yn sicr nad oedd modd myn’d yn îs, ond wele’r gŵr
bach yn disgyn drachefn dros risie cerig, gryn ddwsin o honynt, a nine
wrth ei sodle, nes y cawsom ein hunen mewn ystafell eang arall, a thyrfa
o bileri trwchus yn dal ei nenfwd i fyny. Nid oedd yma na phanele, na
changell, na dim o’r cyfryw; ond yr oedd yma gelloedd bychen agored yn
erbyn y murie. Safasom yn ymyl un o honynt, a thybies fod gŵr y ganwyll
frwyn yn d’we’yd rhywbeth gyda mwy o bwysles nag arfer.
“Be’ mae o’n ddeud, _Huws_?” meddwn.
“O, deud mae o mai dyma’r lle y bu’r Mab Bychan yn ymguddio, gyda’i dad
a’i fam, tra bu’n aros yn yr _Aifft_.”
Mi apelies at yr arweinydd, rhag ofn fod _Huws_ rhwng difri’ a chware’,
fel y bydde weithie; a gwnes i hwnw fyn’d dros y ’stori wed’yn yn
arafach. Ce’s fod fy ffrind yn d’we’yd y gwir, p’run bynag a oedd y crwt
yn d’we’yd y gwir neu beidio. Nid es i holi, na manylu, na chysoni, na
dim: yr o’wn yn y teimlad i dderbyn y ’stori fel gwirionedd. Yr oedd
_Matthew_ wedi d’we’yd am fföedigeth y Mab Bychan a’i rïeni i’r _Aifft_,
ac yr oedd yr hen eglwys yn ymddangos o leia’n ddwy fil o flynydde mewn
oedran: pa’m lai na all’se pethe fel hyn fod? Yr o’wn wedi myn’d i ganol
yr amgylchiade fel yma dros fy mhen, a bu raid i _Huws_ ddihuno tipyn
arno’i hun cyn iddo lwyddo i’m dihuno i. Pe cawswn lonydd, yno y b’aswn;
yr oedd y ’stori wedi fy swyno gyment. Nid wyf yn siwr nad wy’n ei
chredu byth.
Ar ol d’od i fyny drachefn o fysg y tanddaearolion bethe, yr oedd y
lle’n llawn o ferched yn dangos eu garddyrne a’u dwylo. Yn yr Eglwys
_Fahometanedd_ y dydd o’r blaen, ’doedd dim ond dynion i’w gwel’d; yn yr
Eglwys _Goptedd_ heddyw, ’does dim ond merched a phlant i’w gwel’d. Nid
yw rhein yn gwisgo gorchudd dros dri chwarter eu gwynebe fel merched
_Mahomet_, ac y maent o bryd a gwedd dymunol iawn. Haere _Huws_ taw hwy
oedd y merched tlysa’n y byd. Yr o’wn yn synu at egni’r llanc, oblegid
’doedd yno neb yn haeru i’r gwrthwyneb. Ond mae’n amheus genyf a fydde
rhywun y’ _Mangor_ yn blasu’r athrawieth yna. Yr oedd y mynediad i mewn
yn rhad, ond yr oedd y mynediad allan trwy dalu. Nis gall’swn lai na
theimlo echryd yn gwisgo drosof wrth edrych ar y tai drachefn. Yr o’ent
mor debyg i hen gewri wedi tynu eu llyged allan. Yr oedd y ddau
_Lazarus_ yn ymyl y porth o hyd, a’r pryfed heb fyn’d a nhw. Dilynwyd ni
gan y cŵn a’r begeried erill hyd at y porth allanol, a da oedd genym
gael gwared o’r gelach ddig’wilydd.
Dro arall, aeth _Jones_ â mi i ben fy helynt i rywle,—rhywle nad oes
genyf fawr o gyfri’ i’w roi am dano. Yr wyf yn cofio ini gymeryd trên,
ond nid yn yr orsaf y de’s iddi o _Alecsandria_. Aeth y trên â ni drwy
amryw orsafe, a heibio golygfeydd oedd a mwy o’r Dwyren yn perthyn
iddynt na dim a weles. Wedi teithio ’beitu pymtheg milldir wrth fesur
ffansi, disgynasom, a cherddasom eilwaith ’beitu milldir ar hyd ffordd
oedd a’i magwyrydd yn goed blode a ffrwythe, a’i hawyr yn bersawr
hyfryd. Nid oedd ond ychydig dai’n y golwg, ac yr oedd y wlad yn fflat
fel eich llaw.
“Wel, _Jones_,” meddwn, “gyda phob dyledus barch i’ch pwyll a’ch
amynedd, yr wyf o’r farn ei bod yn llawn bryd i chwi ddatguddio
cyfrinach y lle hwn i mi.”
“O’r gore’,” ebe _Jones_; ac heb ragor o ymdroi, d’wedodd wrthyf enw’r