Cartrefi Cymru - 5

Peth anodd iawn oedd marw mor ieuanc, yn dair ar ddeg a’r hugain oed.
Peth anodd iawn oedd marw a gwaith mor fawr i’w wneyd, rhoddi’r efengyl i
Gymru dywell dlawd. O garchar caeth, ysgrifennodd yn nechreu Ebrill,
1593, at ei wraig a’i bedair geneth fach. Nid oedd ganddo ddim i’w adael
iddynt ond Beibl bob un. Gofyn iddynt, os medrent rywbryd, wneyd
rhywbeth dros ryw blentyn o Gymru, ac yn enwedig i’w fam oedrannus oedd
wedi aberthu drosto pan yn fyfyriwr.
Ac yng Nghefn Brith yr oedd ei fam yn byw, a’i frodyr a’i chwiorydd oedd
i ofalu am ei enethod bach na wyddent eto beth oedd gweddi. Ond gadewch
i ni anghofio’r dienyddiad hwnnw,—gwŷr yr hen oruchwyliaeth yn llofruddio
proffwyd y newydd,—ac edrych pa fath le yw ei gartref, dri chan mlynedd
ar ol iddo ei adael.
Eis i fyny at y ty hyd y ffordd, yr oedd gormod o wlith ar y llwybr. Yr
oedd dyn ar ben das gwair yn ei doi, a dywedodd fod “llawer o
hynafiaethwyr” yn dod i edrych y lle,—yn enwedig o Landrindod a Llanwrtyd
ym misoedd yr haf. Eis heibio’r beudy, ac i’r buarth,—lle wedi ei
amgylchynu bron gan adeiladau. Ar un ochr i’r ysgwar y mae’r ty, a
phorth o’i flaen, a’r coed yn ei gysgodi o’r tu ol. Yr oedd golwg dawel
arno, fel pe buasai wedi ei adael fel y mae er amser Meredydd Penri. Nid
oedd dim arwyddion bywyd ond y cunogau llaeth oedd newydd eu golchi yn y
porth, a’r hen gi defaid gododd ei ben cysglyd i edrych arnaf.
Eis ymlaen heibio’r ty i’r caeau. Rhedai aber risialaidd i lawr o’r
mynydd, ac yr oedd coeden wag wedi ei gwneyd yn gafn i’r pistyll. A
thraw yr oedd y gweirgloddiau hyfryd, a’r mynydd y tu hwnt iddynt. Nid
oedd yno greigiau nac ysgythredd, dim ond mawredd esmwyth a thawelwch.
Yr oedd edrych ar drumau prydferth Mynydd Epynt yn rhoi gorffwys i’r
meddwl, nid y gorffwys sy’n arwain i ddiogi, ond y gorffwys sy’n arwain i
waith. Dyma orffwys fel gorffwys y nefoedd, gorffwys sy’n deffro’r
meddwl ac yn ei gryfhau at waith. Nid rhyfedd mai meddwl effro a
gweithgar oedd meddwl John Penri. Ni fedd y mynyddoedd hyn fawredd
mynyddoedd y gogledd, rhywbeth hanner y ffordd rhwng Bro Morgannwg a’r
Wyddfa ydynt. Ac nid rhyfedd mai eu prydferthwch hwy, o’r holl
fynyddoedd, ddarganfyddwyd gyntaf, gan rai o’r ardaloedd hyn,—John Dyer a
Henry Vaughan. Bum yn syllu’n hir ar y coed unig welwn hyd drumau’r
mynyddoedd, ac yna’n edmygu lliwiau’r rhedyn a’r ysgaw a’r drain. Trois
wedyn i wylio’r gwenoliaid oedd wedi nythu tan y bondo, ac yna mentrais
i’r ty.
Eis trwy’r porth, a gwelwn ddrws cegin fawr yn agored ar y llaw dde.
Cegin eang, isel do, hen ffasiwn oedd, a llawer o gig moch yn crogi
oddiwrth y trawstiau. Yn y pen draw yr oedd lle tân isel, ac ychydig o
dân gwiail ynddo. Wrth y pentan yr oedd gŵr canol oed, a gofynnais hen
gwestiwn iddo,—
“Sut yr ydych chwi heddyw?”
“Gweddol fach, gweddol yn wir, dewch ymlân. Mi ges yr anwyd yn y gaua,”
meddai, dan besychu, “ac mi cesho fe wedin yn y mish bach dewch ymlân.”
Eisteddais tan fantell y simdde, ac agorodd ci oedd yn cysgu ar y pentan
ei lygad i edrych arnaf, fel pe’n drwgdybio fod fy mryd ar gynnwys y
crochan enfawr oedd ar y tân. Tybiai’r gŵr mai prynnu gwlan oedd fy
mwriad, a gofynnodd ai ni wyddwn beth oedd pris y gwlan ’nawr. Llonnodd
pan ddywedais ei fod yn codi ychydig, ond gwelodd ar unwaith mai nid
porthmon oeddwn. Yr oedd ganddo, meddai, bedwar neu bum cant o ddefaid
yn pori ar y mynyddoedd. Tra’r oeddwn yn syllu ar yr hen ddodrefn derw,
daeth cwestiwn wedyn,—yr oedd ar wr y ty awydd gwybod o ba grefydd yr
own. Atebais innau trwy ddweyd peth wyddai eisoes, sef mai Bedyddiwr
oedd ef.
