Cartrefi Cymru - 4

flwydd oed,—ond anfonodd Rhagluniaeth ryw ffermwr yno mewn pryd. Y mae
Bryn Tynoriad yn agos iawn i ben y Garneddwen,—y mynydd sy’n gwahanu
dyffryn y Ddyfrdwy oddiwrth ddyffryn yr Wnion. Y mae’n bur neilltuedig,
mewn cwm main, a gelltydd coediog bob ochr. Yn awr y mae’r ffordd haiarn
yn mynd heibio iddo, a gorsaf Drws y Nant ychydig yn nes i lawr. Ond
unig a thawel ydyw eto. Y mae dwy aden i’r ty, a chanol, y canol yn dy
annedd, a’r adenydd yn ysgubor a beudy. Wrth ei gefn y mae coed a ffridd
serth y Celffant. O’i flaen y mae cae bryniog dymunol. Oddiar y cae
gwelir yr Wnion fechan islaw, a’r Wenallt goediog ar gyfer. Gwelir
agoriad rhwng y mynyddoedd i gyfeiriad y Bala, dros ddraenen y cymerodd
rhywun lawer o ofal gyda’i thyfiant.
Ond gadewch i ni fynd i’r ty. Y mae ynddo wraig garedig, siaradus, a
doniol dros ben,—Anibynwraig bid siwr. Awn i fyny gris neu ddwy, a
dyna’r gegin ar y dde. Llawr tolciog ydyw, wedi ei lorio â cherrig
bychain. Yr oedd yna dân braf o dan y simnai fawr, a’r tegell yn berwi
ar gyfer y cynhauafwyr gwair,—yr oedd y gwlaw wedi gorchuddio’r fro erbyn
hyn, a’r gwair mewn diddosrwydd neu ar y cae.
Ac yma y dysgodd Ieuan Gwynedd gerdded. Nid oedd yn cofio llawer am y
lle; ond yr oedd yn cofio’r diwrnod mudo i’r Ty Croes, er nad oedd yn
ddwyflwydd oed, oherwydd ei fod wedi medru cario “ystôl mam” ar draws yr
aelwyd. Ac ar yr aelwyd hon y suwyd ef gan ei fam, y magwyd ef gan ei
dad, ac y cusanwyd y “bachgen bach” gan ei frawd. Danghoswyd y “siamber”
imi hefyd, yr ochr arall i’r drws, lle ganwyd Ieuan.
* * * * *
Ryw dro bu ef ei hun yn edrych ar fan ei eni. “Amgylchais y ty yn ol ac
ymlaen. Chwiliais am le y ffenestr o flaen pa un y’m ganesid; ac fel yr
oeddwn yn myned ol a blaen o gylch y fan, teimlwn fel na theimlais erioed
o’r blaen. Dyna y llannerch lle y dechreuaswn fyw. Yno ym
brys-fedyddiwyd rhag fy marw’n ddi-fedydd, a chael yr helbul o fy
nghladdu yn y nos ym mynwent Dolgellau, yr hon oedd dros saith milltir o
ffordd o’r lle. Yno y gorweddaswn i a fy mam am oriau, a’r bobl yn
disgwyl i ni farw am y cyntaf; ac yno y cyneuwyd ynnof y ganwyll yr hon
na losga tragwyddoldeb allan. Yno y dechreuaswn fyw, yno y dechreuaswn
farw. Yno y dechreuais fy llwybr i’r wybrennau, ac yno y dechreuais fy
ffordd i’r bedd.”
* * * * *
“Ffordd i’r bedd,” a’r diwedd yn y golwg yn ddigon aml, oedd bywyd byr a
brau Ieuan Gwynedd.
Ymysg y gwladgarwyr newidiodd wedd meddwl Cymru yn y blynyddoedd
diweddaf, nid y lleiaf oedd ef.
Gwnaeth gymaint am fod ei fywyd mor debyg i fywyd ei frodyr, tra yr oedd
amcanion y bywyd hwnnw mor anrhaethol uwch. Plentyn Cymru oedd ym mhob
peth,—ar y Beibl y cafodd ei fagu, sel dros ddirwest ddeffrôdd ei enaid,
awydd angerddol am wybodaeth wnaeth iddo fyrhau ei ddyddiau o fyfyrdod
tlawd a gwaith amhrisiadwy.
Dyhead ei fywyd oedd gweled Cymru’n lân ac yn rhydd; yn lân oddiwrth
bechod, a’i mheddwl yn anibynnol ar bawb ond ar ei Duw. Ond er mor
chwerw oedd yn erbyn ei phechodau, ni fedrai oddef i neb ei chamddarlunio
a’i gwawdio, fel y dengys ei ysgrifau miniog yn erbyn bradwyr y llyfrau
gleision.
