Cartrefi Cymru - 6

O farn Duw a’i lid anhyfryd,
I’th ddihuno o drwmgwsg pechod,
Hwrnu er hyn ’rwyt ti yn wastod.
Cenais bibau, ond ni ddawnsiaist,
Tost gwynfannais, nid alaraist;
Ceisiais trwy deg a thrwy hagar,
Ni chawn gennyt ond y gwatwar.
Esau werthai ei ’tifeddiaeth
Am y ffiolaid gawl ysywaeth;
Tithau wethaist deyrnas nefoedd
Am gawl brag, do, do, o’m hanfodd.
Ond, pa beth bynnag fu ei hanes, y mae Llanymddyfri’n anwyl i bob Cymro,
ac yn anwyl yng ngolwg y nefoedd, oherwydd o honi hi y daeth y Ficer
Pritchard a Pher Ganiedydd Cymru.
Cerddais drachefn drwy’r dref, gadewais y castell ar y chwith, gadewais y
dref o’m hol, a dois i fynwent Llandingad. Yma, meddir, y claddwyd y
Ficer, ond nid edwyn neb le ei fedd. Yn wir dywed traddodiad nad ydyw
yma mwy, ond fod yr afon wedi rhuthro drwy’r fynwent unwaith, ac wedi
cario’r corff i’r môr.
Dychwelais trwy’r dref gysglyd dawel i’r gwesty i gael bwyd; ac yn y
prydnawn cychwynnais tua’r castell. Saif ar dalp o graig yn ymgodi ar
lan yr afon. Yr oedd dannedd y graig i’m gwyneb wrth i mi neshau ato, a
gwelwn yr eiddew yn ymglymu am ei fur toredig. Cerddais rhyngddo a’r
afon, a dringais y bryn. Y mae’n sicr fod llawer o dref Llanymddyfri
wedi ei hadeiladu â’i gerrig. Nid oes ond dau ddarn o’r mur trwchus yn
aros, y darn agosaf at y dref, ond yr anhawddaf cael cerrig o hono. Y
mae’r gornel, gyda thŵr mae’n debyg, wedi syrthio, ac yr oedd coed yn
estyn eu canghennau dros y muriau oddiar ben y bryn y tu allan. Gwelwn
ddrysau y bu’r gwylwyr yn esgyn ar hyd-ddynt i’r muriau unwaith. Tawel
iawn ac unig ydyw’r adfail, o’i gydmaru ag ef y mae eglwys a mynwent
Llandingad, welwn dros gornel y bryn, yn lle byw. Bu Gruffydd ab Rhys yn
gwarchae arno, yn adeg amddiffyn Cymru. Cymerodd Rhys ei fab ef yn 1202;
ac wedi hynny bu Gwenwynwyn, Rhys Ieuanc, a Rhys Grug yn ymladd yn ei
wydd. Llawer un fu farw yn y ffos sydd eto i’w gweled yn amgylchu
darnau’r castell,—ond mwynach yw’r olygfa geir o hono heddyw na golwg ar
ei hanes. Y mae gwastadedd bychan gwyrdd rhyngddo a’r afon, y mae’r dref
ar y gwastadedd odditano, ac onid ofer i mi geisio darlunio prydferthwch
dyffryn y Tywi?


Y GARREG WEN.

CYCHWYNNODD tri o Gricieth ar fore hyfryd ym mis Awst diweddaf i weled
cartref Dafydd y Garreg Wen, ac un o’r tri hynny sy’n ysgrifennu yr hanes
di-addurn ond cywir hwn.
Yr oeddym yn tybied, er i ni weled llawer bau tlws, na welsom ddim
tlysach erioed na Bau Cricieth y diwrnod hwnnw. Yr oedd y môr diderfyn
o’n blaen, ac yr oedd y glesni hwnnw arnom na welsom yn unlle ond ar
draethell Môr y Canoldir, dan gysgod mynyddoedd Liguria. Ar un ochr iddo
yr oedd bryniau Meirion, fel llinell euraidd rhy dyner i ddisgleirio.
O’n blaen ymgodai Moel y Gest fel caer anferth, a gwelem y ffordd hir yn
dirwyn hyd yr ochr tuag ati. O’n hol safai castell Cricieth, yn hyf fel
pan y canai Iolo Goch iddo, ond heb ogoniant ac heb oleuni mwy. Ar ein
chwith yr oedd pigau mynyddoedd gleision yn codi ac yn colli o’n golwg
gyda phob codi a gostwng yn y ffordd. Ar ein llaw dde yr oedd y môr, ac
adlewyrch haul ar grib bob ton, yn gwneyd i ni feddwl am fyddin
Sennacherib,—
“A phigau picellau fel ser ar y lli
Pan dywynno yr haul ar las ddwr Galili.”
Anadlai gwynt braf o’r Wyddfa arnom wrth i ni deithio ymlaen, fel pe
buasai’r gauaf yn dod i ddweyd ei fod wedi tyneru, ac i ofyn cymod. Yn
ol yr oedd hafannau o borfa las rhwng creigiau, a’r môr tawel dwfn islaw.
