Cartrefi Cymru - 2

ddweyd geiriau Dafydd ab Gwilym am y murddyn welodd mewn lle y buasai
unwaith “yn glyd uwchben ei fyd mwyn,”—
“Yn ddiau mae i’th gongl ddwy-och,
Gwely im oedd, nid gwâl moch.”
Oddiyma awn i fyny hyd y caeau, gan adael gwaith aur y Castell ar y dde.
Toc croeswn gae, ac y mae’r Ty Coch draw yn ei gwr uchaf. Y mae mawredd
gwaith bysedd Duw ar y creigiau sydd y tu cefn i’r Ty Coch, ond tlodaidd
iawn yw’r olwg ar y ty ei hun.
Gadewch i ni ddynesu ato. Y mae’n eithaf clyd a glân, er mai bechan iawn
yw ei ffenestr a phur anwastad ei lawr. Dyma ddau wr ieuanc yn dod o’r
ty i’n cyfarfod, ac yn cymeryd dyddordeb mawr ynnom pan ddeallant ein bod
ar bererindod i wlad Ap Vychan. Peth digon hawdd i bobl ddieithr fel y
ni, a ninnau wedi darllen papurau newyddion ac yn medru siarad Saesneg,
ydyw ei lordio hi dipyn, fel y dywed pobl y fro hon, yng ngŵydd pobl
wledig. Gwell i chwi beidio mewn cwm fel Penanlliw; y mae’r gŵr ieuanc
gwalltddu yna wedi gweled mwy ond odid, nag a welsoch chwi; ac y mae aml
un trahaus wedi gwingo dan ffrewyll awen chwerw’r llall.
Dan gyfarwyddyd dau nai Ap Vychan awn o amgylch y ty. Yn y pen uchaf
iddo yr oedd tad Ap Vychan yn byw, darn sydd eto dan ei do brwyn. Dyma’r
drws diaddurn o’r hwn y cerddodd Ap Vychan i’r byd gyntaf, i ymdrechu’n
galed am ei damaid bara i ddechreu, ac i gyfrannu bara’r bywyd i lawer
enaid newynog wedyn. Dacw’r ffenestr eto’n aros drwy yr hon y gwelodd
oleuni dydd Duw gynta erioed rywbryd tua diwedd y flwyddyn 1809. Dyma’r
lle y bu ei dad,—dyn duwiol, duwinydd, a llenor da,—yn ymladd yn galed yn
erbyn yr amseroedd enbytaf welodd y llafurwr Cymreig, efallai, yn holl
hanes ei wlad. Dacw’r mynyddoedd, y naill y tu hwnt i’r llall, y
mynyddoedd sy’n ymddelwi yn enaid pob Cymro. Bum yn meddwl lawer gwaith
fod Ap Vychan, wrth ddarlunio ieuenctyd Cadwaladr Jones, yn darlunio,—na,
nid ei ieuenctyd ei hun,—ond y peth ddymunasai’r bachgen tlawd fod. Yr
oedd bywyd Cadwaladr Jones, “mab ffarm,” yn fywyd yr hiraethai’r “hogyn
cadw” am dano.
“Gallwn yn hawdd ddychymygu iddo dreulio llawer dydd teg, yn hafau
dyddiau ei faboed, ar lan y nant sydd yn myned heibio i’r Deildref
Uchaf, a’r afon Liw, sydd yn golchi un ochr i ddôl a berthyn i’r
tyddyn, yn chwareu, ac yn ceisio dal y pysgod gwylltion a heigient
ynddynt. A gallwn farnu, yr un mor naturiol, ei fod yn ddiwyd yn
ymlithro ar hyd ei rhewogydd yn y gauafau, ac yn cael ei geryddu gan
ei fam pan ddigwyddai gael codwm, a tharaw ei wegil yn y blymen, neu
pan wlychai ei draed, oblegid torri o’r rhew o dan ei bwysau, a dyfod
i’r ty, ati hi, i gwyno oblegid y damweiniau. Gallwn feddwl mai
dyddiau pwysig yn ei olwg ef, fel ereill, oedd dyddiau dasu y mawn,
golchi y defaid a’u cneifio, dyddiau cael y gwair a’r yd, ffair Llan
yr haf, a dydd cyfarfod blynyddol yr Hen Gapel. Gallwn feddwl y
chwareuodd lawer tua ‘Chwrt y Person’, wrth ddychwelyd yn y
prydnawniau gydag ereill, o ysgol ddyddiol Rhos y Fedwen; a’i fod yn
aml yn ofni ac yn petruso wrth geisio myned dros y sarn, pan fyddai y
llif ychydig dros y cerrig, ac wedi cyflawni y gamp honno, yn neidio
ac yn llemain o lawenydd am lwyddiant ei wrhydri, yn hynny o beth.
