Cartrefi Cymru - 3

fy mod ar lethrau’r Apeninau Disgynnai’r afonig fechan i’n cyfarfod, o
graig i graig, gan fynd yn llai o hyd. Weithiau gwelem fedwen yn crymu
uwch ben pistyll gwyn; dro arall gwelem y grug blodeuog wedi ymestyn dros
y llwybr. Synnwn paham na threuliwn fy oes ar y mynydd, a daeth i’m
meddwl mor ynfyd oeddwn pan oeddwn yn treulio fy oes ar yr iseldiroedd.
Toc darfyddodd yr arber, a daethom at ffynnon loew ymysg cerrig mawr.
Ond nid oeddym eto ar ben y mynydd. Yr oedd ochrau’r mynydd, erbyn hyn,
wedi cau at ei gilydd, yn furiau o gerrig enfawr.
Yr oeddym wedi edifarhau am wrthod bwyd yn y Gerddi Bluog. Er llawenydd
i ni, yr oedd coed llus bob ochr i’r grisiau, ymron ar ben y mynydd.
Cawsom wledd arnynt, cyn dringo i ben y golwg. Ac o’r diwedd, wele ni ar
ben y fynedfa; a gwelem lwybr hir yn dirwyn i lawr i wastadedd Traws
Fynydd. Clywem yr afon yn murmur yn ddedwydd i lawr yn y gwaelod. Ond
tybiwn i mai ar ben mynydd yn unig y mae dedwyddwch.
Edrychasom yn ol ar y llwybr gerddasem. Gwelsom fod y niwl yn prysur
godi o’n holau. Gwelem greigiau duon ysgythrog, fel tyrau dinasoedd
llosg yn codi o hono; ac yr oedd y niwl yn torri’n ddarnau wrth daro yn
erbyn y creigiau hyn. Ac yr oedd y grisiau Rhufeinig yn arwain i lawr
i’r niwl. Nid peth hawdd oedd colli golwg ar Draws Fynydd, a chychwyn i
lawr hyd y grisiau drachefn. Cofiwn, wrth fyned i lawr ar hyd-ddynt, eu
bod yno cyn i’r efengylydd cyntaf ddod i’r wlad, a pheth hen iawn i
deimlad Cymro yw peth hŷn na’r efengyl.
Ni fedr dyn fyw ar lus yn unig. Mwyn oedd am y gwahoddiad hwnnw i’r
Gerddi Bluog. Yr oeddym yn newynog,—yr oedd awel y mynydd wedi dwyn
awydd am fwyd wrth roi terfyn ar ein lludded,—ond nid oedd y ffordd
brydferth yn rhy hir gennym, hyd yn oed wrth ei cherdded yn ol.
Heibio’r llyn drachefn a thrwy’r hafan unig cyrhaeddasom y Gerddi Bluog
yn ol. Yr oedd y wraig garedig wedi ein gweled yn dod. Arweiniwyd ni ar
unwaith ar hyd y cyntedd hir hwnnw, ac i’r parlwr yn aden y ty. Cawsom
de heb ei fath; nid wyf yn meddwl fod cystal hufen yn unlle, na chystal
caws. Un o’r Bedyddwyr Albanaidd, hen ddiadell y gŵr rhyfedd o Ramoth,
oedd y wraig. Holais lawer arni, oherwydd y mae llawer rhamant am John
Jones o Ramoth. Cynnil iawn oedd ei hatebion, a distawach na llawer
gwraig glywais yn adrodd hanes. Pan ofynnais iddi am wisgoedd pobl ei
chapel, ni chefais yn ateb ond gwirionedd cyffredinol am ddynol ryw,—“Mae
pawb gen grandied ag y medra nhw yrwan,” ac yr oedd y symledd a’r
caredigrwydd sydd yn nodweddu’r seiat fechan yn amlwg yn y ty hwn.
Tawel, dirodres, a mwyn iawn y cawsom ni wraig un o’r Bedyddwyr Albanaidd
yn y Gerddi Bluog. Hyfryd oedd meddwl wrth ymadael, fod hen gartref
Edmwnd Prys yn un o gartrefi croesawgar Cymru hyd heddyw.
Dringasom ochr y mynydd, gan droi’n ol yn aml i edrych ar wlad Edmwnd
Prys, a buan y cyrhaeddasom y ffordd Rufeinig hir sy’n mynd fel saeth hyd
y grimell. Yr oedd nant yn cydddod a ni i lawr, gan ddawnsio a gwenu.
Daethom i olwg y môr, a gwelem gastell Harlech yn ddu rhyngom a’r traeth
melyn, fel angel coll yn crwydo ar ororau’r nefoedd. Codai cymylau melyn
eurog i’r nen, yr oedd lliwiau bendigedig ar y tywod a’r ewyn môr. Nid
oedd y castell ond megys corach du bach ym mhresen-oldeb y mynyddoedd a’r
môr. Yr oedd y prydnawn yn darfod, ac yr oedd niwl a chysgodion yn
dechreu ymdaenu dros yr Eifl a Moel y Gest a’r Wyddfa. A dyna ddiwedd fy
nhaith innau i gartref Edmwnd Prys.