Ymlaen wele fynyddoedd a chreigiau mawr, ar ffurf muriau, megis wedi eu
codi drwy hud. Ac yr oedd gwenau’r haul yn aros ar flodau gwylltion ochr
y ffordd. Ffordd eithaf unig ydyw, yr oedd yn pasio tŷ bychan
adfeiliedig o hyd. Yr oedd y tai hyn yn sefyll yn y lleoedd mwyaf
dymunol,—dan gysgod craig neu ar lan aber wyllt,—ond y mae eu preswylwyr
wedi mudo, mae’n debyg, i’r tai mwd newyddion sy’n codi megis cabanau
un-nos, o amgylch Cricieth. Gwelsom un fynedfa adfeiliedig hefyd, gyda’r
glaswellt yn prysur orchuddio’r graian, fel pe buasai’n arwain at balas
anghyfannedd.
Wrth Fron y Gader, troisom o’r ffordd i lecyn caregog, ac yna i lawr i
gyfeiriad y môr. Yr oedd yn boeth orlethol, ac araf iawn y teithiem
ymlaen. Cawsom ein hunain mewn morfa hir. Braich o’r môr oedd unwaith,
mae’n ddi-ddadl, ond llenwodd rhyw afonig fach brysur y gilfach â daear.
Y oedd ffosydd wedi eu torri ar hyd y morfa, ac yr oedd gwair yn ei
ystodiau yn sychu’n braf. O ganol y morfa cyfyd bryn bychan, bryn fu’n
ynys unwaith, ac ar ben y bryncyn gwelem eglwys ddi-addurn. Dyna Ynys
Cynhaiarn, ac yn ei mynwent y gorwedd Dafydd y Garreg Wen. Cyfeiriasom
ati’n araf ar hyd y ffordd las gwmpasog, tra’r oedd y caeau a’r môr yn
ymddangos yn gydwastad,—y naill yn wyrdd a’r llall fel arian byw.
Yr oeddym braidd yn lluddedig, ac ni waeth cyfaddef nad oeddym wedi
bwriadu dadluddedu yn Ynys Cynhaiarn uwch ben cwpanaid o de Ond och! Nid
oes yn ymyl yr eglwys, nac yn agos, ond beudy to brwyn adfeiliedig. Y
mae porth yr eglwys ymron mynd a’i ben iddo, ond y mae rhyw fath o drwsio
musgrell wedi bod ar yr eglwys droion. Morwyr ac amaethwyr sy’n gorwedd
yn y fynwent. Y mae rhyw Lywelyn Cymreig yn gorwedd yno, a Charreg o
Gernyw, a Mac Lean o’r Alban. Gwelsom fedd _pilot_ wedi boddi, a gwelsom
lawer enw prydferth heblaw Llwyn y Mafon. O’r diwedd, yn un o’r corneli
agosaf i’r môr, cawsom y bedd yr oeddym yn chwilio am dano. Carreg las
sydd ar y bedd hwnnw, ar ei gorwedd, ychydig yn uwch na’r lleill. Ar ben
y garreg y mae llun telyn mewn cylch, ac yna yr ysgrifen hon,—
BEDD DAVID OWEN
_neu Ddafydd y Garreg Wen_.
y Telynor rhagorol
a gladdwyd 1749,
Yn 29 oed.
Swynai’r fron, gwnai’n llon y llu—â’i ganiad,
Oedd ogoniant Cymru;
Dyma lle cadd ei gladdu,
Heb ail o’i fath, Jubal fu.
E. O.
Y mae’r bedd yn un o’r rhai mwyaf dinod ymysg y beddau dinod sy’n
llenwi’r fynwent hon; ac oni bai am ofal Elis Owen o Gefn y Meusydd, ni
fuasai yno garreg o gwbl. Uwch ben bedd y cerddor saif danadl poethion a
checs a llysiau bras, anhyfryd eu harogl. Y mae’r fynwent a’r eglwys yn
ddarlun o bethau wedi eu gadael. Y mae’r eglwys wedi ei phlastro
drostri, heb neb i ofalu am ei phrydferthwch, ac yn wag. Y mae’r fynwent
mor anhrefnus a phe buasai pla wedi difa holl drigolion y fro, ac wedi
gadael i’r marw gladdu’r marw.
Eto i gyd, nid ydyw’r fan dawel unig heb brydferthwch. Yr oedd un o
honom wedi blino, a rhoddwyd ef i gysgu ar fedd Dafydd y Garreg Wen, a’i
glust ar y delyn. A glywodd alawon yn ei gwsg, nis gwn. Cerddasom
ninnau, y ddau effro, o amgylch y llannerch gysegredig. Gwelsom mai
mynwent bedair-onglog oedd, gyda choed yn estyn eu canghennau drosti.
O’i hamgylch y mae’r morfa isel, ac yna cylch o fynyddoedd yn edrych dros
y morfa arni. Pan oedd yn ynys, yr oedd yn brydferthach nag ydyw’n awr.
Wedi treulio rhyw awr yn y fynwent, yr oeddym yn effro ein tri, ac yn
newynog iawn. Troisom yn ol i’r ffordd, a chyrhaeddasom Bentre’r Felin.
