Literature examples of 'бату' in Tatar language
Aradan berse: — Kara äle, Batu balık totkan,— dip mıskıllap mataşsa da, anıñ süzlären iğtibarga aluçı bulmadı.
Арадан берсе: — Кара әле, Бату балык тоткан,— дип мыскыллап маташса да, аның сүзләрен игътибарга алучы булмады.
Şäyban Batu hannıñ enese bulgan.
Batu han aña Könbatış Seberneñ Ural belän İrteş arasındagı ulusın bülep birgän.
Шәйбан Бату ханның энесе булган.
Бату хан аңа Көнбатыш Себернең Урал белән Иртеш арасындагы улусын бүлеп биргән.
Vakıtında cir selketü – Altın Urda hannarı Çıñgızhan, Batu, Üzbäk, Olug Möhämmätlär zamanı.
Вакытында җир селкетү – Алтын Урда ханнары Чыңгызхан, Бату, Үзбәк, Олуг Мөхәммәтләр заманы.
İkençe könne yulda alarnı Bolgar İle ämireneñ mongollarnıñ hanı Batu belän tınıçlık solıhı tözüe turındagı häbär kuıp citä.
Häsäncannıñ koraldaşı şatlıklı häbär alıp kayta kaladan: Batu gaskärläre Kirmänçek yanınnan kire borılgan.
Yärdämçesen çakırıp, Batu hanga hat yazarga kuşa.
Batu han ruslarga karşı yauga kuzgalgan bulgan ikän.
Batu han anı bastıru öçen ike yıl vakıtın sarıf itä.
HHH Batu han gaskärläre, baş kütärüçelärne bastıru öçen, Çulmannı öç cirdän kiçep çıga.
Икенче көнне юлда аларны Болгар Иле әмиренең монголларның ханы Бату белән тынычлык солыхы төзүе турындагы хәбәр куып җитә.
Хәсәнҗанның коралдашы шатлыклы хәбәр алып кайта каладан: Бату гаскәрләре Кирмәнчек яныннан кире борылган.
Ярдәмчесен чакырып, Бату ханга хат язарга куша.
Бату хан русларга каршы яуга кузгалган булган икән.
Бату хан аны бастыру өчен ике ел вакытын сарыф итә.
ХХХ Бату хан гаскәрләре, баш күтәрүчеләрне бастыру өчен, Чулманны өч җирдән кичеп чыга.
Säüdä üzäkläre bulıp däülätneñ märkäze Saray (Saray-Batu, Saray-Bärkä), Hacitarhan (Ästerhan), Haräzemneñ üzäge Ürgäneç, Cayıknıñ tübän agımındagı Sarayçık, Kırımdagı Solhat, Urta İdeldä Bolgar kalaları sanalgan.
Soñgı 30—40 yıl eçendä Saray-Bärkä, Saray-Batu häm İdel buyındagı bütän şähärlär urınında Mäskäü häm Kazan arheologları uñışlı gına eşlär başkara.
Bu Spartak, Attila, Böyek Karl, Aleksandr Nevskiy, Sälähetdin (XII yözdä täre pohodına karşı kütärelep, möstäqıyllekne saklap kaluga ireşüçe Misır soltanı) zamanında da, Çıñgız, Batu hannar häm alarnıñ varisları vakıtında da şulay bulgan.
SARAY-BATU HÄM SARAY-BÄRKÄ Altın Urda däülätendä yöz illeläp şähär bula.
Batu han üzenä märkäz korgan ikän, anıñ ulı Sartak tırışlıgı belän dä yaña kalalar häm bistälär barlıkka kilä.
Berse anıñ Saray-Batu (akçalarda ul Saray äl-Mährus dip yöri: garäpçädä—Alla tarafınnan saklana digän süz; şulay uk İske Saray yäki Saray gına dip tä yörtälär)—Altın Urdanıñ berençe başkalası, XIII yözneñ urtalarında tözelä.
XIII yözdä yäşägän farsı ğalime Cüäyni «Cihangir tarihı» digän mäşhür kitabında: «Batu İdel buyında, üzeneñ urdasında ide: üze urınnı saylap, kala kordı häm aña Saray digän isem kuştı»,—dip yaza.
Saray-Batu ğacäep zur ber şähär bulıp, ul zaman öçen iskitkeç kiñ—36 kv.
Saray-Batu İdelneñ sul yansuı Aktübäneñ sulyak yarında, Ästerhannan 110—120 çakrım yugarırak urnaşkan bula.
Saray-Batu da, Saray-Bärkä dä Mäşriq belän Mäğrib Aziyä belän Evropa arasında alıp barılgan säüdä üzäkläre vazifasın üti.
Сәүдә үзәкләре булып дәүләтнең мәркәзе Сарай (Сарай-Бату, Сарай-Бәркә), Хаҗитархан (Әстерхан), Харәземнең үзәге Үргәнеч, Җаекның түбән агымындагы Сарайчык, Кырымдагы Солхат, Урта Иделдә Болгар калалары саналган.