Fel ysgrifennydd y gwasanaethodd Gymru oreu. Yr oedd ei sel,—a’i
afiechyd, efallai,—yn ei wneyd yn chwerw weithiau at ei wrthwynebwyr, ond
maddeuir pob gair garw pan gofir am ei lafur llethol gyda’r _Adolygydd_,
a chyda’r _Gymraes_ yn enwedig. Gwelodd mor bwysig oedd merched Cymru;
gwyddai y medrent hwy newid y ffasiwn o ddirmygu iaith eu gwlad. Gwelodd
fod ar feddwl Cymru eisieu sylfaen o wladgarwch oleuedig, a buasai wedi
ysgrifennu llyfr ar hanes Cymru pe tebyg y rhoddasai ei gydwladwyr
groesaw iddo.


TREFECA.

“Dyma’r fan, tr’wy byw mi gofiaf,
Gwelais i di gynta erioed,
O flaen porth yr eglwys eang
Heb un twmpath dan dy droed,
Mewn rhyw ysbryd dwys sylweddol,
Fel yng ngolwg dydd a ddaw,
Yn cynghori dy blwyfolion,
A dweyd fod y farn ger llaw.”
[Picture: Eglwys Talgarth]
A DYMA’R eglwys lle gorwedd Howel Harris, udgorn y Diwygiad! Yn yr
eglwys acw yr argyhoeddwyd ef, a rhoddwyd ef i orwedd lle y clywodd lais
Duw yn cynnyg trugaredd iddo. A dacw’r fan lle pregethai pan basiodd
William Williams, ar ei ffordd adref o’r ysgol i Bant y Celyn. Bore
gofiwyd byth gan William Williams oedd hwnnw,—
“Dyma’r boreu, byth mi gofiaf,
Clywais innau lais y nef;
Daliwyd fi wrth wys oddiuchod,
Gan ei swn dychrynllyd ef.”
Ychydig o lanerchi ar ddaear Cymru sydd mor gysegredig i deimlad Cymro
a’r llannerch hon,—lle gwelwyd apostol cynhyrfus y Diwygiad yn pregethu
argyhoeddiad i emynnwr y Diwygiad.
Llannerch dawel, brydferth ydyw. Y mae ar ychydig o godiad tir, a
dringir iddi o dref fechan Talgarth welwn o bobtu i aber Enig a helyg ac
ysgaw rhyngom a hi. Y mae golwg hyfryd ar y wlad oddiamgylch, saif cylch
o fynyddoedd gwyrddleision fel gwylwyr uwchben y fynwent, a chyfyd tŵr
ysgwar yr eglwys i fyny’n uchel ac yn hyf, i ddangos yspotyn mwyaf
cysegredig y fro ddyddorol a phrydferth hon. Y mae’n bedwar o’r gloch ar
gloc yr eglwys, ac y mae distawrwydd adfywiol nawn haf wedi disgyn, fel
gwlith, ar y wlad ffrwythlawn dyfadwy. Y mae rhyw orffwys breuddwydiol
yn meddiannu f’enaid innau wrth neshau at y fynwent; a su hen
ddigwyddiadau, fel ysbrydion llawer cnul a llawer claddfa, yn llenwi’r
distawrwydd ar nawn haf. Y mae hud dros bopeth, prin y mae digon o natur
beirniadu ynnof i gael poen oddiwrth y cerrig beddau di chwaeth, gyda’u
llythrennau efydd, sydd ym mhlith hen gerrig mwsoglyd y fynwent. Sefais,
ar ddamwain, cyn dod at borth yr eglwys, a disgynnodd fy ngolwg ar enw
Howel Harris. Carreg fedd ei dad oedd. Ar hon y dywedir fod Howel
Harris yn pregethu pan safodd Williams Pant y Celyn wrth fynd heibio, i
glywed ei alwad ef ei hun. Y mae’r llythrennau mor berffaith ag oeddynt
pan safai Howel Harris, os safai hefyd, ar y garreg i gyhoeddi ei
newyddion rhyfedd. Yr oedd gwirioneddau’r byd tragwyddol mor fyw o’i
flaen ef fel mai prin y sylwai, hwyrach, ar yr olygfa o’i gwmpas.
Eneidiau anfarwol, nid mynyddoedd a lamant fel hyrddod a bryniau a
branciant fel ŵyn defaid, a welai ef. Ond maddeuer i mi, o gyneddfau
gwannach a chyda llai o ddychymyg, am syllu ar yr olygfa. Y mae’n araf
godi o’m blaen, fel yr oedd y diwrnod y daliwyd yr emynnwr â gwys oddi
uchod. Dacw Howel Harris ar y garreg fedd, a’i lais yn ddychryn i’r
dyrfa sy’n gwelwi o’i flaen. Dacw wr ieuanc ar ei ffordd adref o’r ysgol
wrth ddrws y fynwent, yn gwasgu’n agosach i gwr y dorf, ac yn colli golwg
arno ei hun wrth wrando, mewn syndod a dychryn, ar y llais taran hwnnw.
O flaen y pregethwr y mae chwech o yw mawreddog,—y maent yno eto yn eu
duwch wylofus,—a thref Talgarth. Uwchben dacw’r Mynydd Du; ac o amgylch
y mae bryniau blodeuog ardal sydd ymysg ardaloedd tlysaf Cymru.