“Pwi wedodd wrthich?”
“Ddywedodd neb; ond gwelaf ddarlun Spurgeon a darlun Christmas Evans, a
dyma Emau Robert Jones, Llanllyfni. A glywsoch chwi hanes Robert Jones
yng nghanol y chwarelwyr meddwon?”
“Naddo i.”
“Wel, codi ei ddwylaw yn eu canol a wnaeth, a diolch fod gan Dduw uffern
i roi’r fath rai ynddi.”
“Gweid difrifol oedd e, cofiwch rhi. O’r North yr ych chi’n dod?”
Wedi gwrando tipyn ar hanes y fro, gofynnais a gawn weld y rhannau hynaf
o’r ty. Dywedodd y gŵr fod croeso i mi ei weld i gyd. Aethom trwy ddrws
y gegin yn ol, a gwelem fynedfa hir yn rhedeg gyda mur y wyneb. Rhwng y
fynedfa hon a mur y cefn yr oedd dwy ystafell, yn edrych i’r gadles,
ystafelloedd oerion lleithion, ac yn llaethdai y defnyddid hwynt. O’r
rhain daethom yn ol i ddrws y ty, ac aethom ymlaen hyd y cyntedd hir hyd
nes y daethom at ddrws ymhen draw y ty, drws parlwr bychan, a’r lleithder
wedi amharu yr ychydig ddodrefn a darluniau oedd ynddo. Danghosai’r
cynllun yn amlwg fod y ty’n hen iawn, ac nid oedd gennyf un amheuaeth nad
ydyw’n awr yr un fath yn union ag oedd pan ddysgodd John Penri gerdded
ynddo. A braidd na thybiwn glywed y llais a ddistewyd gan yr archesgob
wrth glywed y gwynt yn codi,—
“O chwi bobl Cymru, yr ydych on yn esgymun ac yn wrthodedig. O chwi
bobl Cymru, yr ydych yn estroniaid o gymundeb y wir eglwys. O chwi
bobl Cymru, nid ydych hyd yn oed yng nghyfamod yr addewid, yr ydych
heb obaith dedwyddwch y nef. O chwi bobl Cymru, pa wybodaeth bynnag
o Dduw a ddywedwch sydd gennych, yr ydych yn wir yn anffyddwyr; ac
heb Dduw,—pob un o honoch ar nas dygwyd, er yr adeg y daethoch o ogof
eilunaddoliaeth a Phabyddiaeth, i gyfranogi yng ngallu Duw, yr hwn
yw’r efengyl.”
Yna, wrth i’r gwynt yn y coed ostegu, tybiwn fod ei lais yn tyneru mewn
cydymdeimlad,—
“Ond yn wir, fy mrodyr, ni phregethwyd yr efengyl i chwi, llenwir fi
â gofid wrth glywed gwawdio enw Cymru.”
Pe crwydrai ysbryd John Penri heddyw trwy wlad a garai mor fawr, gwelai
fod ei weddi dros Gymru wedi ei hateb, a fod addoldai drwy’r broydd fu
gynt yn ofergoelus ac yn isel eu moes. Os byth y rhydd Cymru gofgolofn
ar odrau Mynydd Epynt i ddweyd wrth ei phlant am dano, rhodder arni y
geiriau hyn anfonodd o’i garchar, yn ei ddyddiau olaf, at Burleigh,—
“Gŵr ieuanc tlawd ydwyf, wedi’m geni a’m magu ym mynyddoedd Cymru.
Myfi yw’r cyntaf, wedi blodeuad diweddaf yr efengyl yn y dyddiau hyn,
lafuriodd i hau ei had bendigedig ar y mynyddoedd anial hynny.
Llawenheais lawer tro o flaen fy Nuw, fel y gŵyr ef, am y ffafr o’m
geni a’m magu dan ei Mawrhydi, er mwyn gwneyd y gwaith. Yn fy
nymuniad cryf i weled yr efengyl yng ngwlad fy nhadau, ac i weled
symud y llygredigaethau a’i rhwystra, hawdd oedd i mi anghofio fy
mherygl fy hun; ond ni anghofiais fy nheyrngarwch i’m Tywysog erioed.
Ac yn awr pan wyf i orffen fy nyddiau, a hynny cyn dod i hanner fy
mlynyddoedd yn ol trefn natur, yr wyf yn gadael llwyddiant fy llafur
i’m cydwladwyr a gyfyd yr Arglwydd ar fy ol i, i orffen y gwaith, yr
hwn, wrth alw fy ngwlad i wybodaeth am efengyl fendigedig Crist, a
ddechreuais i.”
Trwy holl droion hanes Cymru, nid oes dim mor hyawdl i deimlad Cymro ag
ewyllys John Penri,—pedwar Beibl, gofal ei fam, a llwyddiant ei waith.


GLAS YNYS.