Digon tebyg ei fod ef, fel ei gyffelyb o ran oed, yn brysur tua
Chalanmai yn chwilio am nythod adar, ac ym Medi, yn chwilio am y cnau
yn y byrgyll. A hawdd i ni gredu ei fod ar lawer min nos yn dyfal
wrandaw ar isalaw ddofn Rhaiadr Mwy, ac yn dyfod yn ei ol i’r ty yn
llawer mwy sobr nag yr aethai allan. Bu lawer noswaith, mae yn
debyg, yn cael y fraint o aros ar yr aelwyd, yn lle myned i’w wely,
pan fyddai cymydogion yn dyfod i gyfarfod nosawl i wau hosanau, i dy
ei rieni. Bu yn gwrando eu chwedleuon am amgylchiadau yr ardal, y
rhyfel â Ffrainc, helwriaeth, ymddanghosiad ysbrydion, dewiniaeth,
llofruddiaethau, ymladdfeydd rhwng personau unigol, yng nghyd ag
ychydig o helyntion crefyddol yr Hen Gapel.”
Y mae’r Ty Coch ar fin y mynydd,—“y ty agosaf i’r mynydd.” Rhwng y dwfr
glân a’r mynydd-dir iach sydd yn ymyl, y mae’n lle wrth fodd Cymro
athrylithgar fo’n magu plant. Ond, yr oedd yr adeg honno’n gwasgu’n drwm
ar fwthynwyr, yn enwedig rhai’n deulu o ddeuddeg. Dyma’r hanes fel yr
adroddir ef gan Ap Vychan ei hun,—
“Yn fuan wedi terfyniad rhyfel Ffrainc, aeth ein bwthyn bychan ni, yr
hwn oedd wrth dalcen y Ty Coch, yn rhy gyfyng i’r teulu cynyddol a
gyfaneddent ynddo, a chafodd fy nhad ganiatad gan oruchwyliwr Syr
Watcyn i ail adeiladu hen dy adfeiledig yn yr ardal o’r enw Tan y
Castell. Yr wyf yn cofio mai ty newydd tlawd iawn oedd ein ty newydd
ni. Yr oeddym erbyn hyn yn deulu lluosog; a swllt yn y dydd, ar ei
fwyd ei hun, oedd cyflog fy nhad yn yr hanner gauafol o’r flwyddyn,
ac yr oedd hanner pecaid o flawd ceirch yn costio i ni ddeg swllt a
chwe cheiniog. Felly, prin y gallem gael bara, neb son am enllyn,
gan y drudaniaeth. Buom am un pythefnos heb un tamaid o fara, caws,
ymenyn, cig, na chloron. Digwyddodd i ni gael ychydig o faip, a
berwai ein mam y rhai hynny mewn dwfr, ac a’u rhoddai i ni i’w bwyta
gyda’r dwfr y berwasid hwynt ynddo, ae nid oedd ganddi ddim oedd well
iddi ei hun, er fod un bychan yn sugno ei bron ar y pryd. Yr wyf yn
cofio ei bod yn wylo am ei bod yn gorfod rhoddi i ni ymborth mor
wael.”
[Picture: Tan y Castell]
Nid un ymffrostiai yn ei dlodi oedd Ap Vychan. Y mae ymffrost ambell un
yn ei dlodi mor anerbyniol ag ymffrost un pen ysgafn yn ei gyfoeth. Ond
adroddiad diaddurn, diymffrost o dlodi, adroddiad dyn ddagrau o lygaid y
caletaf, ydyw yr hanes rydd Ap Vychan wrth ddarlunio tlodi ei gartref ef.
Dywed haneswyr am ogoniant a bri buddugoliaeth y blynyddoedd hynny; yr
oedd mawredd yn ymwisgo, fe feddylient, ag anrhydedd tragwyddol. Ond yn
nhlodi’r bwthyn wrth dalcen y Ty Coch yr oedd dyn gonest yn gorfod edrych
ar ei wraig a’i blant heb angenrheidiau bywyd, oherwydd uchelgais
pechadurus y milwr a’r uchelwr.
Ni ddaeth tlodi ei hun, daeth clefyd trwm i Dan y Castell. Daeth mam y
penteulu yno, a bu farw dan y clefyd. Daeth chwaer Dr. Ellis Evans i’w
gwylio y nos tra’n gweithio yn ei lle y dydd. Gorfod troi at y plwy am
gymorth. Dyma ddernyn o hanes yr amser hwnnw,—
“Yr oedd gan fy rhieni y pryd hwnnw wely pluf da; ond gan ein bod ar
y pryd yn cael cymorth plwyfol, daeth _overseer_ y plwyf, a’i fab
gydag ef, i’n ty ni, a thynasant y gwely odditan fy nhad, yr hwn oedd
i olwg ddynol ar y pryd bron a marw, a’i synhwyrau’n dyrysu’n fawr,
gan rym tanllyd y clefyd, a gwerthasant y gwely i ddyn o’r ardal oedd
ar gychwyn i’r America, a gosodwyd fy nhad i orwedd ar wellt.”