Ni raid myned ymhell i gael hanes olaf y pregethwr gynhyrfodd fwyaf ar
Gymru o’r holl bregethwyr fu yng ngwlad y pregethu erioed. Eis ymlaen
trwy’r fynwent, ac at ddrws yr eglwys. Y mae’r eglwys yn isel a llydan;
ac yn drymaidd iawn y tu mewn. Cerddais yng nghyfeiriad y côr, a gwelwn
ysgrifen hanes Howel Harris ar garreg.
Gwelais lawer carreg fedd mewn llawer gwlad mewn llawer lle
rhyfedd,—gwelais y garreg ar fedd gwag Dante, gwelais fedd Chateaubriand
mewn craig yn nannedd y tonnau, gwelais feddau rhai enwog mewn eglwysi
mawrwych,—ond ni theimlais gymaint yn unlle ag yn eglwys drymaidd dywell
Talgarth. Hyfryd i Howel Harris oedd huno lle y clywodd y bywyd newydd
yn ymweithio yn ei enaid. Teimlwn fod mwy na bedd yn eglwys Talgarth;
teimlwn fy mod ar lecyn genedigaeth Cymru newydd. Beth bynnag arall
fedrir ddweyd am ei hyawdledd ac am ei athrylith, ac am ei gynlluniau
rhyfedd, gellir priodoli deffroad Cymru, o gwsg oedd yn marweiddio ei
nherth cenhedlaethol, iddo ef yn fwy nag i neb arall.
Ond y mae ychwaneg na’i hanes ef ar y garreg, digon i’m hadgofio am y
teimladau daiarol,—teimladau ag arlliw y nef arnynt,—oedd mor gryf yn ei
enaid. Ar ei deithiau pregethu, yn ei weddiau, yn ei freuddwydion, yn ei
ofnau, y mae un nad enwa yn bresennol yn barhaus. Bum yn darllen ei
lythyrau ati, a’r cynnyg priodas. Wedi hanes yr ymserchu a’r ofni,—stori
sydd mor hen, ac mor newydd,—dyma ei hanes olaf hithau, wedi siarad am yr
lesu â’i hanadl olaf.
Mewn awr hamddenol, ryw dro, cesglais lythyrau caru dyddorol. Yn eu mysg
yr oedd un oddiwrth Nathaniel, mab Daniel Rowland, at ferch Howel Harris.
Y mae yma air o’i hanes hithau, unig blentyn eu gofal, ar waelod y
garreg.
Cwsg yn hyfryd, apostol Cymru,—
“Cwsg i lawr yn eglwys Talgarth,
Lle nad oes na phoen na gwae;
Mi gai godi i’r lan i fywyd,
Sy’n dragwyddol yn parhau.”
Cawsom fwynhau golygfeydd prydferth ac awel nawnol yn suo dros gae o
feillion peraroglus wrth gerdded y filldir sydd rhwng Talgarth a
Threfeca.
[Picture: Trefeca. Yr ochr agosaf at Dalgarth]
A dacw Drefeca yn y golwg. Ymgyfyd fel llinell hir o gestyll a thai
diwedd y Canol Oesoedd, dros gaeau gweiriog. Oni bai am y capel hyll ar
y chwith, buasai’n adeilad tarawiadol a phrydferth iawn. Yma, mewn
tawelwch, y treuliodd Howel Harris y rhan fwyaf o’i oes. Wedi’r
ymrafael, pan welodd ei fod yn colli gafael ar y dychweledigion drowd
trwy ei weinidogaeth ef ei hun, gadawodd ei bregethu teithiol, ac
ymneillduodd i’w gartref, gan wneyd Trefeca yn gartref i bawb hoffai
adael ei fro a dyfod i gydweithio ac i gyd-addoli. Ffurfiai’r holl gwmni
un teulu, yr oedd eu heiddo’n gyffredin, ac yr oedd cynilun eu bywyd yn
debycach i freuddwyd rhyw athronydd nag i gynllun yn cael ei weithio
allan gyda brwdfrydedd a llwyddiant. Tuag at gadw cymdeithas fel hyn
gyda’i gilydd yr oedd eisiau mwy na chrefydd a hyawdledd, yr oedd eisieu
medr anghyffredin mewn trin dynion. Nid oes odid i ddim yn hanes Cymru
mor ddyddorol ag ymgais Howel Harris i sylweddoli, rhwng bryniau Cymru,
gynllun yr eglwys yn nyddiau yr apostolion. Yng ngwyneb pob
anhawsderau,—diogi, ymrysonau, gwrthgiliad, priodi anghydmarus ymysg
aelodau’r teulu,—yr oedd Trefeca dan Howel Harris yn llwyddo ac yn
blodeuo. Bu’n fwy llwyddiannus, hwyrach, na’r un a geisiodd sefydlu
cymdeithas o’r fath. Yn grefyddwyr, yn filwyr, yn weithwyr,—enillodd
“Teulu Trefeca” barch ac edmygedd rhai wawdiai, ar y cyntaf, y syniad o
godi mynachlog yn Nhrefeca. Ebe Williams Pant y Celyn,—
“Pam y treuliaist dy holl ddyddiau
I wneyd rhyw fynachlog fawr,
Pan y tynnodd Harri frenin
Fwy na mil o’r rhain i lawr?