Соңгы 30—40 ел эчендә Сарай-Бәркә, Сарай-Бату һәм Идел буендагы бүтән шәһәрләр урынында Мәскәү һәм Казан археологлары уңышлы гына эшләр башкара.
Бу Спартак, Аттила, Бөек Карл, Александр Невский, Сәләхетдин (XII йөздә тәре походына каршы күтәрелеп, мөстәкыйльлекне саклап калуга ирешүче Мисыр солтаны) заманында да, Чыңгыз, Бату ханнар һәм аларның варислары вакытында да шулай булган.
САРАЙ-БАТУ ҺӘМ САРАЙ-БӘРКӘ Алтын Урда дәүләтендә йөз иллеләп шәһәр була.
Бату хан үзенә мәркәз корган икән, аның улы Сартак тырышлыгы белән дә яңа калалар һәм бистәләр барлыкка килә.
Берсе аның Сарай-Бату (акчаларда ул Сарай әл-Мәхрус дип йөри: гарәпчәдә—Алла тарафыннан саклана дигән сүз; шулай ук Иске Сарай яки Сарай гына дип тә йөртәләр)—Алтын Урданың беренче башкаласы, XIII йөзнең урталарында төзелә.
XIII йөздә яшәгән фарсы галиме Җүәйни «Җиһангир тарихы» дигән мәшһүр китабында: «Бату Идел буенда, үзенең урдасында иде: үзе урынны сайлап, кала корды һәм аңа Сарай дигән исем кушты»,—дип яза.
Сарай-Бату гаҗәеп зур бер шәһәр булып, ул заман өчен искиткеч киң—36 кв.
Сарай-Бату Иделнең сул янсуы Актүбәнең сулъяк ярында, Әстерханнан 110—120 чакрым югарырак урнашкан була.
Сарай-Бату да, Сарай-Бәркә дә Мәшрикъ белән Мәгъриб Азия белән Европа арасында алып барылган сәүдә үзәкләре вазифасын үти.
Ähmätcanovnıñ östäräk kiterelgän tatar klannarınıñ äle Batu häm başka tatar hannar gaskärendä zur rol uynaganlıgı äytelgän (D.
Läkin bit Batu çirüläre tatar-mongollardan torgan, ä bezneñçä, tatarlardan (İldus Huca «Tatar tarihı.
Alar bit meñnärçä yıllar elek Altay, Urta Aziyä, İrtış buyı tirälärendä yäşäp, Ural yagına Batu tatarları belän bergä genä küçep kilgän bulgannar.
Әхмәтҗановның өстәрәк китерелгән татар кланнарының әле Бату һәм башка татар ханнар гаскәрендә зур роль уйнаганлыгы әйтелгән (Д.
Ләкин бит Бату чирүләре татар-монголлардан торган, ә безнеңчә, татарлардан (Илдус Хуҗа «Татар тарихы.
Алар бит меңнәрчә еллар элек Алтай, Урта Азия, Иртыш буе тирәләрендә яшәп, Урал ягына Бату татарлары белән бергә генә күчеп килгән булганнар.
Tatarnıñ aksöyäkläre Tuktamışnı Olug han dip atıy başlıylar, Batu häm Üzbäk kebek hannar da zamanında bu däräcäne yörtmägännär.
Cimerügä duçar itelmägän bihisap şähärlär arasında äüvälge üzäge Saray-Batu da bulıp, kayçandır şöhrätle sanalgan, rivayätlärgä kergän kala yañadan üzäkkä äylänä.
Batu, Bärkä, Mängütimer, Üzbäk häm Canibäk hannar zamanında kodrätle vä berdäm bulgan Altın Urdanıñ tarkaluı ğayät küp törle obyektiv häm subyektiv, bik citdi säbäplär arkasında kilep çıga.
Татарның аксөякләре Туктамышны Олуг хан дип атый башлыйлар, Бату һәм Үзбәк кебек ханнар да заманында бу дәрәҗәне йөртмәгәннәр.
Җимерүгә дучар ителмәгән бихисап шәһәрләр арасында әүвәлге үзәге Сарай-Бату да булып, кайчандыр шөһрәтле саналган, риваятьләргә кергән кала яңадан үзәккә әйләнә.
Бату, Бәркә, Мәнгүтимер, Үзбәк һәм Җанибәк ханнар заманында кодрәтле вә бердәм булган Алтын Урданың таркалуы гаять күп төрле объектив һәм субъектив, бик җитди сәбәпләр аркасында килеп чыга.