PANT Y CELYN.

[Picture: Y fynedfa at Bant y Celyn]
“YM mhle _mae_ Pant y Celyn?” ebe athraw yn un o golegau’r Methodistiaid
Calfinaidd wrthyf unwaith. Yr oedd tôn gwerylgar yn ei gwestiwn,
oherwydd ei fod yn gorfod gofyn peth oedd yn dangos cymaint o
anwybodaeth. Nid oeddwn yn ddigon rhagrithiol i ddweyd fy mod yn synnu
at ei anwybodaeth, oherwydd ni wyddwn fy hun, cyn mynd yno, ymha un o
bedair neu bum sir yr oedd Pant y Celyn. Er hynny nid oes odid aelwyd
yng Nghymru nad ydyw Pant y Celyn yn air teuluaidd arni.
Ryw ddiwrnod yn yr haf diweddaf yr oeddwn yn teithio o fynydd-diroedd
Llanwrtyd drosodd i ddyffryn Tywi, ac i lawr ar hyd y dyffryn enwog
hwnnw. Wedi rhediad chwyrn i lawr hyd ochrau’r mynyddoedd, daethum i
Lanymddyfri gyda’r nos. Ni welwn fawr o dref na dim, o’r orsaf; a
throais i’r gwesty cyntaf gefais. Yr oedd yno dân braf,—yr oedd yr hin
yn oer a gwlawog, er mai haf oedd. Yr oedd yno fwyd da ac iachus mewn
ystafell lân hefyd. Fel rheol, pur anghysurus ydyw lletydai Cymru o’u
cydmaru a lletydai gwledydd ereill, yn enwedig tai dirwest. Gadewir y
ffenestri yng nghauad ddydd a nos, nes y bo arogl anhyfryd ar yr
ystafelloedd ac ar y dodrefn; gadewir llwch i hen gartrefu ar bob astell
ac ym mhob cornel; a bydd rhigolau duon, digon i ladd archwaeth y cryfaf,
ar y _cream-jug_ o wydr tawdd. Ond, yn y gwesty hwnnw ger gorsaf
Llanymddyfri, yr oedd popeth gen laned a’r aur; yr oedd ol dwfr
grisialaidd ar bob peth. Yr oedd y llian gwyn fel yr eira, yr oedd y
siwgr fel pe’n disgleirio yn y llestr gwydr mawr, taflai’r tân oleuni
rhuddgoch ar gwpanau glân fel y cwrel. Yr oedd y bara can, yr ymenyn,
a’r caws yn flasus, yr oedd yr hufen yn felyn dew, yn ddigon tew, chwedl
Kilsby, i geiniog nofio ar ei wyneb yn ddi-brofedigaeth. Ac am y te,
wel, te oedd; nid y drwyth roddir o’m blaen yn aml, trwyth nas gwn ar
ddaear wrth ei hyfed beth sydd yn yr tepot gyda’r dŵr,—pa un ai ffa’r
corsydd ai dail carn yr ebol ai sug tybaco.
Wedi dadluddedu o flaen y tân, bum yn darllen gweithiau S. R. oedd yn yr
ystafell. Ymgollais yn y rhai hynny hyd nes y daeth gŵr y gwesty i
ddweyd fod y tân bron a mynd allan. Cefais hanes y wlad ganddo, yn
grefyddol a gwleidyddol yn bennaf, o safle Bedyddiwr Arminaidd. Cefais
bob manylrwydd hefyd am y ffordd oreu i gyrraedd Pant y Celyn. Yr oedd
pobl fonheddig o Saeson yn aros yn yr un ty, a thybiwn unwaith, gan eu
bod hwythau’n mynd i’r un cyfeiriad, y medrem gyd-logi cerbyd. Ond,
erbyn cael ymgom, trwy wr y tŷ, nid oeddynt hwy wedi clywed gair erioed
am Williams Pant y Celyn. Yr oeddynt wedi clywed llawer o son am Dwm
Sion Cati, ac i chwilio am ei ogof ef yr oeddynt yn mynd. Pe buasai Twm
Sion Cati yn ei ogof, os gwir pob stori, ni fuasai’r brodyr hyn mor
awyddus am fynd yn agos ati.
Bore drannoeth, nid cyn i fwyafrif pobl Llanymddyfri godi, yr oedd cerbyd
wrth ddrws y gwesty, a gyrrwr ynddo, yn barod i’m cludo tua Phant y
Celyn. Nid oedd y gyrrwr yn un siaradus; yn wir, pur anodd oedd cael
ystori o hono. Rhoddodd ei ddistawrwydd fwy o hamdden i minnau edrych
o’m cwmpas, a meddwl am emyn ar ol emyn ddoi i’m cof wrth deithio ymlaen
hyd gynefin ffyrdd y per ganiedydd. Rhedodd y merlyn, a’i fwng yn yr
awel, hyd y ffordd o’r orsaf i’r dref, heibio i ysgol Llanymddyfri. Yna
trodd am y gornel tua’r gogledd; gan fynd yn chwyrn trwy’r brif ystryd.