Cyn hir daeth iechyd, a dechreuodd y plant ennill tipyn. Ond gadewch i
ni groesi, dan gysgod craig y castell, drwy goed mafon duon a heibio
cerrig enfawr sydd wedi treiglo o’r graig fry, at Dan y Castell. Yr oedd
Ap Vychan a’i frodyr a’i chwiorydd yn adnabod pob un o’r cerrig hyn fel
eu cymydogion. Un ffordd i ennill ambell geiniog oedd hel cen oddiar
gerrig. Defnyddid y cen i lifo dillad, ac nid oes bosibl cael lliw
prydferthach. Crwydrodd Ap Vychan llawer, yn hogyn byrdew, gyda brawd
hŷn nag ef, i hel cen cerrig ac i gardota. Clywais hen frawd yn dweyd yn
ddiweddar ei fod wedi cyfarfod y ddau lawer gwaith. Byddai gan Ap Vychan
got laes,—hen got oedd wedi disgyn iddo oddiwrth rywun hŷn,—a dwy boced
fawr y tu mewn iddi. Yn y naill boced byddai cen cerrig a chardod flawd,
ac yn y llall byddai Beibl mawr. Crwydrodd y ddau frawd unwaith cyn
belled ag Aber Ystwyth. Cardodasant yn Sir Aberteifi, a chawsant lawer o
yd. Ond cymerodd rhywun calongaled digydwybod fantais ar y ddau hogyn
deg ac wyth oed, a mynnodd eu blawd i gyd am y grot oedd raid iddynt dalu
am groesi’r afon Dyfi. Ond yn y cwch dywedodd rhywun tirion,—“Yr wyf
fi’n talu dros y plant bach.” “Ni ellais byth,” ebe Ap Vychan lawer
blwyddyn wedyn, “ar fy nheithiau pregethwrol, fyned heibio’r tai a’m
lletyasent, heb deimlo diolch-garwch i Dduw, ac i ddynion hefyd, am y
tiriondeb a dderbyniais yn nyddiau plentynrwydd a thlodi.”
Er hyn oll,—cafodd Ap Vychan ieuenctyd hapus. Wedi’r clefyd, bu’r tad
a’r fam yn ddedwydd lawer awr. A phwy na fu wrth fagu plant? Dyma
ddarluniad o Dan y Castell,—
“Yn nechreu haf y fwydden 1818 yr oedd gŵr a gwraig, at hyaid o blant
nwyfus a chwareus, yn byw dan gysgod craig fawr ac ysgythrog, ac mewn
ty bychan, a’i do o redyn y mynydd-dir oedd gerllaw iddo, ac nid oedd
haul yn tywynnu arno am rai wythnosau yn nyfnder y gauaf. Yr oedd yn
cael ei gysgogi’n dda rhag gwyntoedd o’r gorllewin ac o’r deheu; ond
yr oedd awelon oerion y gogledd a’r dwyrain yn ymosod arno yn
ddidrugaredd. Mynnai y mŵg hefyd ymgartrefu yn y ty a’r to rhedyn,
gyda’r teulu, ac nid ai allan o’i fodd, os na fyddai’r gwynt yn
chwythu o ryw bwynt a ryngai ei fodd ef. Yr oedd megis un o’r teulu.
“Yr oedd ffynnon o ddwfr iachus yn tarddu o ganol y mynydd mawr, yn
union wrth dalcen y ty. Ceid digon o danwydd o fawnog oedd yn y
mynydd uwchlaw’r ty, yr hyn a barai fod yr aelwyd, ar nosweithiau
hirion y dyddiau byrion, yn hynod o gysurus. Eisteddai’r tad yn un
gornel, a’r fam ar ei gyfer yn y gornel arall, a’r plant yn hanner
cylch o flaen y tân, a phob un oedd yn ddigon o faint yn gwau hosan
mor gyflym ag y gallai, fel y gallai’r fam fynd a hanner dwsin o
barau i’r farchnad ar y Sadwrn, a’u cyfnewid yno am angenrheidiau
teuluaidd.”
Gadewch i ni adael Tan y Castell, a throi ein gwynebau tua’r Ty Cerrig, a
“phulpud y Crynwyr.” Sylwch ar y graig fygythiol ddaneddog, a’i chastell
yn goron doredig ar ei phen. Yng ngwythienau’r graig acw y mae aur. Pan
oedd Ap Vychan yn cardota ei fara ymhell yn Sir Aberteifi, yr oedd
gronynau aur yn nhalcen ei dy.
O’n blaenau dacw Foel Llyfnant a’r Arennig, a dyna isalaw ddofn Rhaiadr
Mwy. Dacw’r mynyddoedd y bu Ap Vychan yn crwydro hyd ddynt i hel cen
cerrig, dacw dai hen breswylwyr Penanlliw,—pobl dal gyhyrog, pobl
ddi-wenwyn a heddychlon, pobl wedi eu trwytho â duwinyddiaeth gadarn ac
iach. Llawer hanes rhyfedd adroddir am grefyddwyr y fro hon. Ond dyma
ni wrth Dy Cerrig. Yn y cyntedd o flaen y ty dywed traddodiad fod y
Crynwyr wedi ymgyfarfod laweroedd o weithiau. Byddai rhyw gyfaill
crwydrol yn sefyll ar garreg agosaf i’r ty, ac yn traethu. Eisteddai’r
cyfeillion mwyaf blaenllaw ar y garreg arall, a safai y dorf. Ni wyddis
fawr o fanylion hanes y Crynwyr, ond y mae’n sicr eu bod wedi gadael rhyw
dynerwch enaid, a rhyw hoffder greddfol o’r efengyl yn y fro hon.