Borıngı tatar qabiläläre, «Utız tatar» qabiläläre soyuzı turında berençe tarihi mäğlümatlar VII yöz başı Törki kahanlıgınıñ ike däülätkä: Könbatış Törki kahanlıgına häm Könçıgış Törki kahanlıgına bülenüe 740, 745 yıllar Könbatış Törki häm Könçıgış Törki kahanlıklarınıñ tarkaluı 632 yıl—650 yıllar başı Azov buyında Böyek Bolgar yäşägän vakıt 650—965 yıllar Häzär kahanlıgı yäşägän däver VIII—X yözlär Kimäk kahanlıgı yäşägän däver IX yöz ahırı—X yöz başı Urta İdeldä yaña bolgar däüläte — İdel Bolgarı barlıkka kilü 922 yıl (hicri belän 310 yıl) İdel Bolgarına Bagdadtan garäp ilçelege kilü häm Bolgarda räsmi töstä anıñ hakime Almas citäkçelegendä islam dinen kabul itü 985, 1006 yıllar Kiyev Ruse häm İdel Bolgarı arasındagı tınıçlık kileşüläre 1164,1184 yıllar Vladimir-Suzdal kenäze Andrey Bogolyubskiynıñ İdel Bolgarına pohodları 1229 yıl Tönyak-Könçıgış Rus häm İdel Bolgarı arasında kileşü tözelü 1236 yıl Mongollarnıñ İdel Bolgarın basıp aluı 1243 yıl Altın Urda däüläte tözelü 1243—1255 yıllar Batu hannıñ idarä itüe 1256—1266 yıllar Bärkä hannıñ idarä itüe 1312—1342 yıllar Üzbäk hannıñ idarä itüe 1342—1357 yıllar Canibäk hannıñ idarä itüe 1380—1396 yıllar Tuktamış hannıñ idarä itüe 1422, 1424—1438 yıllar Olug Möhämmät han idarä itkän däver 1380 yılnıñ 8 sentyabre Rus däüläte häm Altın Urda tömäne Mamay citäkçelegendäge gaskärlär arasında bulgan Kulikovo sugışı.
Борынгы татар кабиләләре, «Утыз татар» кабиләләре союзы турында беренче тарихи мәгълүматлар VII йөз башы Төрки каханлыгының ике дәүләткә: Көнбатыш Төрки каханлыгына һәм Көнчыгыш Төрки каханлыгына бүленүе 740, 745 еллар Көнбатыш Төрки һәм Көнчыгыш Төрки каханлыкларының таркалуы 632 ел—650 еллар башы Азов буенда Бөек Болгар яшәгән вакыт 650—965 еллар Хәзәр каханлыгы яшәгән дәвер VIII—X йөзләр Кимәк каханлыгы яшәгән дәвер IX йөз ахыры—X йөз башы Урта Иделдә яңа болгар дәүләте — Идел Болгары барлыкка килү 922 ел (һиҗри белән 310 ел) Идел Болгарына Багдадтан гарәп илчелеге килү һәм Болгарда рәсми төстә аның хакиме Алмас җитәкчелегендә ислам динен кабул итү 985, 1006 еллар Киев Русе һәм Идел Болгары арасындагы тынычлык килешүләре 1164,1184 еллар Владимир-Суздаль кенәзе Андрей Боголюбскийның Идел Болгарына походлары 1229 ел Төньяк-Көнчыгыш Русь һәм Идел Болгары арасында килешү төзелү 1236 ел Монголларның Идел Болгарын басып алуы 1243 ел Алтын Урда дәүләте төзелү 1243—1255 еллар Бату ханның идарә итүе 1256—1266 еллар Бәркә ханның идарә итүе 1312—1342 еллар Үзбәк ханның идарә итүе 1342—1357 еллар Җанибәк ханның идарә итүе 1380—1396 еллар Туктамыш ханның идарә итүе 1422, 1424—1438 еллар Олуг Мөхәммәт хан идарә иткән дәвер 1380 елның 8 сентябре Рус дәүләте һәм Алтын Урда төмәне Мамай җитәкчелегендәге гаскәрләр арасында булган Куликово сугышы.
Mongoliyä imperiyäseneñ böyek hanı Mängü belän dä, Altın Urda hanı Batu häm törle aksöyäklär belän dä söyläşkän Rubruk bolay dip yazıp kaldırgan: «Çamadan tış masayıp kitüläre arkasında hätta äle az-maz dingä ışanuçıları da üzlären hristian dimäs (mongollarnıñ ber öleşe hristian dineneñ nestoriannar digän mäzhäbenä, sektasına kergän bula) —alar öçen Moal digän isemnän dä yugarı berni yuk; tatar digänne dä kütärä almıylar, çönki tatarlar bötenläy bütän halık.
Монголия империясенең бөек ханы Мәнгү белән дә, Алтын Урда ханы Бату һәм төрле аксөякләр белән дә сөйләшкән Рубрук болай дип язып калдырган: «Чамадан тыш масаеп китүләре аркасында хәтта әле аз-маз дингә ышанучылары да үзләрен христиан димәс (монголларның бер өлеше христиан диненең несторианнар дигән мәзһәбенә, сектасына кергән була) —алар өчен Моал дигән исемнән дә югары берни юк; татар дигәнне дә күтәрә алмыйлар, чөнки татарлар бөтенләй бүтән халык.
Çönki ul, turgay sıman, koyaş batu belän yoklarga yata, tañ atuga uyanıp «sayrıy» başlıy.
Чөнки ул, тургай сыман, кояш бату белән йокларга ята, таң атуга уянып «сайрый» башлый.