Gadawsom gapel prydferth ar y chwith, capel coffadwriaethol Williams Pant
y Celyn,—capel Saesneg ysywaeth. Ymhen tipyn, wrth fynd o’r dref i’r
wlad agored, yr oeddym yn pasio adeilad arall. Ar y dde yr oedd hwn, ac
yr oedd golwg urddasol arno, er gwaethaf ei henaint a’i dlodi. Gofynnais
i’r gyrrwr a’i hwnnw oedd ty’r Ficer, a dywedodd yntau mai ie.
Dôl werdd lydan a Llanfair ar y bryn i’w weld drosti,—dyna welsom gyntaf
wedi gadael y dref. Gwyddwn mai yn y Llanfair hwnnw y claddwyd Williams.
Collodd Llanfair ar y bryn o’n golwg, a dilynasom ffordd wastad hyfryd
gydag ymyl y ddôl a than gysgod bryn creigiog. Daethom i gwm cul, lle’r
oedd yr afon wedi torri ffordd iddi ei hun i adael y mynyddoedd. Dyma
ddôl wastad eto, a choed o bobtu iddi, lle hyfryd ddigon. Dacw fynydd yn
codi o’n blaenau; daeth awydd canu drosom,—
“Ar ddisgwylfa uchel gribog
Disgwyl ’rwyf er’s hir brydnawn,
Edrych am yr hindda hyfryd
’Nol cawodydd geirwon iawn,
Ac i’m hysbryd,
Trwy’r cymylau, weld y wlad.”
Hyd yn hyn yr oedd wedi bod yn bwrw gwlithlaw, ac yr oedd y wlad dan niwl
llwydlas. Fel yr oeddym yn agoshau at y mynydd hwnnw, daeth awel o’r de,
a dechreuodd y niwl dorri a chilio. Llawer gwaith y gwelodd yr emynnwr
awyr lâs drwy’r cymylau ar y ffordd hon, a llawer gwaith yr hiraethodd am
dani,—
“Pa bryd caf deimlo’r awel gref
Sy’n chwythu i ffwrdd gymylau’r nef,
I mi gael gweled Salem bur?
Gogoniant ddwyfol uwch y rhod
Nas gwelodd llygaid dyn erioed,
Ac nas mwynheir mewn anial dir.”
Dyma’r ffordd yn troi i’r ochr arall i’r dyffryn; dacw’r afon yn troelli,
ol a gwrthol, fel pechadur yn yr yrfa trwy’r anialwch. Ond y mae swn
dedwydd yn ei dwndwr, wrth adael ei gyrfa wyllt yn y bryniau a dechreu
llifo’n esmwyth gydag ymyl y ddôl,—
“Mi deithiais ran o’r anial maith,
’Dwy’n deall pellder pen fy nhaith,
Mewn gwledydd sychion, dŵr nid oedd;
Yn awr rwy’n disgwyl, fore a nawn,
O’r nefoedd ddŵr a sypiau grawn,
Wna’m henaid egwan wrth ei fodd.”
Dacw’r ffordd yn rhedeg yn syth yng nghyfeiriad y mynydd unig hwnnw. Ni
wyddem beth oedd y bryn yn guddio,—dyffrynnoedd, gwlad wastad, ynte
mynyddoedd uwch. Dyma drofa yn y ffordd, o honi gwelem draw, heibio’r
mynydd, fynyddoedd ereill, uwch o lawer, heb rif,—
“Er c’uwch y bryniau uchel fry,
A swn tymhestloedd tywyll, du.
A’r holl freuddwydion ofnau sy,
Anturiaf eto ’mlaen;
Mae nerth y nefoedd fry yn fwy
Na myrdd o’u dychryniadau hwy;
Mae haeddiant dwyfol farwol glwy
Yndrech na dŵr a thân.”
Gydag inni gael golwg ar y wlad y tu hwnt i’r mynydd, cauodd gorchudd o
wlaw am dani. Dechreuodd y gwlaw yrru dros y dyffrynnoedd, ac yr oedd y
gwynt yn dolefain wrth ysgubo dros fryn a phant. Pe buaswn yn hollol
ddieithr i’r wlad, tybiaswn mai dros ryw wastadedd mynyddig, heb ddim ond
pyllau mawn a chrawcwellt ac ambell ddafad esgymun, yr oer anadlai’r
awel. Ond yr oeddwn wedi cael golwg ogoneddus ar y wlad dan haul nawn y
dydd cynt; a gwyddwn, oddiwrth emynnau Williams, fod ei gartref mewn
gwlad brydferth,—
“Dyma’r man dymunwn drigo,
Wrth afonydd gloewon, llawn,
Syddyn llifo o ddŵr y bywyd
O las foreu hyd brydnawn,
Lle cawn yfed
Hyfryd gariad fyth a hedd.”
Oddiwrth olygfeydd yr ardal hon y cafodd Williams ei liwiau i ddarlunio
gwlad yr hedd,—
“Mi welaf draw, o bell,
Baradwys hardd ei gwedd,
A phrennau llawer gwell
Yn perarogli hedd;
O hyfryd wlad, tu draw pob gwae,
Gwyn fyd gawn heddyw dy fwynhau.”