PAN fum i drwyddi, tybiwn mai priodol iawn fyddai galw bro Elis Wyn yn
Wlad Cwsg. Tybiwn fod rhywbeth yn ddieithr yn ei goleuni, a fod su
esmwyth yn tonni trwy ei hawyr o hyd. Prin y teimlwn y gwahaniaeth rhwng
bod yn effro ac ynghwsg ynddi. Yr oeddwn fel pe’n breuddwydio wrth
gerdded drwyddi; a phan ddoi cwsg, nid oedd breuddwyd yn newid dim ar y
wlad. Y mae delw’r wlad ar y gweledigaethau sydd wedi synnu ac wedi
dychrynnu cymaint. Nis gallasai’r bardd ddychmygu fel y gwnaeth am y byd
ac angeu ac uffern, ond mewn gwlad fel hon.
Un peth tarawiadol ynddi ydyw ei distawrwydd. Nid yn unig y mae’n
ddistawach na gwlad boblog, lawn o bentrefydd; y mae’n ddistawach na
mynydd-dir eang unig y Berwyn neu Blunhumon. Ni fum mewn lle distawach
erioed. Y mae’r don i’w gweled yn symud draw ymhell yn ewyn i fyny’r
traeth, ond mewn distawrwydd perffiaith. Y mae’r wylan yn ehedeg uwch
ben; ond, o ran pob swn, gallai fod yn ddarlun o wylan ar ddarlun o awyr.
Ac y mae’r mynyddoedd mawr yn gorwedd yn berffaith ddistaw yng ngwres y
canol ddydd haf; tybiwn fod y defaid a’r aberoedd yn cysgu arnynt.
Peth tarawiadol arall yng ngwlad Bardd Cwsg ydyw cyfoeth ei lliwiau, ac
amrywiaeth ei chymylau a’i lleni teneuol o niwl. Pan fo’r haul yn
tywynnu y mae melyn a gwyn y traeth y tu hwnt i ddesgrifiad; pan
fachludo’r haul, cyll y môr ei ddisgleirdeb ar unwaith, ac y mae golwg
ddu frawychus ar y llu mynyddoedd mawr sydd o gwmpas Gwlad Cwsg. Ac nis
gall neb ddarllen y tair Gweledigaeth heb adnabod niwl a tharth Harlech,
ac heb weled mor hoff yw Elis Wyn o gyferbynnu goleuni disglaer a
thywyllwch dudew. Fel Spenser a Milton yn llenyddiaeth Lloegr, y mae’n
hoff o ddesgrifio goleum tanbaid neu’r fagddu ddilewyrch. Efe yw
Rembrandt llenyddiaeth Cymru. Dacw belydryn yn gloewi o’r tu hwnt i
gwmwl melynwyn, fel hwnnw welodd y Bardd Cwsg pan weddiodd yng ngafael y
Tylwyth Teg,—“Gwelwn ryw oleuni o hirbell yn torri allan, O mor
brydferth!”
Gwaith caled ar ddiwrnod gwresog yw dringo i fyny dan gysgod castell
Harlech. Rhaid fod Bardd Cwsg wedi treulio llawer o amser yn yr hen
gastell hwn; a hwyrach fod edrych i lawr dros ddibyn ei graig wedi ei
helpu i ddychmygu am y ceulannau a’r dibynnau y gwelodd daflu’r
colledigion drostynt yn ei Uffern. A’r ffrwd acw, tybiaf i mi weled
darlun o honi fel un o raiadrau y Fall. Ond dyma ben y bryn o’r diwedd,
a hen ŵr llygad-lon wedi bod yn fy ngwylio’n dringo.
“Mi gewch ddiwrnod braf i weld y wlad heddyw,” ebe’r hen ŵr a’m cyfeiriai
o Harlech tua Glasynys, “mi fydd y dydd i gyd fel y pelydryn yna gyda
hyn.” A gwir a ddywedodd, cefais ddiwrnod poetha’r haf hwnnw. Y mae
Harlech ar godiad tir serth, a rhaid cael un chwim iawn i ddod i fyny
iddi o’r traeth heb golli ei wynt. Un ystryd hir y tybiwn ei bod, o
bobtu i’r ffordd sy’n rhedeg hyd y bryniau, yn gyfochrog a glan y môr. Y
mae’n lân, er nad oes adeiladau mawrion yn ei rhan hynaf. Hawdd gweled
ei bod yn hen dref oddiwrth ei chastell ac amlder ei thafarnau. Trois ar
y chwith, hyd ffordd Talsarnau, a chefais gwmni bardd am ran o’r ffordd.