Diau buasit hwy dy ddyddiau,
A melusach fuasai’n ’nghân.
Pe treuliasit dy holl amser
Yng nghwmpeini’r defaid mân.”
Nid yn aml y cofir mai ychydig o’i oes roddodd Howel Harris i bregethu.
Cwestiwn ei frodyr oedd,—
“Pam y llechaist mewn rhyw ogof,
Castell a ddyfeisiodd dyn.
Ac anghofiaist y ddiadell
Argyhoeddaist ti dy hun?”
Ond ffurfio “teulu,” tebyg, i’r eglwys yn adeg yr apostolion, oedd ei
amcan ef; a gwastraffodd ar Drefeca y llafur yr oedd holl Gymru yn dyheu
am dano,—
“Ai bugeilia cant o ddefaid,
O rai oerion, hesbion, sych,
Ac adeilo iddynt balas
A chorlannau trefnus gwych,—
Etyb seinio pur Efengyl,
Bloeddio’r Iachawdwriaeth rydd,
O Gaerlleon bell i Benfro,
O Gaergybi i Gaer Dydd?”
Dyma ni’n troi o’r ffordd, ar hyd rhodfa trwy gae gwair, at wyneb y
coleg. O’i flaen y mae coed bytholwyrdd lawer; ac y mae golwg henafol ar
yr holl adeilad mawr di drefn, ar ei ffenestri crynion tyrog, gyda’r cloc
a’r lantar yn sefyll uwchben y cwbl. Aethom heibio’r wyneb, a thrwy
ddrws yn yr ochr i ystafelloedd bychain, ond hynod ddiddos a chysurus.
Wedi hwyr-bryd blasus, digwyddais edrych ar nenfwd wyngalchog yr ystafell
yr eisteddem ynddi, a gwelwn enw Jehofah mewn llythrennau Hebraeg uwch
ein pen. Dywedodd yr athraw wrthyf mai yn yr ystafell hon yr arhosai
Countess Huntingdon pan ar ymweliad â Howel Harris, ac y mae’n sicr fod
arddeliad mawr wedi bod ar lawer dyledswydd deuluoidd yn yr ystafell
gysegredig.
[Picture: Trefeca. Rhan o’r wyneb]
Treuliais amryw ddyddiau dedwydd yn Nhrefeca. Crwydrwn, wrth f’ewyllys,
drwy’r ystafelloedd lluosog, fu unwaith yn gartref i “deulu” rhyfedd
Howel Harris. Teimlwn fod Trefeca yn gynllun o goleg,—mewn lle iach
tawel. Hen weithdy’r “Teulu” ydyw un o’r ystafelloedd darlithio, a
danghoswyd i mi dwll trwy yr hwn y gallai Howel Harris weled, yr adeg a
fynnai, pa fodd yr oedd pethau’n mynd ymlaen yn y gweithdy. Y mae’r
llyfrgell yn cynnwys un o’r casgliadau goreu o lyfrau Cymraeg welais
erioed; casglwyd hi, yr wyf yn meddwl, trwy lafurus gariad y Parch.
Edward Matthews. Cynhwysa hefyd ddyddiaduron a llythyrau Howel Harris, a
llawer o lythyrau ereill deifl oleuni dyddorol iawn ar gynlluniau a
gwaith Howel Harris.
* * * * *
Nid oes fawr o ffordd o Drefeca i Lyn Safaddan. Llecyn mwyn ydyw’r llyn
hwn, treuliais ddiwrnod hyfryd ar ei ddyfroedd. Croesasom ef droion a
gadawsom i’r cwch sefyll ymysg yr hesg tal sy’n tyfu o waelod y llyn
tra’r oeddym yn gwylio’r eleirch ac yn mwynhau’r golygfeydd oedd wedi
ymddelwi yn y dyfroedd clir. Dyma le tawel, lle wrth fodd y myfyrgar,
dan gysgod Mynydd Troed, ac o fewn ychydig i gyrchfannau miloedd glowyr y
Deheudir. Tra’n mwynhau’r awelon hafaidd, cofiwn am y traddodiad sydd
ynglŷn a’r llyn,—fod ei ddyfroedd yn cuddio dinas bechadurus suddodd i’r
ddaear dan bwys ei drygioni.
Gadewais Drefeca yn blygeiniol, ac yr oedd awel iach y bore yn gwneyd fy
meddwl yn ddigon effro i gofio darluniad Williams adeg marw Howel
Harris,—
“Mi af heibio i’r palas euraidd
Sydd â’r angel ar ei ben,
’Drychaf ar y castell cadarn
Sy a’i begynau yn y nen;
Ac mi rof ochenaid ddofon,
Gan ryw synnu ynnwyf f’hun,
Fel mae’r nef yn trefnu ei throion
I ddiddymu dyfais dyn.