Ond y mae’r gwynt yn dolefain, a’i swn fel swn cornchwiglen, ond ei fod
yn fwy parhaus ac yn fwy lleddf. Daethom at le yr oedd yr afon a’r
ffordd yn ymrannu’n ddwy. Troisom ni ar y chwith i lawr ffordd serth, a
gwelem ffordd union o’n blaenau, a bryn uchel, a chlawdd ar ei draws, fel
cadwen wedi ei thaflu drosto. Ond ychydig ymlaen fedrem weld, gan y niwl
a’r gwlaw. Mynych ddymuniad oedd am i’r niwl godi, ac am gael gweled
gogoniant y wlad,—
“Rwyf yn dechreu teimlo eisoes
Beraroglau’r gwledydd draw
Gyda’r awel bur yn hedeg,
Diau fod y wlad ger llaw,
Tyrd, y tir dymunol hyfryd,
Tyrd, yr ardal sydd heb drai.
Dy bleserau o bob rhywiau,
Gad im bellach eu mwynhau.”
A chyn bo hir daeth awel eilwaith o’r de, ysgafnhaodd yr awyr, a gwelem
rimin glâs o fynyddoedd pell o’n blaen. Yr oedd y ffordd erbyn hyn yn
debycach i ffordd dre ddegwm nag i brif-ffordd, yn dirwyn i fyny hyd ochr
bryn serth. Wrth i ni godi i fyny, yr oedd yr olygfa’n ehangu o hyd, gan
roddi teimladau hyfryd i ninnau, a gwneyd inni feddwl ein bod yn gadael
gwlaw a’r gelltydd serth ar ein hol—
“Rwyf yn teimlo gwynt y deheu,
Yn anadlu awel bur,
Ac yn ysgafn gario f’enaid
Draw i fryniau Canan dir;
Aeth y gauaf garw heibio,
Darfu’r oer dymhestlog wynt;
Na ddoed mwy’r cawodydd duon
I fy mlino i megys cynt.”
O’r diwedd daethom i ben yr allt, a chawsom olwg ogoneddus ar y bryniau
dan orchudd ysgafn tyner o niwl. Llawer gwaith y bu Williams yn syllu
arnynt oddiar y ffordd hon, ac nid rhyfedd fod ei emynnau gore mor llawn
o honynt.
“Rwyf yn gweled bryniau uchel
Gwaredigaeth werthfawr lawn,
O na chawn i eu meddiannu
Cyn machludo haul brydnawn;
Dyma’m llef tua’r nef,
Addfwyn Iesu, gwrando ef.”
Llawer gwaith, wedi taith flinderus, y bu Williams yn edrych tua bryniau
ei gartref oddiar y ffordd uchel hon, ac ar yr eangder o fynyddoedd welem
y tu hwnt iddynt,—
“Rhwng cymylau duon, tywyll,
Gwelaf draw yr hyfryd wlad;
Mae fy ffydd yn llefain allan,—
‘Dacw o’r diwedd dy fy Nhad.
Digon, digon!
Mi anghofia’m gwae a’m poen.”
Ond nid ydym eto ym Mhant y Celyn, er ein bod yng ngolwg y wlad. Rhed y
cerbyd yn chwyrn i lawr y bryn, a dyma ni mewn dyffryn cauad coediog,
gyda chapel bychan uwch ben y nant. Capel Anibynwyr Pentre Tygwyn ydyw,
ac y mae’r dyddiad 1719 arno. Ni chefais fawr o amser i edrych arno, ond
yr wyf yn cofio gweled bedd Daniel Howells o Lanymddyfri, fu’n pregethu
am bymtheng mlynedd a deugain.
Wedi gadael y pentre bychan hwn, yr oedd rhiw serth o’n blaen; ac erbyn i
mi ddod o fynwent y capel, gwelwn y cerbyd tua hanner y ffordd i fyny’r
rhiw, a’r ceffyl yn gorfod ei dynnu o ochr i ochr, er mwyn lladd yr allt
rywsut. Deuai un o emynnau Williams i’m cof innau o hyd,—
“Wel, f’enaid, dos ymlaen,
’Dyw’r bryniau sydd gerllaw
Un gronyn uwch, un gronyn mwy,
Na hwy a gwrddaist draw;
Dy angrhediniaeth gaeth,
A’th ofnau maith eu rhi,
Sy’n peri it’ feddwl rhwystrau ddaw
Yn fwy na rhwystrau fu.”