Ffurfiwyd meddwl Ap Vychan dan ddylan-wadau iach. Gadewch i ni droi i
fyny tua, Chraig y Tân, lle y bu’n hogyn cadw’r caeau, ac mi adroddaf i
chwi beth glywais gan hen bobl am dano. Bu am dymor pan y meddylid nad
oedd llawer iawn o ol gras ar ei fuchedd. Pan oedd yn egwyddorwas yn y
Lôn draw, yr oedd wedi ei brentisio i ŵr crefyddol,—Simon Jones y Lôn.
Yr oedd gan Simon Jones fab,—un athrylithgar a direidus,—ac efe oedd hoff
gydymaith y prentis go. Ambell dro canent i ryw elyn,—
“Yr un aeliau, â’r un olwg,
A’r un drem, â’r gwr drwg”
Cedwid Ysgol Sul yng Nghaer Gai; a holai Thomas Ffowc y plant. Un tro
gofynnodd i hogyn bychan sydd erbyn hyn yn wr cyfrifol yn yr America,—
“Oes gen ti adnod, fy mhlentyn i?”
“Oes.”
“Wel, tyrd a hi.”
“Bydded hysbys a gwir yw.
Lle crafa’r iar, y piga’r cyw.”
“Da iawn, fy machgen i, pwy ddysgodd yr adnod ene i ti?”
“Twm Seimon a Robin y Go.”
“Roeddwn i’n meddwl. Paid di a chymryd dy ddysgu gennyn nhw eto.”
Un tro cafodd Mari Jones y Lôn, un o’r gwragedd duwiolaf welodd ei
hardal, gan Robin addaw dod i’r capel y Sul wedyn. Addawodd yntau ar yr
amod ei bod hi’n rhoddi caniatad iddo yn y bore. Nos Sadwrn cymerodd Twm
siswrn a thorrodd un ochr yn unig o wallt hir Robin, ac eilliodd hefyd un
gern iddo. Bore Sul ymddanghosodd Robin ger bron Mari Jones, gyda gwallt
hir ar un ochr i’w ben, a’r gwallt wedi ei dorri yn y gnec ar yr ochr
arall. Ni welwyd Robin ymysg y duwiolion y bore Sul hwnnw.
Dro arall yr oedd Twm a Robin yn cychwyn i’r Bala i arddanghosfa
anifeiliaid gwylltion. Nid oedd gan Simon Jones arian parod i’w roddi
iddynt yn eu pocedau, ond rhoddodd bapur i’w roi i hen wraig y King’s
Head, a ffigiwr dau arno. Deallodd y ddau mai deuswllt oedd hynny’n
feddwl, a rhoisant ffigiwr un o flaen y ffigiwr dau.
Gwahanwyd y ddau gyfaill mynweswol ac athrylithgar hyn yn eu marwolaeth.
Y mae Ap Vychan yn huno ym mynwent Llanuwchllyn, yn ymyl Simon Jones a
Mari Jones. Ac y mae Thomas Jones, mab y rhain, yn huno yr ochr arall
i’r Werydd, yn Utica. Ond y mae ei enw yntau ar feddfaen ei deulu,—bu
farw yn 1847, yn chwech a deugain oed.
Na feddylier oddiwrth hyn fod Ap Vychan wedi byw’n fachgen gwyllt. Ni
chollodd ei dad ei ddylanwad ar ei gymeriad. Ychydig cyn ei farw, yr
oedd yn adrodd breuddwyd wrth Ifan T. Davies. “Yr oeddwn i’n breuddwydio
neithiwr, Ifan,” meddai, “’mod i’n gweld fy nhad, a dene’r tro cynta i mi
i weld o er pan fu o farw. Yr oeddwn i ag ef yn cerdded ar hyd ffordd
deg wastad-lefn. Yr oeddwn i’n blentyn ac yn cydio yn i law o. Hefo’r
ffordd yr oedd aber o ddŵr grisialaidd yn dwndwr. Dros y gwrych yr oedd
dyrysni, o ddrain a rhedyn a mieri, fel y Wenallt, ac yng nghanol y
dyrysni ’roedd dyn. A dyma fo’n gwaeddi ar fy nhad,—‘Ddyn anwyl, fedrwch
chi ddangos y ffordd i’r bywyd tragywyddol i mi?’ ‘Medra,’ medde nhad,
ac yn dangos i fys at y ffordd deg, ‘dyma hi, mae Rhobet a minne wedi bod
yn i cherdded hi ers blynyddoedd.’”
Y ffordd a’r aber wrth ei hochr oedd y ffordd y buom yn ei cherdded at y
Ty Coch. A dacw’r t Wenallt. Ymlaen y mae golygfeydd mynyddig rydd
orffwys i’r meddwl lluddedig, os crwydrir yn eu mysg. Byddaf fi’n hoff
iawn o dreulio dyddiau yn y cymoedd hyn, a byddaf yn meddwl yn aml, wrth
bensynnu ar lannau’r aberoedd, am y bachgen fu’n ennill ei damaid prin
wrth wylio’r defaid a diosg eu gwisg oddiam gerrig y mynyddoedd.