“Er cadarned yw’r adeilad,
Ac er teced yw ei wedd,
Y mae’r perlyn goreu ynddo
Heddyw’n gorwedd yn ei fedd
Ac nis gwel e mwy mo hono
Fel y gwelodd ef o’r bla’n,
Hyd y dydd bo’n cael ei losgi
Gyda’r byd yn danllwyth dân.”
[Picture: Steps leading to house]


CAER GAI.

Y MAE’N ddiameu mai Gwerfyl Fychan ac Ann Griffiths ydyw dwy brydyddes
oreu Cymru. Yr oedd Gwerfyl yn byw yn amser adfywiad dysg, a rhoddodd ei
hathrylith ar waith i weu caneuon aflendid,—ac y mae bron a medru gwneyd
yr aflan yn brydferth. Yr oedd Ann Griffiths yn byw yn amser adfywiad
crefydd, a daeth emynnau pur o’i chalon fel dwfr glân o ffynnon y mynydd.
Y mae’r ddwy wedi eu claddu,—ac fel y mynnai pethau fod, yn yr un fan.
Yn Llanfihangel yng Ngwynfa y claddwyd Gwerfyl Fychan hefyd,—y mae’r un
ymddigrifodd mewn meddyliau cnawdol yn huno ochr yn ochr â’r hon
ymhyfrydodd mewn meddyliau sanctaidd.
Saif Caer Gai ar fryn uwch pen gorllewinol Llyn Tegid, a haul y bore’n
tywynnu arno’n gynta man. Y mae traddodiadau boreuaf ein hanes ynglyn âg
ef. Ar y dolydd islaw iddo, meddid, y cafodd Arthur ei addysg. Bu’n
balas Rhufeinig; ac aml iawn y cwyd swch yr aradr briddfaen Rhufeinig,
neu garreg fedd rhyw filwr, neu ddarn arian a delw ymherawdwr arni, neu
ddarn o lestr loew goch.
Mewn amser diweddarach yr oedd yn gartref y Fychaniaid. Y mae darnau o
brydyddiaeth Gwerfyl yn nofio ar gof gwlad eto. Gŵyr pawb am yr hen
frenhinwr pybyr Rowland Fychan, cyfieithydd yr _Ymarfer Duwioldeb_. Ond
gŵyr yr efrydydd am aml Fychan arall hyddysg mewn cywydd ac englyn.
Wrth rodio’r hen fynedfa i fyny at Gaer Gai, er cymaint o feddyliau ddaw
am hanes ein cenedl, rhaid syllu ar fawredd rhyfeddol y fro. Y mae cefn
mawr llwm yr Aran tuag atom, y mae’r Garneddwen yn gorwedd yn isel rhwng
ei chwiorydd cawraidd, a gwga olion hen gastell Carn Dochan oddi ar gopa
craig serth ysgythrog ar ein cyfer. Odditanom cwsg dyfroedd gloew Llyn
Tegid, ac ar ein cyfer, dros y dŵr, y mae bryniau gwyrddion uchel groesid
gynt gan ffordd Rufeinig. Mae’r gerddi’n aros ar y llecyn heulog, ac y
mae pantle’r ffos yn amlwg; ond ni chlywais erioed hanes cloddio i
chwilio am drysorau neu feddau y Rhufeinwyr fu yma gynt.
Y ty adeiladodd Rowland Fychan, ond wedi ei adgyweirio ymron drwyddo,
sydd yno’n awr. Y mae geiriau yr hen frenhinwr selog wrth ben y drws,—
“Rho glod i bawb yn ddibrin,
A châr dy frawd cyffredin;
Ofna Dduw, cans hyn sydd dda,
Ac anrhydedda’r brenin.”


CEFN BRITH.

[Picture: Cefn Brith]
“Os anghofiaf di, Jerusalem, anghofied fy neheulaw ganu. Glyned fy
nhafod wrth daflod fy ngenau oni chofiaf di, oni chodaf Jerusalem
goruwch fy llawenydd pennaf.”—SALM cxxxvii. 5–6. Ar wynebddalen
“Supplication” John Penri dros Gymru.
YR oedd cyfaill i mi unwaith yn cyd-deithio yn y tren â’r diweddar Barch.
J. Kilsby Jones, o Lanfair Muallt i Lanwrtyd. Ymhen tipyn wedi gadael
Llechryd, dyma Mr. Jones yn tynnu ei het, ac yn dweyd,—“Yr ydym yn awr ar
dir clasurol. A welwch chwi’r llwyn o goed acw? Dacw Gwm Llywelyn. A
welwch chwi’r ty ar ochr y bryn i fyny acw? Dacw’r ty y ganwyd John
Penri ynddo. John Penri a ddywedodd wrth yr Ymneillduwyr am fynd i’r
Amerig. Ie, yn y bwthyn acw y ganwyd y syniad am weriniaeth fawr y
Gorllewin.”