Ond dyma fi wedi dal y cerbyd, ac ar ben y rhiw. O’n blaen, o bobtu’r
ffordd, yr oedd caeau gweiriog, ac awel esmwyth aroglus yn anadlu
drostynt. Troisom trwy lidiart ar y dde, a dilynasom ffordd oedd yn
croesi’r cae gwair i gyfeiriad yr afon. Toc daeth yr afon i’r golwg, a
gwelsom ei bod yn rhedeg gyda godrau’r cae. Wrth i ni droi gyda’r ffordd
gwelem lwyn o goed o’n blaen, yr oedd coed hefyd yn nyffryn yr afon, a
throstynt oll gwelem y mynydd yn dawel a thlws. Lle hyfryd, pell o dwrf
y byd, ydyw Pant y Celyn,—
“Dyma’r man dymunwn aros
O fewn pabell bur fy Nuw,
Uwch terfysgoedd ysbryd euog,
A themtasiwn o bob rhyw;
Dan awelon
Peraidd hyfryd tir fy ngwlad.”
Cerddais ymlaen tua’r ty, nid ydyw yn y golwg tan ddeuir i’w ymyl. Wedi
mynd i mewn i’r buarth, gwelwn o’m blaeu dŷ newydd, gydag un talcen i’r
llechwedd a’r llall at yr afon. Rhyngddo a’r afon yr oedd glyn bychan
swynol, llawn o goed. Yn union o’i flaen, i dorri grym y gwynt ac i gadw
pethau, yr oedd hen dŷ to brwyn. Teimlwn, er nad oedd dim yn darawiadol
iawn yn y ty, fod y fangre’n un hyfryd a tharawiadol iawn. Eis ymlaen at
y ty, cnociais, a daeth geneth lygat-ddu, rhyw bedair ar bymtheg oed, i’r
drws. Yr oeddwn wedi gweled y darlun o Williams sydd yn llyfrgell
Abertawe, a theimlwn fod yn rhaid fod yr eneth hon yn perthyn iddo.
[Picture: Pant y Celyf]
“Dyn dieithr o’r Gogledd ydwyf,” ebe fi, “wedi dod i weld Pant y Celyn.”
“Chwi gewch ei weld, a chroeso. Dowch mewn. Mae’n resyn eich bod yn
cael diwrnod mor wlawog.”
Arweiniwyd fi i mewn, a gwelais fod lletygarwch Cymreig o’r iawn ryw ym
Mhant y Celyn. Nid oeddynt wedi’m gweled i erioed o’r blaen, ac ni
wyddent a welent fi byth wedyn. Ond mynnent gael gwneyd te i mi; a phan
wrthodais, daethant a glasiad o lefrith oedd yn gwneyd i mi sylweddoli
dymunoldeb “gwlad yn llifeirio o laeth a mel.” Arweiniwyd fi i ystafell
Williams, ystafell isel dan drawstiau mawr. Yr oedd cader Williams yno,
yn yr hon yr ysgrifennodd ei hanes ysbrydol mewn cynifer o ddulliau.
Cynhygiwyd i mi eistedd yn y gader, ond yr oedd rhyw hanner ofn yn
rhwystro i mi wneyd hynny. Yr oedd IHS,—Iesus hominum Salvator, Iesu
Gwaredwr dynion,—ar galchiad y nenfwd yn yr ystafell fechan unwaith.
Trwy’r ffenestr yr oedd llecyn gwyrdd bychan i’w weled, a’r ty to brwyn
dros ei ben. Ar ben y grisiau, gwelais gloc Williams, gyda gwyneb o bres
gloew, a thic trwm marw. Yr oedd yr hen gloc a’r hen gader yn dwyn i’m
meddwl lafur ei oes ryfedd. Hwyrach fod llawer o’r Diwygwyr yn
bregethwyr mwy nerthol na Williams Pant y Celyn. Ond ni weithiodd yr un
o honynt yn galetach, ac ni fydd dylanwad yr un o honynt mor barhaol a’i
ddylanwad ef. Efe, trwy ei emynnau, sydd wedi gwneyd y Diwygiad yn rhan
o fywyd Cymru, ac wedi gwneyd iddo esgor ar ddeffroad cenedl,—deffro i
feddwl ac i fyw. Fel cydoeswyr Shakespeare yn Lloegr, nid edrychai
cydoeswyr Williams Pant y Celyn arno fel y bardd na’r meddyliwr mwyaf yn
eu mysg. Barnent ei emynnau gan gofio am anhawsderau
cynghaneddu,—gwaith, o fawr ofal Rhagluniaeth am ddyfodol Cymru, na
cheisiodd efe ei wneyd. Yr oedd mwy o ramadeg yn emynnau Thomas Jones o
Ddinbych a mwy o gynghanedd yn emynnau’r gŵr rhyfedd athrylithgar o
Ramoth, ond Williams ydyw’r per ganiedydd er hynny. Clywais fod Dr.
Edwards wedi chwilio am un i ysgrifennu erthyglau ar hymnau Pant y Celyn,
a’i fod wedi gofyn i Eben Fardd ymgymeryd â’r gwaith. Safodd Eben Fardd
uwch eu pennau fel gramadegydd. Gwrthododd Dr. Edwards ei feirniadaeth,
a gofynnodd i Wilym Hiraethog sefyll uwch eu pennau fel bardd. Clywais
ddweyd fod Williams wedi ysgrifennu gormod, ac y buasai’n well iddo fod
wedi aros mwy uwchben ei linellau, i’w gloewi gogyfer a’r beirniad
gor-fanwl byr ei lathen ddeuai gyda’r oes wannach oedd yn dod ar ei ol.