Toc gadewais y ffordd gysgodol sy’n rhedeg hyd fron y mynydd, a throais
hyd lwybr i lawr i’r gwastadedd glas odditanaf. Ar ganol y gwastadedd
gwelwn fryncyn yn codi, ac o bob tu iddo,—ar ochr y mynydd ac ar ochr y
môr,—y mae amaethdy o’r enw Glasynys. Oddiar ben y bryn y mae golygfa
ardderchog ar fôr a mynydd. Ynys, mae’n ddiameu, oedd y bryn unwaith, ac
yr oedd y gwastadedd yn fôr. Ar ein cyfer codai’r mynydd yn serth, gyda
choed yn aml ar ei lethrau. Aml waith y bu Elis Wyn yn dringo i ael y
mynydd acw; a dacw’r llecyn, hwyrach, oedd o flaen ei lygad pan yn
darlunio ei weledigaeth gyntaf,—
“Arryw brydnawn-gwaith teg o haf hir-felyn tesog, cymerais hynt i ben
un o fynyddoedd Cymru, a chyda mi yspienddrych, i helpu’m golwg
egwan, i weled pell yn agos, a phethau bychain yn fawr; trwy yr awyr
denau eglur, a’r tes ysblennydd tawel canfyddwn ymhell bell, tros fôr
y Werddon, lawer golygiad hyfryd. O hir drafeilio â’m llygaid, ac
wedyn a’m meddwl, daeth blinder, ac yng nghysgod blinder, daeth fy
Meistr Cwsg yn lledradaidd i’m rhwymo; ac â’i agoriadau plwm fe gloes
ffenestri fy llygaid, a’m holl synwyrau ereill, yn ddiogel.”
Cerddais dros y bryn bychan gan ddod i lawr at gefn Glasynys y
bardd,—amaethdy a’i wyneb tua’r mynyddoedd. Gwelais ar unwaith ei fod
wedi ei adeiladu fel y dylid adeiladu ty ar lethr craig; gyda drws i fynd
oddiallan i’w ystafelloedd uchaf, a mor naturiol ei safiad a phe buasai
wedi codi, fel blodeuyn, yng nghwrs natur ar ochr y bryn. Curais wrth y
drws, a daeth merch ieuanc i’w agor. Dywedodd fod croesaw imi weled
cartref y Bardd Cwsg, a danghosodd i mi brif ystafelloedd y ty. Yr wyf
yn cofio fod rhyw hanner arswyd arnaf wrth grwydro trwy’r ystafelloedd
lle crewyd golygfeydd ofnadwy Bardd Cwsg; a thybiwn mai hyfryd i’r bardd,
pan fyddai ei ddychymyg wedi ei arwain trwy erchyllderau uffern a’r fall,
oedd sylweddoli ei fod ef mewn lle mor hyfryd.
* * * * *
Yr oedd llwybr Elis Wyn rhwng ei gartref a’i eglwys, rhwng Glasynys a
Llanfair. Y mae Glasynys rhyw ddwy filldir o Harlach i’r gogledd, ac y
mae eglwys Llanfair rhyw ddwy filldir o Harlech i’r de. Bum yn Llanfair
hefyd, lle y gorwedd Elis Wyn mewn bedd dinod, bron anadnabyddus. Y
mae’r daith o Harlech i Lanfair yn fwy digysgod na’r daith i Lasynys, ar
wres neu ar gurwlaw, ond nid yw’n llai hyfryd. Wedi tynnu i fyny’r rhiw
oddiwrth y môr, a gadael yr hen gastell gwgus ar ein hol, trown ar y dde.
Y mae mwy o Harlech i’w weled wrth fynd i Lanfair nag wrth fynd i
Lasynys. Wedi cerdded drwy ystryd gweddol hir, deuir i lecyn dymunol
iawn dan goed, ar gyfer prif westy’r lle. Y mae golwg brydferth iawn
oddiyma drwy’r coed ar y môr sy’n mhell odditanodd, ac y mae pob trofa
newydd ar y ffordd yn hyfrydwch. Creigiau, coed, mynydd, a’r môr,—nid
oes braidd dŷ yn y cilfachau hyn heb olygfeydd o’i ffenestri y buasai
cynllunydd palas brenin yn falch o honynt. Ond yn fuan iawn yr ydym yn
gadael yr hen dref ar ein holau, ac yn teithio hyd ffordd deg ar y dibyn
uwch ben y môr, a’r hen gastell du gwgus yn ein gwylied o’n hol. Dyma
ffordd y bu Bardd Cwsg yn ei cherdded filoedd o weithiau, ac y mae
golygfeydd ei weledigaethau o’n hamgylch heddyw, er fod syniadau gwlad
wedi newid llawer er yr adeg y bu yn ei cherdded ddiweddaf, tua chant a
thrigain o flynyddoedd yn ol.
Aml dro, y mae’n ddiameu, bu Elis Wyn yn edrych ar ddyffrynnoedd fel
dyffryn Nancol; ac i’w feddwl ef, fel i feddwl pawb yn yr oes honno, yr
oedd yr aruthredd rhamantus yn erchylldra di-drefn. Yn ei freuddwydion y
mae’r cwm mynyddig yn ymddangos yn uffern, lle gwelai’r colledigion, a’r
ysbrydion aflan
“â phigffyrch yn eu taflu i ddisgyn ar eu pennau ar heislanod
gwenwynig o bicellau geirwon gwrthfachog, i wingo gerfydd eu
hymenyddiau; ymhen ennyd, lluchient hwy ar eu gilydd yn haenfeydd, i
ben un o’r creigiau llosg, i rostio fel poethfel. Oddi yno cipid hwy
ymhell i ben un o fylchau y rhew a’r eira tragwyddol; yna yn ol i
anferth lifeiriant o frwmstan berwedig, i’w trochi mewn llosgfeydd, a
mygfeydd, a thagfeydd o ddrewi anaele.”