Te fynnai dau o honom, byddai’n hawdd cerdded ar ei ol, llaeth fynnai’r
llall. Troisom i dŷ hen ffasiwn a’r enw “Temperance” wrth ben ei ddrws.
Tra bo’r tecell yn berwi, buom yn edrych ar lun llongau oedd hyd y mur,
ac yn ysgwrsio â’r cwsmeriaid oedd yn dod i’r siop pob peth. Yr oedd y
cloc awr yn rhy fuan, yr oedd Beibl a llyfr hymnau ar y bwrdd, ac yr oedd
cylch o addurniadau o amgylch carreg y llawr. Gwnaeth y wraig garedig de
da, ac nid oedd yn esmwyth heb ganlyn arnom i fwyta’n ddibaid.
Wedi ymgryfhau fel hyn, ail gychwynasom hyd ffordd Porth Madog. Gwelem
eglwys Ynys Cynhaiarn ar y gwaelod wedi dringo i fyny bryn ac yna collodd
y môr o’n golwg. Teithiasom ymlaen ar hyd y ffordd lychlyd, ac yr oedd
yn mynd yn boethach o hyd.
O’r diwedd daeth y lle i droi o’r brif-ffordd i ffordd gwlad. Yna cawsom
gysgod hyfryd coed derw bychain, ac yr oedd mantell Fair yn tyfu dan eu
cysgod. Arweiniai’r ffordd i fyny o hyd, ac odditanom yr oedd
nant,—gwyddem ei bod yno oherwydd ei dwndwr mwyn ac oherwydd fod
brenhines y weirglodd yn tyfu uwch ei phen. Cyrhaeddasom ben y golwg, a
daethom o’r coed. Yr oedd y tawelwch yn adfywiol anesgrifiadwy,—nid oedd
yno ond su pell y môr a sain ambell aderyn mynydd, a gwelem ehedydd yn
codi ar ael y goleu. Gwelem gastell Cricieth, a mynyddoedd Lleyn yn y
pellder y tu hwnt iddo. A gwelem ein ffordd ninnau’n ymdroelli dros y
ffriddoedd a’r bryniau, drwy wlad o greigdir, dros y mynyddoedd oedd
rhyngom a’r môr. Yr oedd anadlu’r awyr iach yno yn bleser,—yr oedd arogl
grug a rhedyn arni. Yr oedd arnom eisiau bwyd er mai newydd fwyta
oeddym. Gwyn fyd, ni a dybiem, y bobl sydd yn byw yn y fro iach hon.
Holasom y ffordd i’r Garreg Wen yng Ngarth Morthin, ac wedi dringo aml
fryn serth cyrhaeddasom eglwys Treflys. Saif yr eglwys fechan hon yng
nghanol caeau gwair, heb na thŷ na thwlc yn agos ati, a buom yn crwydro
tipyn o’i hamgylch cyn darganfod llwybr troed i fynd ati. Y mae golwg
newydd iawn ar yr eglwys ac ar y beddau; yr oedd y fynwent yn debycach i
fynwent ar hanner ei gorffen nag i hen un. Gwelais lawer pennill ac
englyn tarawiadol. Dyma bennill oddiar fedd merch Braich y Saint,—
“Gorffwysodd, gadawodd yr anial ar ol,
Tu draw i’r Iorddonen y glaniodd;
A’r Iesu dderbyniodd ei hysbryd i’w gôl,
Can’s ffyddlon yw’r hwn a addawodd.”
Dyma englyn, hefyd, am y Cristion,—
“Os tan y gist mae’r Cristion,—ei ddu fedd
Sydd fel man-blu’n union:
Mae rhyw fwynhad mawr fan hon
Yng nghlyw su engyl Seion.”
Dyma sydd ar fedd Bardd Treflys,—
Gu ŵr, rhawg erys ar go’i ragoriaeth,
Cywirdeg ydoedd, caredig odiaeth;
O Seion o’i ol cyfyd swn alaeth,
Am ei llawn noddwr trwm yw Llenyddiaeth,
Am wawr hoffrudd, am air ffraeth—Bardd Treflys
Drwy Eifion erys diderfyn hiraeth.
Y mae’r olygfa o fynwent Treflys yn ogoneddus. Y mae mynyddoedd Lleyn,
Arfon, a Meirionnydd yn gylch am dani ac y mae un bwlch yn y cylch, a môr
glas pell sydd yn y bwlch hwnnw. Buom yn eistedd ar y llethr, ar gae
adlodd, i synnu at yr olygfa, ac ni cheisiaf fi ei darlunio. Daeth dyn
heibio, a danghosodd dalcen y Garreg Wen, draw ymhell, dros ddyffryn a
gwastadedd.
Yr oedd y dydd yn mynd, a’n ffordd ato’n hir. Aethom i lawr gore gallom
hyd y caeau serth i’r Morfa Bychan, lle agored ystormus, gydag ychydig o
ddefaid yn blewyna hyd dwmpathau grugog dyfai yma ac acw yn y tywod. Ond
dipyn oddiwrth y lan, yr oedd caeau gwastad fel bwrdd, dan wenith tonnog.