Dyna ddywedir hefyd am Wordsworth, dyna ddywedir am Geiriog,—ac y mae’n
dangos mor ddiwylliedig ac mor fas ydyw tir meddwl y rhai a’i dywed.
Ond dyma wr ty Pant y Celyn. Diacon gyda’r Anibynwyr ydyw, ac un diddan
iawn ei ystori. Gwyddai hanes John Penri’n dda, ac yr oedd yn cofio’r
Siartwyr yn y De. Ond, rhag ofn i mi feddwl ei fod yn rhyw eithafol
iawn, dywedodd, gyda gwên chwareus yn ei lygaid, ei fod yn talu’r degwm
fel yr oen.
Yr oedd hen gloc Pant y Celyn, gyda’i dipiadau trymion, yn mynd mynd ar
ben y grisiau, a gorfod i minnau ymadael heb gael holi ond ychydig iawn.
Ond dymunol i mi oedd teimlo fod teulu’r emynnwr ym Mhant y Celyn o hyd.
Wrth sefyll ger Pant y Celyn, teimlwn fy mod yn cael esboniad ar lawer
emyn. Ar y llecyn hwn bu Williams, lawer tro, yn teimlo awel y deheu,
fel y teimlaf finnau hi’n awr, ac yn ei chroesawu,—
“Deuwch yr awelon hyfryd,
Deuwch dros y bryniau pell,
Dan eich aden dawel, rasol,
Dygwch y newyddion gwell;
Dygwch newydd at fy enaid,—
Fy enaid innau yno gaed,
Dedwydd enw’n argraffedig
Yn yr iachawdwriaeth rad.”
Yma y bu’n disgwyl am y gwanwyn, ac am yr awel dyner o’r de,—
“Na’d i’r gwyntoedd cryf dychrynllyd
Gwyntoedd cryf y gogledd draw,
Ddwyn i’m hysbryd gwan trafferthus
Ofnau am ryw ddrygau ddaw;
Tro’r awelon
Oera’u rhyw yn nefol hin.”
Yma y gwelodd y wawr, lawer diwrnod hyfryd, yn torri ar y mynyddoedd
draw, wedi noswaith o golli cysgu wrth ofni am ei ffydd,—
“Draw mi wela’r nos yn darfod,
Draw mi welaf oleu’r dydd,
Yn disgleirio dros y bryniau,
Melus yn y man a fydd;
Ffy gelynion pan ddêl goleu,
Ni all pechod, er ei rym,
A’i holl wreiddiau yn fy natur.
Sefyll haul cyfiawnder ddim.”
O’r llecyn hwn y bu’n gweld y caeau’n tyfu, a’r blodau’n lledu eu
hwynebau i oleuni cynnes yr haul. Dacw’r llygad dydd ar y weirglodd
brydferth, a’r glaswenwyn, a mantell fair, a’r ben-galed, a chynffon y
gath,—ond
“Ofer imi weld y ddaear
Yn egino’i hegin grawn,
Ofer imi weld yr heulwen
Fawr yn estyn ei phrydnawn,
Ofer imi weld y blodau
Yn datguddio’u dirif liw,
Tra fo neb rhyw un creadur
Yn cysgodi gwedd fy Nuw.”
A dacw fynyddoedd yn ymestyn i’r gogledd, i gyffiniau Ystrad Ffin. Yma y
bu’r hen emynnwr, pan na fedrai deithio mwy, yn canu ei emyn bendigedig
ei hun,—
“Rwy’n edrych dros y bryniau pell,
Am danat bob yr awr;
Tyrd, fy anwylyd, mae’n hwyrhau,
A’m haul bron mynd i lawr.”
Teimlwn, wrth adael Pant y Celyn, fy mod yn troi’m cefn ar un o lanerchi
mwyaf cysegredig Cymru. Y mae golygfeydd y fro hon wedi ymddelweddu yn
yr emynnau sydd, yn eu tro, wedi rhoddi eu delw ar feddwl Cymru. Synnwn
fod golygfeydd Pant y Celyn mor gartrefol i mi; yr oeddwn wedi eu gweled
yn yr emynnau, bob un. Trwy’r golygfeydd hyn y cafodd Williams y
darluniadau o’r nefoedd sydd, erbyn hyn, yn rhan o freuddwydion ac o
obeithion pob Cymro. Gwened yr haul arnat byth, ti gartref per ganiedydd
Cymru!
[Picture: Bedd Williams Pant y Celyn. Ger eglwys Llanfair ar y bryn]
Cyn y nos, ail gychwynnais o Lanymddyfri, a dringais i fyny i eglwys
Llanfair ar y bryn. Y mae bedd a chofgolofn Williams wrth ochr Pant y
Celyn i’r eglwys. Y mae golygfa brydferth oddiar ben y bryn hwn,
oddiwrth y bedd, ar y wlad oddiamgylch; ond ofer fuasai dechreu dweyd
hanes y fro hanesiol hon. Y mae’r golofn o wenithfaen Aberdeen, ac y
mae’r argraff sydd arni wedi ei godi oddiar y garreg las oedd ar fedd
Williams o’r blaen.