Y mae’n sicr mai’r awydd am ryddid cydwybod,—yr awydd gafodd John Perni’n
ferthyr iddo,—a roddodd fod i’r weriniaeth fawr honno. Ond nid am yr hyn
a wnaeth Penri i’r Weriniaeth nas gwelsai ond trwy ffydd, nid am hynny y
meddyliwn wrth ddisgyn yng ngorsaf Llangamarch ym mis Gorffennaf
diweddaf, eithr am yr hyn a wnaeth dros Gymru, cyn rhoddi ei fywyd ieuanc
i lawr drosti am bump o’r gloch y prydnawn, ar y nawfed dydd ar hugain o
Fai, 1593.
Y mae ardal Llangamarch yn un o’r ardaloedd mwyaf mynyddig yng Nghymru,
er nad yw Mynydd Epynt a mynyddoedd Aber Gwesin mor uchel a’u brodyr sy’n
sefyll rhyngddynt a gwynt ac eira’r gogledd. Wrth fynd tua Llangamarch o
Fuallt yr oeddym yn dringo i fyny o hyd, yng nghyfeiriad y mynyddoedd
sy’n derfyn rhwng dyffrynnoedd yr Wy a dyffrynnoedd y Tywi. Teithiem i
fyny dyffryn yr afon Dulais, un o ganghennau’r Wy; o bobtu i ni yr oedd
rhes o fynyddoedd, a gwlad fryniog rhyngddynt, a thai ar y bryniau.
Dyma’r tren yn aros ar lethr y dyffryn, mewn man cul arno. Ar y llaw dde
y mae eglwys ar ochr y bryn, yr eglwys lle mae claddfa Cefn Brith, a’r
eglwys lle’r huna Theophilus Jones, hanesydd Brycheiniog. I lawr
odditanom, ar y chwith, y mae’r Ddulais dryloew ond yn rhy bell i lawr i
ni glywed ei dwndwr ar ei cherrig a’i graian. Cerddais i lawr o’r orsaf,
a sefais ennyd ar y bont sy’n croesi’r afon brydferth. Tra’r oeddwn yn
edrych i fyny’r afon ar y glennydd coediog, ac ar y mynyddoedd oedd draw
dan eu gorchudd llwyd o wlaw, clywn swn troed trwm, swn rheolaidd fel swn
troed rheng o filwyr. Heddgeidwad oedd yno. “Rhagluniaeth a’i hanfonodd
yma,” meddwn wrthyf fy hun, “daeth i’r dim, caf ei holi am y ffordd.”
“Wr braf,” meddwn wrtho, “a welwch chwi’n dda gyfarwyddo dyn dieithr i
Gefn Brith?”
“I don’t know what you say, you should speak English.”
“Mae hynny’n orthrwm mawr,” meddwn innau, “na chawn siarad Cymraeg â
swyddogion cyflog mewn lle mor Gymreig a Llangamarch.” Ffordd bynnag, er
siarad Saesneg âg ef, a Saesneg llawer gwell na’i Saesneg ef hefyd, ni
chefais ddim gwybodaeth ganddo. Gwelais yn eglur mai nid Rhagluniaeth
wnaeth hwn yn heddgeidwad, ond prif-gwnstabl Seisnig. A rhyfeddwn yn
fawr fy mod wedi camgymeryd gwaith y naill am waith y llall. Ar ororau’r
Deheudir y mae llawer o syniadau hen ddyddiau’r Lords Marchers eto’n
aros, tybir gan yr awdurdodau mai llywodraethu’r Cymry yw eu gwaith, ac
nid eu gwasanaethu. Ac y mae gormod o’u hen waseidd-dra yn y Cymry hyn
eto, mwy o ofn plismon anwybodus o Sais nag o ofn Cymro gonest a
chydwybodol. Ond tybed, er hyn, mai Sais uniaith ddylai ofalu am heddwch
Llangamarch?
O’r bont cerddais i’r pentref, pentref bach ar lan yr afon dan gysgod
bryn. Gofynnais i’r wraig gyntaf gyfarfyddais am y ffordd i Gefn Brith;
atebodd hithau, gen gynted a’r gwynt, drwy ofyn cwstiwn arall, “Ich chi’n
blongo iddi nhw?” Wedi i mi ddweyd digon o fy hanes i’w boddloni,
rhoddodd gyfarwyddiadau manwl i mi, a desgrifiadau maith o ffyrdd,
trofeydd, coed, a thai. Anghofiais y rhan fwyaf wrth gerdded i fyny gyda
glan yr afon; ac erbyn i mi holi yr ail waith yr oeddwn wedi mynd yn rhy
bell o lawer hyd ffordd Llanymddyfri, ac wedi anghofio troi. Troais yn
ol; a gwelwn ffordd drol ar y llaw dde yn arwain o’r gwastad, ac yn
dirwyn i fyny ochr y bryn. Cerddais innau hyd hon, ffordd leidiog is
na’r caeau o’i chwmpas. Erbyn hyn yr oedd yn gwlawio’n drwm, a da oedd
cael cysgod y gwrychoedd uchel trwchus. Bum am gwarter milltir heb weled
fawr ond bedw a gwern; yna, wrth i mi godi uwchlaw’r dyffryn, daeth y
wlad agored i’r golwg, ac ambell lygeidyn o haul arni trwy’r gwlaw. Wedi
cyrraedd pen y bryn, cefais olygfa ogoneddus ar fryniau a dyffrynnoedd yn
ymestyn i’r gorllewin. Bum yn cerdded am beth, amser hyd ffordd wastad,
gyda’r dyffryn ar y llaw dde, a mynyddoedd, at y rhai yr oeddwn yn dod
agosach agosach, ar y llaw chwith. Ar odrau’r mynyddoedd hyn yr oedd
ffriddoedd, llawer glyn cul coediog, a llawer hafan werdd. O’r diwedd
dois i olwg y ty; nid oedd y pellder gerddais ond rhyw ddwy filldir a
hanner, ond tybiwn ei fod yn ychwaneg, oherwydd fod cymaint o dynnu i
fyny a fod y ffordd mor drom gan y gwlaw.