Wedi taith flin gadawsom y môr, a daethom at lyn ar ochr y ffordd, a
lili’r dŵr ar ei ymylon. Oddiwrth y llyn arweiniai ffordd dywodlyd i
fyny at dy gwyn ar y fron. Dringasom i fyny, heibio i ffynnon o
ddyfroedd clir. Daethom at gefn y tŷ, ac yr oedd geneth fach yn cychwyn
i hel y gwartheg.
“Ai hwn ydi’r Garreg Wen?”
“Ie, mae meistres yn y tŷ.”
Gyda’r gair daeth gwraig ieuanc i’r drws, a dywedodd fod croeso ini weld
y tŷ. Gwelodd fod yr ieuengaf o honom wedi blino. Daethom yn ffryndiau
mawr, ac ni chawsom fwy o groeso yn unlle erioed. Yr oedd y gwartheg yn
y fuches, ond cawsom de dan gamp. Yna cawsom weled holl ystafelloedd
cartref y telynor. Hen amaethdy clyd ydyw’r Garreg Wen. Tŷ hir ydyw,
a’i dalcen i’r graig, yn un uchder llofft. Y mae adeiladau o’i gwmpas
bron ym mhob cyfeiriad, a gerddi fel pe ar silffoedd craig, a choed
ffrwythau. Oddiamgylch tyf gwynwydd a phys llygod a phob blodeuyn
gwyllt. A thraw wrth gefn y tŷ y mae craig,—hwyrach mai hon ydyw’r
Garreg Wen,—yn cysgodi’r tŷ rhag gwynt yr ystormydd. Yr oeddwn wedi
clywed mai wrth garreg ar ben y mynydd y cyfansoddodd Dafydd “Godiad yr
Ehedydd.” Dywedwyd wrth enethig am ddod gyda fi i ben y caeau i ddangos
y garreg. Yr oedd yr olygfa’n ehangu o hyd wrth i ni ddringo o gae i
gae, a dyma ddiwedd ysgwrs fu rhwng yr enethig a minne,—
“Fedri di ganu?”
“Medra.”
“Fedri di ganu ‘Dafydd y Garreg Wen’ i mi? Neu ‘Godiad yr Ehedydd’?”
Edrychodd y plentyn yn syn arnaf.
“Wyt ti ddim yn dysgu canu yn yr ysgol?”
“Ydw.”
“Wyt ti’n dysgu canu Cymraeg?”
“O nag ydw!”
“A ddysgodd neb erioed i ti ganu alawon Dafydd y Garreg Wen, a thithau’n
byw yn yr un wlad a fo?”
“Naddo.”
“Be fedri di ganu?”
“‘Little Ship’ a ‘Gentle Spring.’”
Yr un dystiolaeth brudd wyf yn gael ymhob man yng Nghymru. Mae cartref
enwog yn ymyl y plentyn,—lle cyfieithwyd Gair Duw i’w iaith, lle rhoddwyd
ar gân ryw wirionedd wareiddiodd ei gyndadau, lle daliwyd rhyw alaw
nefolaidd i buro a diddanu meibion dynion byth mwy,—ond, druan bach, ni
ŵyr ef ddim am danynt. Feallai fod ei athraw neu ei athrawes heb fedru
ei iaith, ac felly’n hollol anghymwys i’w ddysgu. Feallai, mewn ambell i
ran o’r wlad, fod ei athraw yn Gymro, ond rhy anwybodus i ddysgu dim iddo
am ei wlad ei hun, ac yn rhy ddi-athrylith i weled gogoniant llenyddiaeth
Cymru. Dysgir alawon yn yr ysgolion, ac eto ceir ardaloedd cyfain lle
nas gall y plant ganu “Llwyn Onn.” Rhaid fod rhyw swyn anghyffredin yn
alawon Cymru, yn ogystal ag yn ei hiaith, onide buasai galluoedd
Philistaidd y byd hwn wedi eu llethu er’s llawer dydd. Y Llywodraeth, yn
credu fod yr iaith Gymraeg yn draffeth i’w swyddogion tâl; arolygwyr,
wedi rhoddi eu cas ar iaith nas gallant ond ei hanner siarad; athrawon,
wedi dad-ddysgu Cymraeg da wrth ddysgu Saesneg sal,—neu heb fedru erioed
ond y Saesneg sal yn unig; goruchwylwyr anwybodus, yn credu fod nef a
daear yn agored i’w plant os medrant ddeall Saesneg bratiog porthmyn
Caer,—druan o eneidiau plant Cymru rhyngddynt oll.
Cyrhaeddasom y garreg. Carreg fawr ydyw, ar ben cae glas. Dywed yr
hanes fod Dafydd yn dod adre o Hafod y Porth ar lasiad y bore. Yr oedd
yr haul yn dechre goreuro y mynyddoedd gogoneddus acw, ac yr oedd
ehangderoedd y môr yn y golwg. A chododd ehedydd bach uwchlaw’r coed, ac
arllwysodd lawenydd y bore mewn cân. Rhoddodd Dafydd ei delyn i lawr
wrth y garreg hon, a chyfansoddodd “Godiad yr Ehedydd.”