Cyn i mi adael Llanfair ar y bryn daeth un heulwen hyfryd euraidd ar yr
yw ac ar wlith y beddau; ac yn fuan iawn gwelwn yr eglwys a’i bedd yn
diflannu o’m golwg yn y pellder ac yn y gwlaw.
Darllennais emynnau Pant y Celyn wedi mynd adre gyda mwy o flas nag
erioed. Darllennais hwy droion wedyn, ac yr wyf yn barod i ddweyd gydag
Elfed wrth bob Cymro,—
Dante—dos i’w ddilyn;
Shakespere—tro i’w fyd;
Cofia Bant y Celyn
Yr un pryd.


BRYN TYNORIAD.

Yna ganwyd Ieuan Gwynedd—hynaws.
Ynghanol dinodedd;
A’i wylaidd swyn hawliodd sedd
Orielau anfarwoledd.
—GWAENFAB.
CARTREF Ieuan Gwynedd,—pa Gymro na theimla ei galon yn cynhesu wrth
feddwl am dano? Yn y cartref tlawd ac anghysbell hwnnw y bu mam bryderus
yn ceisio dysgu ei Hieuan bach bregethu, ac yn agor i’w feddwl
plentynaidd gynnwys rhyfedd ei Beibl Coch,—oedd wedi brynnu gan Charles
o’r Bala ei hun, ac wedi talu am dano bob yn ychydig o’i henillion prin.
Pwy aberthodd fwy dros ei wlad na’r bachgen hwnnw, pwy welodd ddyfodol
Cymru â threm gliriach, pwy ddanghosodd brydferthwch bywyd ei gwerin mor
ddiofn? A wnaeth rhywun fwy mewn oes mor fer a than gymylau mor dduon?
Naddo, neb.
Ar fore hyfryd yn yr haf diweddaf, cefais fy hun yng ngorsaf fechan y
Bont Newydd, rhyw dair milltir o Ddolgellau. Aeth y tren ymaith, gan
adael dim ond meistr yr orsaf a minnau. Ar un ochr yr oedd bryn coediog,
yr ochr arall yr oedd yr afon; a phrin yr oedd digon o le i’r ffordd fawr
a’r ffordd haiarn rhwng yr afon a’r bryn. Ond dros yr afon yr oedd
ychydig o gaeau gwastad, a bryn coediog arall y tu hwnt iddynt. Y mae’r
dyffryn ymysg y culaf o ddyffrynnoedd Cymru. Ger yr orsaf, dyma bont i
groesi afon Wnion. Y mae golygfeydd swynol i’w gweled oddiar y bont
hon,—mynyddoedd uchel gleision i’w gweled ymhob cyfeiriad dros lwyni o
goed, a’r afon risialaidd yn murmur yn ddedwydd rhwng y bryniau sydd fel
pe’n ymdyrru ati i edrych ar ei thlysni. Gwlad goediog garegog ydyw hon,
y mae’n amlwg, a glynnoedd llawn o ir-gyll a rhedyn.
Ond rhaid peidio aros ar y bont. Dyma ffordd deg, rhwng gwrychoedd cyll,
a rhosynau gwylltion claerwyn fel pe’n gwylio’r teithwyr anaml. Ar
ochrau’r ffordd y mae blodau gwylltion lawer, y llysiau mel tal aroglus,
a gwawr felen ar eu gwynder; clychau’r gog gwelw-leision, rhyfeddod i
blentyn; a’r ben-galed arw, gyda’i thegwch cartrefol. Ie, ar y ffordd
deg hon, ac ymysg y blodau hyn, y treuliodd y plentyn Ieuan Gwynedd lawer
o ddiwrnodau haf ei blentyndod.
Ond dyma’r Ty Croes yn ymyl. Ydyw, y mae yn union fel y darlunia Ieuan
ef pan yn hiraethu am ei fam a bore oes. Y mae ei dalcen atom, a’i wyneb
gwyngalchog i’r ffordd. Dacw’r dderwen lydanfrig ar ei gyfer, dacw’r cae
porfa o flaen y drws, dacw’r pistyll bach mor glir a phan gyrchai
Catharin Evans ddwfr o hono a phan geisiai Ieuan Gwynedd gydio ynddo pan
yn ddwyflwydd oed. “Cawsant ran y cyffredin o lafurwyr a mân amaethwyr
Cymru,” ebe Ieuan am ei fam a’i dad. “Ni buont heb y fuwch yn y beudy,
yr ychydig ddefaid yn y Cae Porfa, na’r pistyll gloew grisialaidd o flaen
y drws drwy yr amser.” Mewn ychydig funudau croesir y cwm o fryn i
fryn,—ond mor ddyledus ydyw Cymru i’r fangre fach! Yn y bwthyn hwn y
bu’r bachgen yn darllen ychydig lyfrau ei dad,—Grawn Sypiau Canan, Taith
y Pererin, Llyfr y Tri Aderyn, Ffynhonnau yr Iachawdwriaeth, yr Ysgerbwd
Arminaidd, Bardd Cwsg,—a Beibl Coch ei fam. Dyma’r garreg olchi; oddiar
ei phen y bu’r plentyn yn pregethu i’r dderwen fawr a’r pistyll,—blaenor
ac arweinydd y gân. Ac yn rhywle yn ymyl y mae’r llannerch lle syrthiodd
ar ei liniau dan argyhoeddiad i weddio, llannerch yr ymwelai â hi bob tro
y deuai i edrych am ei fam. Yma y dadblygodd ei feddwl, dan arweiniad
cariadus ei fam; oddiyma yr aeth yn fachgen ieuanc i ymgodymu â holl
gyfyngderau myfyriwr tlawd; yma y bu, yn Ionawr, 1849, yn edrych ar wyneb
ei fam cyn y wylnos,—yn awr heb na gair na deigryn fel y bu. Pell y bo’r
dydd yr anghofio Cymru y fam hon a’r mab hwn.