Weithiau tybiwn ein bod yn adnabod rhai o gymoedd Meirion, hyd nes y
dadlennir y darlun erchyll i gyd,—
“Tu isaf i’r gell yma gwelwn rhyw gwm mawr, ag ynddo megis myrdd o
domenydd anferth yn gwyrddlosgi; ac erbyn neshau gwybum wrth eu hudfa
mai dynion oeddynt oll, yn fryniau ar eu gilydd, a’r fflamau cethin
yn clecian trwyddynt.”
Nid un yn gwenu ar bechod oedd Elis Wyn. Y mae’n amhosibl cael darluniad
mor ddychrynllyd o feddwdod ac aflendid ac anghrefydd, hyd yn oed ym
mhregethau’r Diwygiad, ag yn ei weledigaethau ef. Ac nid arbed y
boneddigion na’u cynffonwyr. Ychydig o lafurwyr welodd yn uffern; ac o’r
rhai welodd, os oedd rhai wedi dod yno am gau talu’r degwm, yr oedd
ereill wedi dod oherwydd gadael eu gwaith i ddilyn boneddigion. Oes y
boneddigion oedd y ddeunawfed ganrif; hwy oedd yn rheoli mewn llan a
llys. Hwy oedd yn y fyddin, hwy oedd yn ustusiaid, hwy oedd yn rheoli
ymhob man. A dysgeidiaeth pulpudau’r oes oedd fod yn rhaid ymostwng
iddynt. Ond trinir yr ustusiaid a’r cyfreithwyr a’r physygwyr yn
ddiarbed yng ngweledigaethau Bardd Cwsg. Ie, unwaith clywodd chwerthin
yn uffern,—
“A mi yn dyfod allan o’r gilfach ryfeddol honno, mi a glywn gryn
siarad; ac am bob gair y fath hyll grechwen a phed fuasai yno bumcant
o’r cythreuliaid ar fwrw eu cyrn gan chwerthin. Ond erbyn i mi gael
neshau i weled yr ameuthyn mawr o wenu yn uffern, beth ydoedd ond dau
o bendefigion newydd ddyfod, yn dadleu am gael parch dyledus i’w
bonedd; ac nid oedd y llawenydd ond digio’r gwŷr boneddigion. Palff
o ysgweier a chanddo drolyn mawr o femrwm, sef ei gart achau, ac yno
yn dadgan o ba sawl un o’r Pymtheg Llwyth Gwynedd y tarddasai ef; pa
sawl Ustus o heddwch, a pha sawl Sirydd a fuasai o’i dy ef. ‘Hai,
Hai,’ ebe un, ‘nid ych chwi ond aer y fagddu, fflamgi brwnt, prin y
teli i ti lety noswaith,’ eb efe, ‘ac eto ti a gai ryw gilfach i aros
dydd:’ a gyda’r gair, dyma’r ellyll ysgethrin â’i bigfforch yn rhoi
iddo, wedi deg tro ar hugain yn yr wybr danbaid, ond oedd ef yn
disgyn i geudwll allan o’r golwg.”
Y mae’n hawdd gweld athrylith Elis Wyn oddiwrth y gosb rydd i bob un yn
uffern. Nis gŵyr y darllenydd yn iawn beth i’w wneyd wrth ddarllen hanes
y gosb, pa un ai dychrynnu ai chwerthin, gan mor anisgwyliadwy ydyw’r
gosb, ac eto mor naturiol. Y meddw, y rhegwr, yr aflan, y rhodreswr, y
chwedleuwr,—y maent i gyd yn y fro erchyll honno wrth eu hen waith. Er
esiampl, cymerer y pedwar ffidler oedd newydd farw, ac oedd yn eu bywyd
wedi bod yn lwcusach am gynulleidfa na’r person,—
“‘Ffwrdd, ffwrdd, â’r rhai hyn i wlad yr anobaith,’ ebe’r brenin
ofnadwy; ‘rhwymwch y pedwar gefn-gefn, a theflwch hwy at eu
cymheiriaid, i ddawnsio yn droednoeth hyd aelwydydd gwynias, ac i
rygnu fyth heb na chlod na chlera.”
Ond dyma Lanfair yn y golwg. Dacw’r eglwys y bu Elis Wyn yn gwasanaethu
ynddi, a’r lle y claddwyd ef. Y mae gwlad agored brydferth Llanfair a
Llanbedr o’n blaenau. Y mae’r môr gryn bellder odditanom, a thraw ar ei
lan wele eglwys fechan Llandanwg. Pentref bychan ydyw Llanfair, rhyw
ychydig o dai o bobtu i’r ffordd.