[Picture: Decorative graphic of house by mill]


GERDDI BLUOG.

YR oeddwn wedi meddwl llawer am weld cartref Edmwnd Prys, y cartref sydd
yng nghanol y mynyddoedd, y cartref lle cyfieithiwyd Salmau Israel i’r
iaith Gymraeg. Tybiais mai canol haf oedd yr amser goreu i fyned yno ar
draws y bryniau, gan fy mod yn meddwl bob amser mai haf yng Nghymru
ydyw’r tymor ddarlunir yn y Salmau, pan hiraetho’r hydd am yr aberoedd
dyfroedd, a phan fo’r porfeydd gwelltog yn hyfryd ar lan dyfroedd araf.
“Gefn trymaidd yr haf,” chwedl pobl Harlech, y dechreuais ddringo’r
bryniau serth sydd rhwng glan y môr a’r cartref yn y mynyddoedd.
Pan eisteddais i orffwys gyntaf, yr oeddwn ar fryn uwchlaw Castell
Harlech,—y môr odditanaf a’r mynyddoedd uwch fy mhen, y mynyddoedd sydd
rhwng glan y môr a gwastatir uchel Traws Fynydd. Llecyn hyfryd odiaeth
oedd hwnnw. Dros gaeau o datws gwyrddion, gydag ambell flodeuyn piws ar
y cae gwyrdd, gwelwn donnau gwynion afrifed y môr, a’r haul yn goreuro eu
hewyn. Os wyt yn ymhyfrydu mewn lliwiau, buasai yn dda gennyt fod gyda
mi yno,—i weled y gwyrdd yn dy ymyl, a’r gwyn gyda gwawr aur arno draw
drosto. Tybiwn ei fod yn gyfuniad o liwiau prydferthaf nef a daear; ac
yn y cyfuniad yr oedd ei swyn. Heibio’r garreg yr eisteddwn arni rhedai
dyfroedd grisialaidd o ffynnon y Bedyddwyr, dwfr clir wedi codi’n foreu
ym mro y creigiau a’r grug. Hyd ochrau sych hyfryd yr afonig, blodeuai’r
goesgoch a’r rhedyn, gan wasgar eu perarogl hyfryd gwan. Ac ar ael y
bryn o’n blaenau gwelem Gutiau’r Gwyddelod, fel ysbrydion hen amseroedd.
Nid oeddwn fy hun yn y llecyn hwnnw. Yr oeddwn i a gŵr ieuanc, oedd yn
treulio ei wyliau gartref yn Harlech, wedi dod yn ffrindiau mawr. A chan
ei fod yn gwybod am bob troedfedd o’r ardal, yr oeddwn wedi erfyn arno
ddod yn gwmpeini i mi. Ni fuasai’n bosibl cael diwrnod na chwmni gwell.
A rhag fod fy nghydymaith yn meddwl fy mod wedi blino eisoes, troais fy
nghefn ar olygfa oedd mor swynol i mi.
O’n blaenau yr oedd gallt serth, ac yr oedd corn simneu unig i’w weled
drosti, fel pe buasai’n codi o’r ochr draw. Corn simneu Cefn y Filldir
oedd, a chlywais fod yno bregethwr unwaith, pregethwr y Bedyddwyr, yn
meddu dylanwad ar yr ysbrydion drwg. Hawdd gennyf fi gredu hynny, ac ni
rown fawr am bregethwr os na fydd ar yr ysbrydion drwg dipyn o’i ofn
ambell i dro.
Yr oedd yr allt yn drom a’r dydd yn boeth, ac wrth ddringo igam ogam i
ben y bryn safem yn aml, a thaflem aml olwg yn ol ar y castell a’r môr.
Yr oedd swn y môr yn dod yn fwy gwan a suol o hyd, a phrin y clywem ef
pan ddoi swn gwenynen i’n clustiau, wrth iddi grwydro dros flodau mân y
mynydd.
Wedi cyrraedd pen y bryn, wele wastatir hir o’n blaenau,—cae hir eithinog
glas o’r enw y Fonllech Hir. Yr oedd awel adfywiol yn crwydro o’r
mynyddoedd i’n cyfarfod, wedi casglu perarogl mewn cannoedd o gaeau
gwair. Odditanom yr oedd cwm rhamantus Nancol, a morfa’r Dyffryn. Dros
y rhain y gwelem Fochras a’i gregin, a Sarn Badrig yn y môr. Ehedai aml
wylan tua’r tir rhyngom a’r awyr las, arwydd fod storm yn y môr. Yr oedd
gorchudd o niwl dros y Wyddfa a’r Rhinog a’r Moelfre o’n blaenau.
Daethom i ffordd union deg yn rhedeg ar hyd y Fonllech, debyg i ffordd
Rufeinig, o Lanfair i Fedd Gelert a Nanmor. Cerddasom ennyd ar hyd hon,
gan droi ar y chwith o’r llwybr gerddem o’r blaen. Odditanom gwelem
ffermdai Drws yr Ymlid a Chil y Bronthyr. Dilynai aber ni, gan fynd dan
y ffordd weithiau; efallai i ti ei gweled, ddarllennydd hoff, yn disgyn
yn gawod wen dros y graig yn ymyl castell Harlech.