“Faint o ffordd sydd oddi yma i Fryn Tynoriad?” ebe fi wrth wraig oedd yn
sefyll gyda dau blentyn wrth y drws. Dywedai fod siwrne hir i fyny i
gyfeiriad pen y Garneddwen, hyd ffordd y Bala. Bu dadl rhyngof a’r
bachgen bach am oed Ieuan Gwynedd pan symudodd ei rieni o’r Bryn Tynoriad
i’r Ty Croes. O’r diwedd dywedai fod ganddo lyfr setlai’r cwestiwn,
llyfr oedd ei frawd hynaf, sydd yn gwasanaethu yng Nghwm Hafod Oer, wedi
ei yrru iddo. Aeth i’r ty, a daeth a rhifyn o _Gymru’r Plant_ yn
fuddugoliaethus, i roi taw arnaf.
Cychwynnais hyd ffordd dan y coed tua Bryn Tynoriad. O’m blaen yr oedd
Dôl Gamedd, ar fryn, yn debycach o bell i dy Elizabethaidd neu fynachlog
na dim arall. Oddiyno cefais lwybr troed i lawr y cae a thrwy goedwig
fechan i’r ffordd haiarn. Cerddais ennyd hyd hon, gan ryfeddu at
ddistawrwydd ac unigedd gwaelod y cwm, lle nad oedd prin le i’r afon a’r
ffordd. Toc gwelwn feudy megis pe’n edrych arnaf dros ochr rugog y
ffordd. Dringfais i fyny ato, a gwelais gaeau, yn lle coedwig fel o’r
blaen. Dechreuais ddringo i fyny. Yr oedd y distawrwydd yn teyrnasu o
hyd, oddigerth fod swn carnau meirch carlamus yn dod o’r ffordd islaw.
Ond wele wlad fawr boblog yn ymddangos wrth i mi ddringo i fyny, ffermydd
laweroedd a beudai, a chynhaeaf gwair prysur. O gwmpas y cylch o
ffermydd yr oedd cylch pellach ehangach o fynyddoedd ysgythrog, a gwelwn
Gader Idris yn codi’n bigfain i’r niwl tua’r de. Ni fum mewn lle
hyfrytach erioed nag ar ben y banciau hyn. Aberoedd grisialaidd,
ffrwythau addfed, arogl gwair sych cynhauafus, awel y mynydd ac awel y
môr,—dyma le i’r gwan gryfhau. Ar ein cyfer dacw’r Hengwrt Ucha; a thraw
ar fin y mynydd, uwch ei ben, dacw’r Blaenau, cartref Rhys Jones,
cynhullydd “Gorchestion Beirdd Cymru.” Ymhellach fyth y mae’r Rhobell
gawraidd yn edrych i lawr ar y llethrau a’r dyffryn.
Cefais ymgom ddifyr â llawer amaethwr y diwrnod hwnnw. Dywedent fel y
byddai pawb ar ei dir ei hun unwaith,—Pant y Panel, Coed Mwsoglog, Coed y
Rhos Lwyd, Maes y Cambren, Brith Fryniau, a llu ereill,—oll erbyn heddyw
wedi eu gwerthu i dir-feddiannwr mawr. Sylwais gymaint yn dlysach oedd
yr hen dai na’r tai sydd newydd eu codi; ond nid oedd amser i holi beth
oedd y rheswm.
Heibio llawer cartref dedwydd, a phawb ond y plant a’r cwn yn prysur
gario gwair, cyrhaeddais Esgair Gawr. Yr oedd y cerdded hyd ael y
bryniau a thrwy’r coed wedi codi mawr eisieu bwyd arnaf. Cefais lawer
gwahoddiad gan y ffermwyr caredig i droi i mewn “i gael tamaid,” ond yr
oeddwn yn cadw fy hun at y te oedd yn Esgair Gawr. O’r cartref croesawus
hwnnw cefais ffordd hyfryd, dros gaeau a than goed, i Fryn Tynoriad.
Gwelais y llyn lle y bu ond y dim i Ieuan Gwynedd foddi cyn bod yn ddwy