Gydag i mi gyrraedd y pentref ymgasglodd lliaws o’r plant, rhai yn
awyddus am rywbeth i’w weled neu i’w wneyd, o’m cwmpas. Nid oedd yr un o
honynt wedi clywed gair am Elis Wyn nac am weledigaethau Bardd Cwsg. Yr
oeddynt yn foddlon iawn i’m gwasanaethu, a medrodd un o honynt gael
allwedd y fynwent ac allwedd yr eglwys i mi. Saif yr eglwys hir a’i
thalcen i’r mynydd, o fewn mynwent lawn a threfnus. Yr oedd hanner
arswyd arnaf wrth fynd i’r eglwys, ac yr oedd y plant a’m dilynent mor
ddistaw a phe gwybuasent fod Bardd Cwsg, un ddychmygodd weled pethau mor
ofnadwy, yn huno yno. Y mae’r allor yn llenwi y pen agosaf i’r mynydd
o’r eglwys, o fur i fur. Hysbyswyd fi fod lle’r allor yn fyrrach
unwaith, a fod lle i un set rhwng yr allor a’r mur. Tan y set honno, set
Glas Ynys, a claddwyd y Bardd Cwsg; ond erbyn hyn y mae’r allor dros ei
orweddle. Ac ni wyddai plant ei bentref, oedd mor ddistaw a llygod yn yr
eglwys dawel, ddim am ei waith nac am ei enw.
Troais i unig westy’r pentref i ofyn lluniaeth, oherwydd yr oedd erbyn
hyn yn hen brydnawn. Tra’r oedd y forwyn yn gosod y llian ar y bwrdd
mewn parlwr bach cysurus ddigon, gofynnais iddi,—
“Yn yr eglwys yma y claddwyd Elis Wyn o Lasynys, ynte?”
“Hwyrach wir, syr, ond ’doeddwn i’n nabod mo hono fo.”
Yr oedd gŵr y gwesty gerllaw, ac amryw las hogiau yn y gegin, ond nid
oedd yr un o honynt yn gwybod dim am Elis Wyn. Dywedodd un y gallai’r
ysgolfeistr fod yn gwybod, fod llawer o bethau ynghadw yn ei ben ef, ond
ei fod ar ei wyliau ar hynny o bryd.
Wedi te troais yn ol tua Harlech, a daethum at y ffordd sy’n arwain i
lawr at Landanwg a min y môr. Gwelwn mai rhibin hir iawn o ffordd
ydoedd, ond daeth awydd angerddol drosof am weled gorweddfan Sion Phylip.
Ac i lawr a mi, hyd ffordd ddigon tolciog, nes cyrraedd ty neu ddau heb
fod nepell o lan y môr. Dywedwyd wrthyf na fu claddu ym mynwent
Llandanwg er ys blynyddoedd, ac nad oes un math o wasanaeth ynddi’n awr.
Croesais ffrwd ddwfr, a chefais fy hun mewn cae gwyrdd o flaen yr eglwys.
Yr oedd y llecyn yn un hyfryd ar y nawn haf hwnnw. Chwythai awel dros y
môr, ag iechyd ar ei haden, ac yr oeddwn yn meddwl fod y ffrwd oedd ar
golli yn y môr yn berffaith loew, fod y glaswellt yn berffaith wyrdd, a
fod yr awyr yn berffaith bur. Bechan iawn ydyw’r eglwys, a dieithr yr
olwg arni. Ni welais ond llwybr i fynd ati, a hwnnw’n cithaf anodd ei
gael. Y mae porth i fynd trwyddo i’r fynwent, ar gyfer ffenestr fawr y
dwyrain. Y mae drws yr eglyws i’r stormydd a’r môr. Saif yr eglwys yn
llythrennoll ar fin y môr, ac y mae’r tywod luchiwyd gan ystormydd hyd ei
llawr. “Llan dan wg y môr” ydyw ystyr ei henw, ebe un hen ramadegydd
gyfarfyddais. Mynwent unig a thawel, hyd yn oed ymysg mynwentydd, ydyw.
Y mae’r eglwys yn wag oddigerth fod yno ychydig o hen goed derw. Anaml,
yn sicr, y bydd neb yn torri ar unigedd y fan. Y mae enwau ffermydd yr
ardal ar y cerrig beddau, ond yr wyf yn meddwl mai anaml y cleddir yno’n
awr. Gwelais fedd Sion Phylip, wedi tipyn o chwilio ymysg y twmpathau
gleision a’r cerrig beddau mwsoglyd. Y mae yng nghysgod yr eglwys, yn
union dan ffenestr y dwyrain. Wrth dynnu’r mwsogl oddiar y ddwy lythyren
a’r dyddiad a’r englyn sydd ar y garreg, ceisiwn gofio peth o Gywydd y
Wylan, cywydd goreu Sion Phylip. Ac yn sicr ddigon yr oedd gwylan unig
yn hofran uwch fy mhen, fel pe’n gwylio bedd y bardd a’i darluniodd.
Bu Elis Wyn yn darllen gwasanaeth yr eglwys yma, yn swn y môr. Tybed ei
fod wedi cerdded hyd y traeth, gan synfyfyrio, i aros i’r plwyfolion
ddod? Ai ar y llecyn hwn, wrth syllu ar y feisdon, y dychmygodd yr
ymddiddan rhyngddo a Thaliesin Ben Beirdd, pan y gofynnodd Taliesin iddo
am y prydydd,—“Pa le mae’r pysgodyn sy’r un lwnc ag ef? Ac mae hi yn fôr
arno bob amser, eto ni thyr y môr heli mo’i syched ef.”