Troisom o’r ffordd hir union wedi ei dilyn am beth amser, gan gyfeirio ar
y dde tua Chwm Bychan. Yr oedd tarw’r Ffridd ar ein llwybr, ond ni
wnaeth fwy na rhuo. Yr oeddwn wedi edrych o’m cwmpas am le i ddianc, ac
wedi methu canfod yr un. Hyfryd i mi oedd gweled y tarw’n rhoi ei ben i
lawr, ac yn ail ddechreu pori mewn heddwch. Bum mewn ffos unwaith, ag
ochrau cerrig iddi, a tharw yn bwrw â’i ben ataf, ond fod yr ochrau
cerrig yn rhy gul i’w dalcen ddisgyn arnaf. Yr wyf yn cofio ei anadl
boeth ar fy ngwyneb o hyd; a pho leiaf o deirw fo’n y byd, goreu oll gen
i.
Caeau bychain caregog oedd yno, gyda darnau o dir amaethedig ymysg
corsydd a brwyn. Yr oedd ffrydiau ardderchog o ddwfr gloew ymhob man. I
lawr odditanom gwelem gaeau gwyrddion dyffryn yr Artro, a’r môr dyfnlas
draw dros y morfa llydan a’r traeth. Yr oedd gwres yr haul wedi codi
cymylau i hulio’r nen. Doi ambell heulwen danbaid trwy’r cymylau, ac yr
oedd lliw pob peth yn troi yn ogoneddus tan ei gwên,—lliw melynwyn
brenhines y weirglodd, coch gwan blodau’r grug, melyn tanbaid yr eithin,
a’r lliwiau afrifed rhwng coch-wyrdd y gwair addfed a glas-wyrdd yr egin
yd. Yr oedd llawer o’r gwair wedi ei gynhauafa oddiar rosydd y Ffridd a
Rhyd yr Eirin, a’r syndod i mi oedd sut yr oeddynt wedi medru lladd y
byrwellt rhwng y twmpathau caregog, os nad â siswrn. Ac yr oedd arogl y
mynydd yn dod i’n cyfarfod dros y caeau cneifiedig, arogl crawcwellt a
grug.
Wedi croesi’r gefnen hon eto, daethom i olwg y Cwm Bychan, ac wele wlad
Edmwnd Prys o’n blaenau. Natur yn ei pherffeithrwydd sydd yno, ni welir
ond ychydig o ol llaw dyn arni, ac y mae’n sicr fod yr olwg a gawn ar y
Cwm Bychan yn union yr un fath a’r olwg gai Edmwnd Prys arni wrth
gyfieithu’r Salmau, dair canrif yn ol.
Gyda’n bod yng ngolwg y cwm, gwelem fynyddoedd yn codi’n sydyn o’n
blaenau, a golwg ddu fygythiol arnynt. Pan welais y cwm gyntaf, nid fel
cyfieithydd y Beibl y daeth Edmwnd Prys i’m meddwl, ond fel y swynwr fu’n
ymryson â Huw Llwyd Cynfel. Ond buan y cynefinodd fy llygaid â’r
mynyddoedd geirwon serth, a gwelais y llyn tawel sy’n gorwedd wrth eu
traed. Yr oedd rhes o goed rhyngom ag ef, a gwelem ei ddyfroedd gleision
tawel rhwng y canghennau. Y tu hwnt i’w gwr uchaf gwelem gaeau
llechweddog a rhai gwastad. Y tu hwnt iddynt yr oedd y mynyddoedd o hyd;
yr oedd niwl ar ben Carreg y Saeth a’r Rhinog Fawr, ac nis gallem weled
pa mor uchel oeddynt.
Ond ymhle mae’r Gerddi Bluog?
Yn union odditanom, yr ochr yma i’r cwm. Byddwn yno mewn ychydig
funudau. Dechreuasom ddisgyn hyd y llwybr serth, drwy gaeau bychain,
llawn o goed gwern ac eithin a grug. Ac hyd ochr y nant gwelem y feidiog
las a lliaws o flodau nad oedd gennym ni enwau arnynt. Yr oedd yno un
math o goed bychain oeddym yn adnabod yn dda, sef coed llus.
O’r diwedd cyrhaeddasom y gwaelod, ac aethom drwy lidiart fechan mewn mur
o gerrig geirwon. Ac wele’r Gerddi Bluog o’n blaen. Wrth ei gefn yr
oedd llond y nant o goed, a ffrwd gref yn rhedeg yn wyllt ar hyd y graig
a’r graian odditanynt. Ar lan y ffrwd hon gwelem yr adeiladau,—yr helm
drol a’r beudai a’r cutiau moch,—ac ymhellach draw na hwynt gwelem y ty.