Ond anghofiais bol lludded a dillad gwlybion wrth edrych ar yr olygfa
welir o ymyl Cefn Brith. Gwelwn lwybr yn mynd at wyneb y ty trwy ganol
gweirglodd weiriog wlithog; ac yr oedd y ffordd yn rhoi tipyn o dro, ac
yn mynd heibio’r adeiladau. I ba gyfeiriad bynnag yr edrychwn, gwelwn
fynyddoedd yn edrych arnaf or tu cefn i fynyddoedd. I’r gorllewin, dros
Gefn Gorwydd a phentref a chapel mawr, yr oedd mynyddoedd Llanwrtyd ac
Ystrad Ffin; ac ar yr ochr arall yr oedd hafannau gwyrddion mynyddig,
gydag ambell goeden griafol ac ambell fedwen yn ymddyrchafu mewn tlysni
dan wlith y cawodydd a gwên yr haul. Dyma’r ardaloedd y bu John Penri yn
meddwl am danynt pan yn ffoadur yn Lloegr a’r Alban, yr ardaloedd gafodd
bryder ei fywyd a’i feddyliau olaf.
Adeg ryfedd oedd yr adeg y bu Meredydd Henri yn disgwyl John adre o’r
ysgol i’r lle mynyddig hwn. Yr oedd teimlad angerddol dros undeb Lloegr,
yn wladol ac yn eglwysig. Dyma’r adeg yr oedd Elisabeth yn “Faerie
Queene” i Loegr a Chymru, dyna’r adeg yr aeth Lloegr drwy beryglon
oddiwrth alluoedd pabaidd Ewrob, dyna’r adeg y danghosodd Shakespeare mai
aflwydd ddaw i wlad lle y gwrthwynebir y brenin, eneiniog Duw. Ufuddhau
i’r frenhines, caru’r eglwys genhedlaethol, a diolch i Ragluniaeth am
gael byw yn yr amser hwnnw—dyna dybiai ysbryd yr oes oedd dyledswydd dyn.
Ac i Gymro, beth oedd mor unol â’i natur?
Ond yr oedd yn yr amaethdy mynyddig hwn un welodd hanes oesoedd i ddod,
un ddanghosodd yn glir beth fyddai dyfodol Cymru. Gwelai fod yr eglwys
yn esgeuluso Cymru, ac yn gwrthod rhoi yr efengyl iddi yn ei hiaith ei
hun; teimlodd rym yr efengyl a gwelai Gymru yn ei phechodau. Agorodd
tosturi a phryder ei lygaid, a daeth mab yr amaethwr yn broffwyd ei wlad.
Ganwyd John Penri yng Nghefn Brith, yn y ty sydd o’m blaen, yn 1559.
Aeth i Gaer Grawnt yn bedair ar bymtheg oed, ac yno clywodd y
Piwritaniaid cyntaf,—rhai ddywedai nad oedd y Diwygiad wedi ei orffen. A
feallai iddo gael cipolwg ar wirionedd mawr y dyfodol,—y medrai gwlad fod
yn gadarn ac unol heb grefydd genhedlaethol y gellid goddef i gydwybod
pob dyn ffurfio ei grefydd ei hun. O’r brifysgol, deuai Penri i
fynyddoedd Brycheiniog yn ystod ei wyliau, ac nis gallai lai na theimlo
mor ofergoelus oedd Cymru,—gwlad oedd wedi colli ei Phabyddiaeth, ac heb
gael eto ddim yn ei lle. Yn 1586 daeth i Rydychen, ac yma, y mae’n
debyg, yr ysgrifennodd ei bamffled ar sefyllfa resynus Cymru, y pamffled
anfonodd yn 1587 i’r frenhines a’r senedd. Dychrynnodd y pamffled hwnnw
lawer, a pha ryfedd, oherwydd gofynnid ynddo am hawl i leygwyr Cymru
bregethu’r efengyl. Er i’r hyn ddywedid ynddo gael ei ddweyd yr y Senedd
hefyd, gwysiwyd Penri o flaen yr awdurdodau eglwysig, o flaen yr
Archesgob Whitgift a’r esgobion. Rhaid maddeu llawer i’r rhain pan
gofiwn mai cred eu hoes oedd fod yn rhaid, er diogelwch, lladd pob
gwrthryfel yn erbyn sefydliadau cenhedlaethol. Dywedasant wrth Benri nas
gellid goddef ei syniad nad oedd clerigwr na phregethai yn weinidog
Crist. Cyhoeddodd yntau ryfel yn erbyn yr awdurdodau trwy ddweyd y
collai ei fywyd cyn y rhoddai’r syniad hwnnw i fyny.