Wedi cyrraedd y Garreg Wen yn ol yr oedd gwahoddiad cynnes i ni aros
noson. Ond yr oedd yn rhaid prysuro ymaith. Cerddasom yn brysur tua
Phorth Madog, ar hyd rhiwiau lawer. Gwelsom lawer hafan brydferth, ac
aml gip ar y Traeth Mawr a Chastell Harlech rhwng y coed. Yr oedd tri yn
prysuro trwy ystryd hir Porth Madog, a chyda i ni eistedd yn y tren, yr
oeddym yng Nghricieth yn ol. Teimlad dedwydd, wrth gysgu ar lan y môr y
noson honno, oedd y teimlad ein bod wedi gweled bedd y telynor ac wedi
bod yn y Garreg Wen.


TYDDEWI.

“Cystal am ofal im yw
Fyned deirgwaith i Fynyw,
A myned, cynired cain,
Ar hafoed hyd yn Rhufain.”
IOLO GOCH.
YR oedd wedi taro chwech o’r gloch y bore er ys pymtheng munud neu well
pan garlamai ein merlen hoew drwy heol hen Hwlffordd, gan deimlo nad oedd
mwy o bwysau yn ein cerbyd ysgafn na phe buasai ddim ond bwcwl addurnedig
i gadw’r awenau yn eu lle. Naw o’r gloch y noson cynt, yr oeddwn wedi
gadael Llundain a’i chyffro, gan ddisgwyl gweled y bore’n torri ar
fynyddoedd Cymru, a chan wybod fod rhyw dawelwch yn gorffwys ar y
mynyddoedd hynny, tawelwch iachaol, heddwch a sudda fel balm i enaid y
neb a hir edrycho arnynt. Heddwch y mynyddoedd,—dyna feddyginiaeth
meddwl pryderus, a dyna adnewydda y corff curiedig fel yr eryr. Aml y
teithia enaid Cymro i fynyddoedd ei wlad.
Ar hyd y daith nos bum yn breuddwydio’n anesmwyth yn y tren.
Breuddwydiwn ein bod yn chwyrnellu drwy ddinasoedd distaw
anghyfannedd,—yr oedd Caerloew wedi ei hanrheithio gan bla, a’r glaswellt
yn tyfu ar hyd ei hystrydoedd; yr oedd Casnewydd dan y môr, a dim ond
rhyw drumau aur, fel crib, yn codi o’r tonnau oer brigwynion; yr oedd
adfeilion anferth Caer Dydd yn goedwig o eiddew a mieri, a’r môr wedi
cilio oddiwrth ei glan. Ond yr oedd edyn aur y bore ar Lyn Nedd ac ar
fau Abertawe, er mai prin y medrai’r dydd fy argyhoeddi nad anialwch du
oeddwn wedi adael ar fy ol. O wlad y nos i wlad y bore yr oedd fy
nhaith.
Nid oedd gennyf ond dwy noswaith a diwrnod i mi fy hun. Rhaid oedd
treulio’r ddwy noswaith yn y tren, a mwyn oedd meddwl y cawn dreulio’r
diwrnod yn Nyfed, a mynd ar bererindod i Dyddewi. Bu pererinion
dirifedi’n cyrchu ar hyd y ffordd hon, yn hen oesoedd cred, tua Thyddewi;
oherwydd yr oedd mynd yno deirwaith mor haeddiannol a phe’r eid dros dir
a môr i Rufain ei hun,—ceid yr un gollyngdod am bechod, yr un iechyd
corff, yr un heddwch meddwl. Ac i’r neb deithiodd Ddyfed hyd Dyddewi yn
nyddiau cynnes hirion esmwyth yr haf, nid anhygoel yw’r traddodiad nad
oes afiechyd na gwenwyn na phechod yn trigo yn naear sanctaidd Dewi.
Gwell i mi gyfaddef ar unwaith mai nid marweiddio’r cnawd oedd amcan fy
mhererindod, onide buaswn wedi mynd yn y gauaf, a buaswn wedi cerdded
dros yr holl fryniau tonnog sy’n ymestyn rhwng Hwlffordd a Thyddewi. Yr
oeddwn wedi deall y byddai un o geffylau goreu’r wlad, ac un o’r gyrrwyr
goreu, yn fy aros yng ngorsaf Hwlffordd. Bu’n edifar gennyf droion yn
ystod y dydd na fuaswn wedi cerdded; ond, o ran hynny, gorfod i mi
gerdded llawer, ac nid o’m bodd.
A dyma ni’n carlamu drwy stryd Hwlffordd. Mor hyfryd ydyw’r cerbyd
ysgafn ar ol y tren trwm, ac mor iach ydyw awel y bore dros y bryniau
gleision acw. Y union o’n blaenau ymgyfyd castell Hwlffordd, gan wgu i
lawr arnom, ac ar yr hen dref ddyddorol yr ydym yn cyflymu drwyddi.