Yr oedd y nos yn dod, a’m ffordd innau i’m llety yn hir. Nosodd arnaf
cyn i mi ddod i’r ffordd fawr, ac ni welwn wahaniaeth rhwng daear a môr.
Nid oedd arnaf lai nag ofn yn y gwyll, yr oeddwn wedi meddwl cymaint yn
ystod y dydd am y bodau erchyll ddarlunnir gan Fardd Cwsg. Gan nad oedd
ond amlinellau llymion y wlad i’w gweled, yr oeddwn bron a meddwl
weithiau fy mod yn y dyffryn hwnnw ddarlunnir yng “Ngweledigaeth Angau yn
ei Frenhinllys isaf,—
“Mi’m gwelwn mewn dyffryn pygddu anfeidrol o gwmpas, ac, i’m tyb i,
nid oedd diben arno; ac ymhen ennyd, wrth ambell oleuni glas, fel
canwyll ar ddiffodd, mi welwn aneirif, O! aneirif, o gysgodion
dynion, rhai ar draed, a rhai ar feirch, yn gwau trwy eu gilydd fel y
gwynt, yn ddistaw ac yn ddifrifol aruthr; a gwlad ddiffrwyth, lom,
adwythig, heb na gwellt na gwair, na choed nac anifail; a chwipyn, er
maint oedd y distawrydd o’r blaen, dyma si o’r naill i’r llall, fod
yno ddyn bydol.”
Y mae’n debyg fod Bardd Cwsg wedi llenwi bywydau llawer â dychrynfeydd,
wedi gwneyd pob nos yn llawn o ellyllon, ac wedi dyrysu synhwyrau llawer
un. Pa ryfedd fod y llyfr hwn wedi effeithio cymaint ar fywydau dynion?
Mor dryloew yw ei arddull, mor gain a naturiol ei Gymraeg! Ac mor ryfedd
ydyw ei ddychymyg pan yn crwydro trwy’r eangderoedd dychrynllyd hynny,
pan yn dilyn o’i ledol ar ol milwyr disglaer Lusiffer wrth iddynt deithio
fel mellt hyd y fagddu hyll!
Rhyfedd ac ofnadwy ydyw’r pethau ddarlunnir ganddo, ac nid heb ychydig
ofn y medrir meddwl am danynt ar ffordd unig fel hon wedi nos. Cyn i
oleuadau Harlech ddod i’r golwg, yr oedd fy meddwl wedi troi at emyn y
Bardd Cwsg, emyn sy’n dangos beth fuasai ei weledigaeth ym Mharadwys pe’r
ysgrifenasai hi,—
“Myfi yw’r Adgyfodiad mawr,
Myfi yw gwawr y bywyd;
Caiff pawb a’m cred, medd f’Arglwydd Dduw,
Er trengu, fyw mewn eilfyd.
“A’r sawl sy’n byw mewn ufudd gred
I mi, caiff drwydded nefol
Na allo’r angau, brenin braw,
Ddrwg iddaw yn dragwyddol.
“Yn wir yn wir, medd Gwir ei hun,
Pob cyfryw ddyn sy’n gwrando
Fy ngair gan gredu’r Tad a’m rhoes,
Mae didranc einioes ganddo.”


TY’R FICER.

LLAWN o ddyfroedd oedd Llanymddyfri pan welais i’r lle gyntaf, er fod
hynny yn niwedd mis Mehefin.
Brân a Gwydderig
A Thywi fynheddig
A Bawddwr fach fawlyd
Yn rhedeg drwy’r dre,—
nid yn unig yr oedd y rhain yn llifo dros y dolydd, ond yr oedd y gwlaw
yn tywallt fel diluw. Yr oedd wedi golchi swyddogion y ffordd haiarn yn
lân; a thybiwn innau, wrth edrych o’r tren pan safodd yn Llanymddyfri,
mai mewn dillad gwlybion y byddai raid i mi dreulio gweddill y dydd.
Gwelwn nad oedd y dref yn ymyl, ac ni welwn gerbyd fuasai’n noddfa rhag y
gwlaw. Ond, wedi disgyn, gwelais westy ar fy nghyfer, a medrais ei
gyrraedd ar draws y ffordd cyn gwlychu at fy nghroen.
[Picture: Ty’r Ficer yn 1892]
Daeth gwraig dawel, a swn penderfyniad yn ei llais, i’m croesawu. Yr
oedd golwg gysurus ar bob peth yn y ty, yr oedd tân braf yn cynneu yn y
parlwr cyn pen y chwarter awr, ac yr oedd pryd danteithiol o fwyd wedi ei
arlwyo.
Yr oedd yno lyfrau hefyd, dyna’r gwahaniaeth rhwng gwesty Cymreig a
gwestai ereill. Cefais ymgom â gŵr y ty,—y mae hyn yn rhan o fywyd
fforddolyn,—a dywedodd bopeth wrthyf am grefydd a gwleidyddiaeth
Llanymddyfri. Ond, fel gwestywr call, ni soniodd air am ei grefydd na’i
gredo wleidyddol ei hun; ac yr wyf yn meddwl iddo fethu cael gweledigaeth
eglur ar fy amryw dybiau innau. Gŵr tawel oedd, yn siarad Cymraeg da.