Yn 1588, blwyddyn yr oedd Lloegr yn hanner addoli ei brenhines a’i
heglwys wedi’r Armada, blwyddyn Beibl yr Esgob Morgan, yn y flwyddyn
honno cyhoeddodd Penri bamffled arall. Mewn iaith hyawdl, condemnia’r
ymgais ffol i “geisio achubiaeth i ddynion trwy ddarllen iddynt yr hyn na
fedrant ddeall”
“Ychydig salmau, gydag un bennod o’r Testament Newydd yn
Gymraeg,—oherwydd ni siaradodd yr Hen Destament Gymraeg yn ein
dyddiau ni, er ei fod, er llawenydd mawr i mi, yn barod i’w
argraffu,—hyn yn unig yn cael ei ddarllen mewn dull gresynus, heb un
mewn deg yn ei ddeall, ai dyma’r moddion, ysywaeth, a ordeiniodd Duw
i hysbysu i bawb yng Nghymru beth yw cymdeithas y dirgelwch?”
Trydd at yr esgobion yn gynhyrfus,—
“O chwi esgobion Cymru, y rhai a ddibrisia ei enw Ef, os gofynnwch pa
fodd y dibrisiasoch ef, atebir mai trwy gynnyg y cloff a’r dall a’r
anafus i weinidogaeth yr Arglwydd, gan ddweyd nad ydyw hyn yn ddrwg.
Felly dibrisiwch enw Duw trwy ddweyd nad oes eisieu gofalu am ei
wasanaeth. Wrth weled eich bod chwi eich hunain yn gwybod, a fod
holl Gymru’n gwybod, eich bod wedi rhoddi yn yr alwedigaeth
gysegredig ddynion cnafaidd a drwg fu’n crwydro drwy’r wlad dan enw
ysgolheigion, afradloniaid a gwyr gweini wnaeth y weinidogaeth yn
noddfa olaf iddynt; wrth weled eich bod yn gadael yny weinidogaeth
rai y gwyddis eu bod yn buteinwyr a meddwon a lladron a rhai’n
tyngu’n erchyll, rhai y dywed Job mai gwaelach na’r ddaear ydynt,—oni
ddywedwch, trwy hyn oll, nad oes eisieu gofalu am wasanaeth yr
Arglwydd? Os goddefwch hwynt, ac os arhoswch eich hunain yn
lladronllyd o faes eich dyledswydd, a ydych chwi’n meddwll am
anrhydedd yr Arglwydd ac am iachawdwriaeth ei bobl?”
Mewn adeg ogoneddus yn hanes a llenyddiaeth Lloegr yr ymddanghosodd y
llyfr chwerw hwn, pan oedd pob un yn tybied mai ei ddyledswydd oedd
cynnal breichiau’r frenhines Gymreig oedd ar orsedd Lloegr a’r Iwerddon a
Chymru. Dyma gyfnod gwladgarwch ar ei gryfaf, oes aur Eglwys Loegr a
llenyddiaeth Seisnig. Ond nid oes Gymro fedr ddarllen llyfr Penri heb
gydymdeimlo âg ef yn llwyr, a hynny ymhell cyn dod at y geiriau olaf,—
“_Your poore countrey-man_, _who in all dutiful good will hath wholy
dedicated himself to doe you good in the Lorde_.
IOHN PENRI.”
Yr oedd ar lywodraethwyr Cymru ofn yr iaith Gymraeg, yr oedd y gyfraith
yn gwahardd i’r un swyddog ei siarad, a gwelodd Penri nad oedd obaith i
Gymru oddiwrth y frenhines na’r Senedd,—yr oedd pregethwyr lleyg a
chyfraniadau gwirfoddol yn bethau rhy newydd. Diangodd i’r Alban rhag ei
erlidwyr, ond ni fedrai aros mewn heddwch yno, gan ei gariad angerddol at
Gymru. Daeth yn ol i Lundain, gan ddisgwyl cael caniatad i fynd i Gymru
i bregethu, ac ymunodd a’r ddiadell o Anibynwyr oedd yno. Yr oedd ei
erlidiwr ar ei ol, a gwysiwyd ef o flaen y _Court of High Commission_,
llys eglwysig y frenhines. Cyhuddid ef ar gam o ysgrifennu’r _Martin
Mar-Prelate Tracts_, rhai y mae eu hyspryd chwerw gwawdlyd yn anhebyg i
ysbryd tyner a difrifol ei ysgrifeniadau ef. Ychydig o obaith am
gyfiawnder oedd i un garcherid gan weinidogion y Tuduriaid; ac yn l592 yr
oedd Penri yng ngharchar, wedi rhoddi i fyny bob gobaith am gael byw.