Toisom ar y dde wrth droed craig y castell, ac aethom drwy ystryd gul ar
garlam wyllt, er perygl nid ychydig i’r plant troednoeth coesnoeth oedd
yn ymhyfrydu yn y dŵr ac yn y llaid sydd ar hyd ochrau ac ar ganol y
Stryd Dywell. Dywedai’r gyrrwr mai ym Mhenfro Seisnig y mae Hwlffordd,
ac na siaredir gair o Gymraeg ynddi. Gwelwn yn amlwg oddiwrth enwau’r
siopwyr fod llawer cenedl yn trigo yn y dref. Bleddyn Gymreig mewn
heddwch â Havard Normanaidd.
Sais oedd y gyrrwr, a charn Sais. Ni wyddai ddim am Arthur, ni chlywodd
son am William Havard, ni wyddai ddim am hanes y dref. Sur ac anfoddog
oedd ei drem, ac nid oedd ei iaith mor goeth ag iaith ambell un, oherwydd
yr oedd yn rhy hoff o son am drigolion y tywyllwch wrth eu henwau, a
mynych gyfeiriad a wnai at ei enaid byw. Ceffylau, cwn, a da pluog oedd
hoff destyn ei ymddiddanion; ond am gyfarfodydd pregethu, neu ysgolion y
fro, neu ei cholegau, gwyddai lai na dim. Yr oedd ganddo ddaliadau
gwleidyddol, ac nid oedd arno gywilydd eu harddel. Yr oedd yn ddyn
gonest, yn eithaf caredig, ac yn barod iawn i dystio mai gwir bob gair
oedd yr holl ystraeon adroddai.
Dyma ni ar ben y rhiw cyntaf, a gwlad Dyfed hen wlad yr Hud, gwlad chwedl
am bagan a sant, yn ymestyn o’n blaenau. Golwg oer a thrist sydd arni,
gwlad o fryniau penisel, yn ymestyn fel tonnau tua gorwel y gorllewin,
heb fôr yn y golwg, heb fynydd. Ffermwyr, moch, gwyddau, peiriannau
lladd gwair,—edrychent am y pruddaf. A thraw, yn hanner cylch o’n
blaenau, yr oedd cymylau gwgus yn llawn o wlaw oer. Ceisiai’r gyrrwr fod
yn llawen, ond yr oedd amheuaeth yn ei lais wrth iddo ddweyd,—“Cloudy
mornin’, fine day, sir.” Gyda hynny disgynnodd y gwlaw arnom fel pe’i
tywelltid o grwc, a chlywn y defnynnau’n rhedeg i lawr rhwng fy nghrys
a’m croen. Anodd canu yn y gwlaw, ac eithaf digalon oeddwn innau.
Treiai’r gyrrwr fy nghysuro, a thynnu fy sylw at rywbeth oddiwrth fy
sefyllfa anghysurus ac anwydog. Danghosodd ddyffryn bychan i mi, a
dywedodd gyda blas ei fod yn lle ardderchog am lwynogod a dyfrgwn.
Dywedais innau nad oeddwn yn cymeryd y dyddordeb lleiaf mewn llwynogod na
dyfrgwn; ac nad oedd dim casach gennyf na chwn hela, ond y bobl fydd yn
eu dilyn. Daethom at afonig fechan dryloew, oedd yn rhedeg drog raian
glân, dan lwyni o frwyn a llysiau’r gwenyn; ac wrth fy ngweled yn edrych
ar y blodau, dywedodd y gyrrwr fod y nant yn lle ardderchog i bysgota
brithylliaid, a gofynnodd i mi a oeddwn yn ddaliwr da. Dywedais fy mod
wedi dal un brithyll unwaith, a fod yn edifar gennyf byth; ond ni fedrai
ddeall hynny. Yr oedd y gwlaw yn dal i ddisgyn, a’m calon innau’n drom.
A dechreuodd y gyrrwr ganu, gan wneyd pob swn rhwng swn hogi llif a swn
melin goffi. Gofynnodd i mi toc a oeddwn yn hoffi canu, a dywedais innau
nad oeddwn wedi clywed canu er ys rai dyddiau. Yr oeddwn yn ddrwg fy
hwyl, ac ni phetrusodd y gyrrwr ddweyd gan ba fod y blinid fi.
Ond, gyda hynny, peidiodd y gwlaw, a gwenodd yr haul ar Ddyfed.
Siriolodd y ffurfafen, a gwenodd Dyfed arni drwy ei dagrau. Y mae gwên
yn disgyn ar rudd brenhines y weirglodd, dacw fynyddoedd a chastell a’r
môr, a gallasech glywed dau wlyb yn bloeddio canu dros yr holl wlad.
“Dydech chi ddim llawer o ganwr,” ebai’r gyrrwr, ar ddiwedd y gân. “Nag
wyf,” ebe finnau, “nid ydych chwithau ddim chwaith, y mae fy llais i wedi
ei golli o hir ddistawrwydd, a’ch llais chwithau wedi ei andwyo gan ormod
siarad.”