Y ddau gar mawn wrth gefn yr helm, y cunogau llaeth yn sychu ar y graig,
y buarth glân, y coed cysgodol, yr olwg glyd a threfnus,—y mae’r Gerddi
Bluog yn debyg iawn i lawer hendre Gymreig. Ond yr oedd y pinwydd yn
taflu rhyw wawr henafol a dieithr ar y lle. Wrth i ni ddod i lawr
ochrau’r buarth, yr oedd arogl chwilys yr eithin a chamomeil yn
perarogli’r awel, ac yr oedd cymylau gwynion yr haf yn ymlid eu gilydd
uwch ein pennau dros y cwm.
Croesasom yr afonig, a dechreuasom chwilio am enwau maswniaid ar hen
furiau’r beudai. Ar garreg las fechan wrth ffenestr dalcen un beudy
gwelsom hyn,—
Morgan Prys
HYDREF: 31
1728: W. H.
Pen.: Saur
O’r adeiladau daethom at y ty, a gwelsom yr enw M. P. a’r dyddiad 1667 ar
ran cydmarol newydd o hono. Yr oedd ei gefn atom, a throisom am ei
gornel i gael golwg ar ei wyneb. Cawsom olwg hen a phatriarchaidd iawn
arno. Gwelais ar unwaith mai o’r drws acw ac ar hyd y palmant hwn y doi
arch-ddiacon Meirionnydd pan ar ganol rhoi’r salmau mewn Cymraeg mor
felodaidd. Lle tawel a chlyd ac unig yw. Y mae’r ty a’i dalcen i fryn
caregog serth. Ar ben y banc y mae mur, a’r goesgoch yn tyfu gyda’i
waelod, a choeden onnen yn gwyro uwch ei ben. Pan droisom am y gornel,
yr oedd y mur a’r bryn yn union o’n blaenau. Ar y chwith yr oedd gwyneb
y ty. Yr oedd y drws yn isel,—yn debycach i ddrws y dewin nag i ddrws
arch ddiacon,—ac yn hen iawn; yn amser ymosodiadau ar dai y cynlluniwyd
drysau felly. Yn wyneb hir y ty yr oedd un ffenestr; ac un arall wedi ei
chau yn amser y dreth ar ffenestri. Ar gyfer y ty, ac yn gwynebu ato, yr
oedd hen dy hŷn fyth, wedi ei droi yn dy mawn. Rhwng y ddau yr oedd
llawr o graig neu o balmant, oddigerth lle tyfai blodau cochion mawr o
flaen y ty mawn. Safasom ger drws y ty i weled pa olygfa geir o hono.
Yr oedd pinwydd duon yn ymyl, ac yr oedd awel ysgafn yn gwneyd iddynt
ysgwyd yn araf, fel hen wragedd y seiat dan awelon o Seion, fel pe
buasent yn clywed swn y Salmau byth. Rhwng y pinwydd hyn gwelem
fynyddoedd ardderchog,—fel y mil o fynyddoedd y sonia’r Beibl am danynt.
Ond yr oedd yn bryd troi i’r ty. Yr oedd y gŵr wedi dod allan atom,—gŵr
caredig prysur,—a rhaid i ffarmwr fod yn brysur iawn i fyw yn y dyddiau
hyn, pan y mae prisiau pob peth mor isel. Aethom i mewn dan y garreg
fawr sy’n gapan i’r drws. Yr oedd cyntedd hir o’n blaenau, yn mynd ar
draws y ty i gyd. Ar ein de yr oedd palis pren, a drws tua’i ganol.
Troisom trwy’r drws hwnnw i gegin eang, gyda nenfwd isel hen ffasiwn. Yr
oedd y llawr yn lân, fel yr aur, ac yr oedd golwg clyd ryfeddol ar y
gegin. Draw ar ein cyfer yr oedd y simneu fawr hen ffasiwn, a’r tân
mawn, a’r crochanau.
Yr oedd plismon yn y ty, yn nillad ei swydd. Nid am fod drwg-weithredwyr
yng Ngerddi Bluog yr oedd wedi dod, ond oddiar ysfa lenyddol. Y mae aml
blismon yng Nghymru’n llenor; ac yr oedd hwn yn dod o gyffiniau llenyddol
Llanarmon Dyffryn Ceiriog. Y tu ol iddo, gan sythed ag yntau, gwelwn
gloc enwog Edmwnd Prys. Cas hir, o onnen, debygwn, yw cas y cloc. Nid
yw’n mynd,—nid oes o hono ond pen a chas. Ni fynnwn daflu angrediniaeth
ar hen draddodiad, yn enwedig pan fo Glasynys wedi ei wneyd yn destyn
cân; ond paham na fuasai’r “Morgan Price of Gerthi Blyog,” dorrodd ei enw
arno yn 1734, yn torri ei enw ar rywbeth heblaw’r hen gloc.
Mam yn Israel oedd gwraig Gerddi Bluog, gallaswn feddwl. Gadawodd i ni
weld yr holl dy, a mynd i’r llofft i weled pren gwely Edmwnd Prys.