Cyn huno, yn swn y gwlaw, bum yn ceisio dyfeisio fath dref a welwn yfory,
a fath dŷ oedd ty’r Ficer enwog. Yr oeddwn wedi gweld y lle o bell. Pan
oedd fy nhren yn croesi’r nentydd hyd ochr y mynydd, yr oeddwn wedi gweld
dyffryn swynol i lawr odditanom, a gwastadeddau coediog niwliog draw.
Ond cyn dychmygu darlun eglur yr oeddwn yng ngwlad cwsg. A chyn hir
daeth yn ystorm yn fy mreuddwydion, a thybiais weled melldith y Ficer
wedi dod ar Lanymddyfri, a’r dwfr yn ei chludo hi a minnau tua’r môr.
Ond pan ddaeth y bore, yr oedd haul disglaer ar bob peth, a minnau’n
meddwl mor hyfryd oedd fy lle.
Wedi cael cyfarwyddiadau manwl, cychwynnais tua thŷ’r Ficer. Gadewais
ysgol Llanymddyfri ar y dde, a chefais fy hun cyn hir ym mhrif heol y
dref. Wrth grwydro drwyddi, tybiwn mai tref yn prysur adfeilio ydyw
Llanymddyfri. Ni welais ddim gwaith yn cael ei wneyd yn unlle, ac nid
oedd neb prysur yn y golwg. O’r negeseuwr i’r meddyg, yr oedd pawb yn
rhodio’n hamddenol, fel pe mai unig amcan bywyd ydyw treulio’r dydd i
ddisgwyl y nos a threulio’r nos i ddisgwyl y bore. Ni welwn gwsmer yn yr
un o’r siopau; yr oedd pob siop fel pe’n hepian, a’r prentisiaid dan y
cownter yn disgwyl diwrnod ffair. Gwelais siop lyfrau, arwydd sicr o
ddiwylliant, ond ol-rifynnau oedd yn y ffenestr, rhai’n traethu am
faterion gwleidyddol na chymer ond yr hanesydd ddyddordeb ynddynt yn awr.
Gwelais laswellt yn tyfu yn y farchnad, gwelais yriedydd yn golchi ei
gerbyd y drydedd waith er pan gafodd gludo neb, gwelais saer yn cysgu yng
nghanol ei _shavings_, gwelais gapel Wesleaid—pwy mor weithgar—wedi ei
gau. Cyfarfyddais asiedydd deallgar, yr hwn ddywedodd lawer o hanes y
dref i mi. Cyfeiriais fy ffon at laswellt oedd yn ceisio ymwthio i fyny
rhwng cerrig yr heolydd, a gofynnais a oedd Llanymddyfri’n adfeilio
Sicrhaodd fi nad oedd, ond ei bod yn sefyll,—yn cynyddu dim ac yn
adfeilio dim.
Cefais dŷ’r Ficer ymron ym mhen uchaf y dref. Pasiais ef heb ei weled, a
chyrhaeddais y bont, lle y danghoswyd mynwent ar fryn uwch ben i
mi,—Llanfair ar y bryn, man bedd Williams Pant y Celyn. Troais yn ol, ac
ar y llaw chwith gwelwn dŷ oedrannus, ac ychydig o ol gofal arno.
Meddyliwn wrth ei weled am hen foneddwr wedi torri, ac yn goroesi ei
gyfoeth mewn cot ddu lom a het dolciog a throwsus du seimlyd rhy fyr i
guddio ei esgidiau drylliog. Daeth hen wraig, debyg iawn i’r ty, i’r
drws i gynnyg dangos y lle i mi, gan ostwng yn ei garrau wrth gynnyg. Y
mae ambell ddernyn o bren cerfiedig a phlastr yn dangos mor fawr ydyw’r
cyfnewidiad ddaeth dros y ty hwn. Unwaith bu yn orwych, yn awr y mae ei
ystafelloedd cyfaneddol yn gartrefi llwm i dlodion Llanymddyfri.
Daeth rhyw brudd-der drosof wrth adael yr ystafelloedd tywyllion gwag lle
y goleuwyd “Canwyll y Cymry.” Meddyliais am y noson y safodd ceffyl heb
ei farchog wrth ddrws y Ficer, tra yr oedd corff llofruddiedig ei unig
fab yn y Tywi. Meddyliais am lawer bore y bu’r Ficer yn cychwyn allan i
rybuddio mewn amseroedd enbyd, ac i rybuddio’n ofer,—
MENE TECEL, tre Llanddyfri,
Pwysodd Duw hi yn dy frynti;
Ni chadd ynnot ond y sorod,
Gochel weithian rhag ei ddyrnod.
Bore codais gyda’r ceiliog,
Hir ddilynais yn dy annog
Droi at Dduw oddiwrth dy frynti,
Ond nid oedd ond ofer imi.
Cenais iti’r udgorn aethlyd