Castell Roche oedd y castell a welem. Un tŵr sydd o hono, a saif hwn ar
drwyn craig sy’n ymwthio i fyny drwy’r garreg galchaidd. Gellir ei weled
o bell o bob ochr; y mae’n ddu ac uchel a balch fel gorthrwm, yn gwgu ar
holl ddyffrynoedd y wlad hon. Wedi i ni ei adael dywedai’r gyrrwr ein
bod yn nesu at y terfyn rhwng Dyfed y Saeson a Dyfed y Cymry, a chefais
dipyn o hanes y ddwy genedl ganddo. Nid oedd gwleidyddiaeth Cymry Penfro
wrth ei fodd, a gyrrai’n enbyd ar y personiaid am na ddysgent well credo
iddynt. Ond dywedai eu bod yn gynnil, yn llwyddiannus, ac yn bobl iach a
chryf. Ond anffawd fawr oedd eu bod yn siarad Cymraeg, ac yntau’n deall
yr un gair.
Tra’r oedd y gyrrwr yn traethu ei ddoethineb fel hyn, yr oedd golygfa
ogoneddus o’n blaenau,—creigiau’n taflu allan o’r ddaear ar y dde i ni, a
chastell Roche o hyd; a’r môr, gyda’i benrhynnoedd a’i ynysoedd, ar ein
chwith ac o’n blaenau. Cyn hir, disgynasom ar hyd y rhiw at dafarn
Niwgel. Y mae hon ar lan y môr; ac yn union ar y terfyn, fe ddywedir,
rhwng y wlad Gymraeg a’r wlad Saesneg. Yr oeddym ninnau yma ar hanner
ein ffordd, ac yr oedd yn rhaid i’r ferlen a’r gyrrwr wrth lymaid. Y
mae’r dafarn mewn lle unig, mewn pantle ar y lan, ac ymron yn anhygyrch
yn y gauaf, gallwn feddwl. Ond y mae llawer o gyrchu yno yn yr haf. Pe
buaswn yno drannoeth, buaswn yno ar y dydd dawnsio, sef dydd Iau. Y mae
traeth o dywod melyn caled gerllaw’r dafarn, a chyrcha bechgyn a genethod
yr ardaloedd cylchynol yno ar nawniau Iau i ddawnsio, a daw lluoedd mewn
cychod o’r lan gyferbyn i’w cyfarfod.
Wrth i mi ddringo ar hyd y ffordd serth ar ol y ferlen o bantle’r dafarn,
gwelwn y traeth prydferth, ac ni welais erioed gymaint cynulleidfa o
wylanod y môr a’r dyrfa o honynt oedd yn edrych yn astud ar y llanw’n
mynd allan. O hyn i Dyddewi yr oedd y wlad yn dlysach a’r bobl yn fwy
dyddorol. Ochrau rhedynog oedd yno, a gwartheg duon,—yn codi hiraeth am
y llefrith melus hwnnw na cheir ond gan wartheg sy’n pori ochrau
mynyddoedd. Brethyn cartref oedd gwisg y bobl, neu rywbeth ar ei
lun,—brethyn da, ffedog stwff, a bectwn yspotiog. Holent fi’n awchus, a
methent wybod oddiwrth fy iaith o ba ran o Gymru y deuwn. Gwahoddent
fi’n groesawus i’w tai, ond yr oedd yn rhaid i mi gyfeirio eu sylw at y
gyrrwr a’i geffyl yn llafurus ddringo’r gorifyny o’m blaen, ac ymron
cyrraedd pen y rhiw. Byddai raid i minnau redeg, braidd cyn dechreu’r
ymddiddan, i ddal y cerbyd ac i neidio iddo, a rhedai’r ferlen yn chwim,
a’i mwng yn yr awel, hyd nes y deuem at riw drachefn.
Pan ddisgynasom i Solfach, unig sylw’r gyrrwr am y bobl oedd,—“awful
radicals.” Hafan fach ddymunol sydd yma, ac y mae gwedd gyfoethog a
llewyrchus ar bob peth. Tra’r oedd y gyrrwr a’i ferlen yn goblygu i
fyny’r rhiw, cefais amser i ysgwrsio â’r fforddolion ddigwyddent fy
nghyfarfod. Hoffwn eu Cymraeg yn fawr, yr oedd mor syml a melodaidd; ac
yr oedd rhyw ledneisrwydd boneddigaidd ynddynt yn gymysg ag awydd aniwall
i siarad.
Ond y mae ein gwynebau ar Dyddewi o’r diwedd. Nid oes bosibl peidio
cofio ei hen enw wrth edrych arni,—“Gwlad yr Hud.” Y niwl teneu, pellder
diderfyn y môr, y creigiau ysgythrog acw,—dyma deilwng gartref i ddefodau
erchyll rhyw hen grefydd baganaidd, dyma wlad yr hoffai ysbryd aflonydd
rhyw hen forleidr crwydrol aros am ennyd ynddi, ar ryw benrhyn neu ynys
sydd eto’n dwyn ei enw. Gwlad hyd a lledrith ydyw, wedi ei gwneyd gan
Ddewi yn wlad goleuni’r efengyl. Ond y mae ei swyn a’i phrydferthwch fel
erioed.