Aethom i fyny hyd risiau derw troellog, nes dod i’r llofft lle mae’r
gwely. Beth bynnag am y cloc, nis gall fod amheuaeth am y gwely. Gall
ei dderw du treuliedig fod yn llawer hŷn nag Edmwnd Prys, er feallai fod
y pyst wedi eu torri yn ei amser ef neu wedyn. Uwch ben lle’r gobennydd
y mae’r pren wedi ei rannu’n banelau ac y mae ysgrifen o gwmpas y panel
canol rhywbeth yn debyg i hyn,—E. P., 1592. O’m rhan fy hun, gwell gen i
na dim yw edrych ar y golygfeydd y bu rhai enwog ein gwlad yn edrych
arnynt. Ond, er hynny, yr oedd rhyw foddhad imi deimlo fy mod wedi gweld
y gwely y bu Edmwnd Prys yn cysgu ynddo, a’r cloc allasai fod wedi tipian
llawer cyn i Forgan Price dorri’r ffigyrau 1734 arno. Ond fy awydd oedd
crwydro o gwmpas y Gerddi Bluog.
Yr oedd y diwrnod haf yn ddiwrnod tlws. Penderfynasom dynnu i fynu’r
mynyddoedd yr ochr arall i’r Cwm Bychan, i weled y grisiau wnaeth y
Rhufeiniaid, ac i gael golwg ar gartref a gwlad Edmwnd Prys. Gwrthodasom
fwyd, heblaw llefrith i’w gofio; gan addaw dod yn ol at de.
Cychwynasom i lawr tua gwaelod y cwm hyd lwybr troellog, a chawsom ein
hunain mewn gwlad ramantus iawn. Unwaith daethom i hafan goediog
gysgodol, gyda rhedyn tal yn dechreu melynu hyd ei hochrau, a heulwen wan
ar ei brwyn ac ar y dwfr gloewlas araf oedd yn llithro gyda’i min. Ar
ochrau’r meusydd y mae creigiau toredig, fel meini wedi eu parotoi i
deml; ac yr oedd rhyw ddistawrwydd yn teyrnasu dros yr holl fro gysgodol,
fel pe buasai unwaith wedi bod yn lle prysur a llawn o bobl, ac yn awr
wedi adfeilio.
Cyn hir yr oeddym ar lan yr Artro, ffrwd wyllt o ddwfr grisialaidd yn
rhedeg rhwng dolydd gwyrddion. Yr oedd y ffordd yn mynd yn fwy dyddorol
o hyd. Wele’r Graig Ddrwg a Charreg y Saeth o’n blaenau, a gwelsom
raiadr ac aml lecyn rhamantus. Yr oedd y ffordd yn myned ar hyd min y
llyn, ac yr oedd yr olygfa dros y dyfroedd tawel yn un i’w chofio.
Ymgodai Carreg y Saeth yn fawreddog y tu arall i’r dwr. Ar y de yr oedd
llwyni o goed, a bryn yn codi y tu ol iddynt. Ac ar y chwith yng
nghyfeiriad yr amaethdy sydd ym mlaen y Cwm Bychan, yr oedd hesg rhwng y
llyn a’r caeau gwair. Y mae’r amaethdy hwn mewn lle tarawiadol, a
dywedodd fy nghyfaill ystori eithaf cyffrous am rai o hen deulu’r ty. O
amgylch y ty y mae hanner cylch o greigiau, fel y darlun o greigiau Edom
sydd yn fy meddwl crwydrol i. Y mae y creigiau ar lun muriau anferthol,
gwaith maswniaid oesoedd y cewri. Rhwng y creigiau a’r llyn y mae
tir,—rhyw hanner gweirglodd hanner mawnog; a throsto gwelem y llyn o hyd
fel arian crych, a phinwydd duon yn sefyll fel myfyrdodau y tu hwnt iddo.
A thraw, dros y cwbl, yr oedd y mynyddoedd dan len deneu o niwl.
Gadawsom yr amaethdy o’n holau, a dringasom i fyny gyda chlawdd mynydd.
Buom yn teithio yn hir drwy hafan goediog; ond o’r diwedd daethom i’r
mynydd agored, a daeth awel hyfryd dros y graig i’n cyfarfod. Yr oeddwn
wedi clywed llawer am y grisiau Rhufeinig yn Ardudwy, ac yr oeddwn wedi
meddwl mai rhyw ris neu ddwy oedd yno wedi eu naddu mewn craig. A mawr
oedd fy syndod wrth weled llwybr o gannoedd, os nad miloedd, o risiau yn
arwain i fyny i’r mynydd. Anhawdd iawn, hyd yn ced i’r ieuanc a’r
brwdfrydig, fuasai dringo’r mynydd heb y grisiau; ond yr oeddym yn myned
i fyny ar hyd-ddynt mor hawdd ag ar hyd llwybr gardd. Anaml y bum mor
hapus wrth gerdded unrhyw lwybr ag wrth gerdded y llwybr Rhufeinig yn
Ardudwy. Yr oedd yr awel yn adfywiol a thyner, yr oedd murmur y neint yn
felodaidd, yr oedd y blodau’n orlawn o fywyd, ac yr oedd tawelwch distaw
dwys y mynyddoedd yn adfywiol iawn. Yr oedd y dwfr mor risialaidd, y
lliwiau mor danbaid, a’r hin mor heulog, fel mai prin y medrwn goelio fy
mod yng Nghymru. Wrth weled y llwybr Rhufeinig, tybiwn er fy ngwaethaf