Arhosodd y cerbyd yng nghanol Tyddewi, a disgynnais i westy cysurus a
phrydferth. Wedi cael tamaid,—yr oedd erbyn hyn rhwng naw a deg o’r
gloch y boreu,—cerddais ymlaen i gyfeiriad yr eglwys gadeiriol. Ni welir
hi nes dod i’w hymyl, oherwydd mewn pantle y mae. Yna ymegyr ei
hardderchowgrwydd o flaen y llygaid synedig. Er fod ol adgyweirio arni,
meddyliwn am anialwch mawreddog a phrydferth. Yr oedd rhyw geinder a
heddwch rhyfedd wedi gorffwys ar yr hen fangre hanesiol anwyl. Draw
heibio’r eglwys y mae palas yr esgob yn adfeilion. Ond na feddylier ei
fod yn hagr, er ei fod yn adfeiliedig. Y mae llaw amser wedi rhoddi
prydferthwch digymar arno. Y ffenestr gron, y muriau hirion, y llwydni
henafol, y wisg iorwg,—ym mha le y ceir adfeilion mor gain mewn glyn mor
brydferth?
Rhed aber dryloew o adfeilion y palas, neu o ryw ffynnon rinweddol sydd
ynddynt, ac ymdroella dan furmur, fel genethig yn mynd adre o’r capel,
drwy’r dyffryn bach tlws tua’r môr. Nid rhosynau na blodau gardd sy’n
tyfu yno, ond blodau gwylltion Cymru,—llysiau’r mel a chwilys yr eithin,
blodau’r grug a hesg, eithin a rhedyn Mair. Ac y mae’r dyffryn yn
ddarlun o brydferthwch a sirioldeb iechyd. A meddyliwn y gellid ddweyd
am y blodau eiriau Iolo Goch am offeiriaid Dewi,—
“Engylion nef yng nglan nant.”
Yn y pantle hwn, hwyrach, y cododd Dewi Sant ei babell pan ddaeth yn
genhadwr i bregethu’r efengyl i baganiaid Dyfed. Ar lan yr aber dlos
dryloew, sy’n murmur mor ddedwydd ag erioed drwy’r adfeilion, y bu Dewi’n
cydweddio â’i ddisgyblion am i Grist gael holl Gymru’n eiddo iddo. Ac
ychydig feddyliai’r sant yr adeg honno, y mae’n bur sicr, y doi
brenhinoedd ar bererindod at ei fedd ac yr edrychid arno fel archesgob
holl Gymru. Bum neu chwe chan mlynedd ar ol ei farw, pan oedd ffarf yr
eglwys Cristionogol yng Nghymru wedi newid yn ddirfawr, ceisiodd Gerald
Gymro brofi fod Eglwys Cymru wedi bod yn un, ac yn anibynnol ar Eglwys
Loegr, dan archesgob Tyddewi, olynydd Dewi Sant; a hir y brwydrodd i
ailennill i Eglwys Cymru ei hanibyniaeth hwn. Wedi darostwng esgobaethau
Cymru dan lywodraeth archesgob Seisnig, ac wedi darostwng Cymru i frenin
y Saeson, aeth Tyddewi yn anwylach i’r Cymry o hyd. Pan gododd Glyn Dŵr
ei faner, yr oedd yn meddwl am wneyd Tyddewi yn archesgobaeth Cymru, a
phrydferth iawn yw darluniad ei fardd Iolo Goch o’r fangre hyfryd. Lecyn
prydferth a thawel, y mae gwŷr goreu Cymru wedi bod yn hiraethu am yr
iechyd a’r tawelwch geir ynnot. Ynnot ti y gorwedd Dewi Sant a Gerald
Gymro a William Morris. A dyma finnau bererin wedi cael edrych ar dy
degwch, ar dy draeth euraidd ar dy ffynnon loew, ac ar dy flodau
gwylltion.


NODIADAU.

I.

TYBED fy mod wedi codi awydd ar rywun, yn y dalennau sydd yn y llyfr hwn,
i fyned ar bererindod i rai o gartrefi Cymru; neu i grwydro dros
fynyddodd anwyl ein gwlad? A yw daear gwlad ein tadau ychydig yn fwy
cysegredig i rywun ar ol darllen y peth ysgrifennais?
Ein gwlad ni ydyw. Y mae wedi ei chysegru â hanes ein cenedl. Ynddi hi
y gorwedd ein tadau; mae eu beddau’n sancteiddio’i daear, o fedd Owen
Gwynedd yn eglwys gadeiriol Bangor i fedd Islwyn ymysg bryniau hyfryd
Gwent. Mae cartrefi yma ac acw hyd-ddi, a phlant ynddynt, llawn o fywyd
a gobaith, fel y gwroniaid fu ynddynt gynt; onid gwaith da yw dangos i’r
plant gyfeiriad camrau y rhai gychwynnodd o’r cartrefi hynny o’u blaen?

II.

Gallu grymus fu gwladgarwch erioed, ac er daioni bob amser. Y mae