İstanbul Hatıralar ve Şehir - 18

orkestrayı yönetmek için uzandığı yerden kalkar, eliyle koluyla bir orkestra
şefinin, bana öfkeli, hırslı, tutkulu gözüken hayali hareketlerini yapardı. Hemen
yanındaki koltukta oturan annem, gözünü o sırada okumakta olduğu gazetede.
ya da örmekte olduğu örgüden kaldırır, bana şefkat ile sevgi arasındaymış gibi
görünen bir şekilde, babama gülümserdi.
Bazan evin içindeki bu aile mutluluğu görüntüsü, kendisine dikkat çeken hiçbir
özel hareket ya da konuşma yapılmadığı halde -çoğu zaman da bu yüzden- benim
dikkatimi çekerdi. O zaman, içime girmiş bir cinden söz eder gibi yarı utangaç
yarı coşkulu bir şekilde "resim yapacağım" diye fısıldadıktan sonra, koşa koşa
içeri odama gider, resim malzemelerimi -ya yağlıboya takımımı ya da babamın
İngiltere'den getirdiği "Guitar" marka yüz yirmi renkli yağlı pastel boya
kutusunu ve teyzemin her doğum günümde çeşit çeşit boylarda kestirip bana
hediye ettiği Schöler marka resim kâğıtlarından birkaç tanesini- alıp getirir,
babamın yazıhanesine her ikisini görebileceğim bir şekilde yerleştikten sonra
hızla ev içinin resmini yapardım.
Bütün bu süre boyunca ne annem ne babam belki de tek kelime söylemedikleri
ve birden içimden karşı konulmaz bir resim yapma isteği gelmesini doğal
karşıladıkları için, bana sanki kısa bir süreliğine Allah benim için zamanı
durdurmuş gibi gelirdi. (Benim bütün ilgisizliğime karşın, gerekli yerlerde O'nun
bana özel bir ilgi gösterdiğine ve torpil yaptığına arada bir inanırdım.) Belki de,
annem ile babam hiçbir şey konuşmadıkları için bana mutlu görünüyorlardı. Aile
denen şey, her geçen gün bana, sevildiğine inanmak ve kendini huzurlu, rahat ve
güvende hissetmek için herkesin bir süreliğine içindeki cinleri ve şeytanları
saklayıp susturarak mutluluk taklidi yaptığı bir kalabalık olarak görünüyordu.
Taklit edile edile gerçek sanılan ve çoğu zaman da başka yapacak bir şey
olmadığı için takınılan bu mutluluk pozu bir süre sonra, içindeki cinleri ve
şeytanları yatıştıramazsa, babam, -annem aynı sabırla örgüsüne devam ederken-
gözünü okumakta olduğu satırlardan çekip pencereden dışarıya, uzaklara, Boğaz
manzarasına -güzelliğiyle pek de ilgilenmeden- bakıp hayaller kurardı. 1970'lerin
başından itibaren Türkiye'de yaygınlaşan televizyon bizim evin salonunda da
yerini alınca, annemin, babamın, salonda hiç kıpırdamadan ve hiç konuşmadan
yarattıkları o sihirli sessizlikler ve sessizlik yüzünden aynı anda hissettiklerini
sandığım tuhaf mutluluk ya da tuhaf bir varolma acısı yerini hep birlikte biraz
utanarak baktıkları televizyonun oyalama gücüne bırakınca, bir daha onların
resmini yapmak içimden gelmedi. Çünkü benim için mutluluk belki de beni
seven yakınlarım içlerindeki cinleri, şeytanları bastırırken, benim kendi
içimdekileri coşku ve oyunculukla ortaya dökebilmemdeydi.
Onlar tıpkı fotoğraf makinesine poz verir gibi, hiç kıpırdamadan durur ve ben
elim kolum gittikçe hızlanarak bu mutlu aile tablosunu bitirmeye çalışırken
bazan aralarında konuştukları da olurdu. Biri okuduğu gazeteden öğrendiği şeyi
söyler, öbürü uzunca bir sessizlikten sonra o habere ilişkin bir yorum yapar,
bazan da hiçbir şey demezdi. Başka zamanlarda da iki kişi, mesela annemle ben
konuşurken, uzandığı yerde bizimle hiç ilgili değilmiş gibi duran babam, bizim
konuştuğumuz konu hakkında fikir sahibi olduğunu belli eden bir şeyi çok sonra
söyleyiverirdi.
Uzun sessizlikler, Beşiktaş Serencebey'deki evin bütün genişliğince gördüğü
Boğaz'dan geçen tuhaf radarlı, korkutucu bir Sovyet gemisi ya da baharın
gelişiyle, Afrika'dan Avrupa'ya göç ederken üzerimizden geçen leylekle.
hakkında kısacık bir cümleyle (leylekler geçiyor!) kesilirdi. Ama hep birlikte
salonda otururken, herkesin içine çekildiği kendi dünyasının derinliğini
hissettiren bu sessizliklerin bana verdiği huzur ve mutluluğun geçici olduğunu
da bilirdim. Elim bütün hızıyla resmin son ayrıntılarına yetişmeye çalışırken, bir
yandan da sırf resim yaptığım için annemin, babamın gövdelerinin sanki şimdiye
kadar hiç dikkat etmediğim bazı ayrıntılarını korkuyla farkederdim. Yüzünde
yarı iyimser, yarı mutlu bir ifadeyle, gözünde gözlük, örgü ören annemin elindeki
şişlerden çıkan yün iplik önce kucağına, sonra daha aşağıya, ayaklarının dibine
iner ve bir plastik torbanın içindeki yün topuyla birleşirdi.
Annemin bu saydam plastik torbanın yanında duran ve ister babamla konuşsun,
ister kendi kendine dalıp gitsin, terliğinin içinde hiç kıpırdamayan ayağına onu
iyi çizebilmek için uzun uzun bakarken, içimden tuhaf bir ürperme geçerdi:
Kollarımızın, ayaklarımızın, ellerimizin, hatta kafalarımızın, tıpkı annemin içine
taze papatyalar ya da kokinalar koyduğu vazolar, küçük sehpalar ya da duvara
asılı İznik tabakları gibi eşyamsı bir yanı vardı. Başarıyla mutlu bir aile taklidi
yapıyor olmamıza ve tıpkı tiyatro seyrederken olduğu gibi, içimdeki inançsızlığı
başarıyla askıya almama rağmen, burada, bu salonda, üçümüzün birer köşede
durmamızda, bizleri babaannemin müze salonunu tıkış tıkış dolduran
eşyalardan birine benzeten bir yan vardı.
Hep birlikte paylaşılan bu sessizlikleri hep birlikte bir oyun oynadığımız (papaz
kaçtı, yılbaşında tombala) seyrek zamanlar gibi çok severdim ve sanki o güzel anı
kaçırmamak için, resmi hızla bitirirdim. Matisse'in hızlı hareket ettiğini
sandığım fırçasından, Bonnard'ın ev içi resimlerinden birşeyler taklit etmeye
çalışarak halıları, perdeleri küçük virgüller ve arabesk vuruşlarla doldururken,
bazan dışarıda havanın kararmakta olduğunu, bu yüzden babamın başucundaki,
ayaklı lambanın daha kuvvetli bir ışık yaydığını farkederdim. Hava iyice
kararıp, Boğaz'ın ve göğün renginin koyu ve çekici bir laciverde dönüştüğünü
gördüğümde, ayaklı lambanın turuncu ışığında, Boğaz'a bakan büyük
pencerelerde şimdi Boğaz manzarasının, araba vapurlarının, Beşiktaş-Üsküdar
gemisinin ve gemi dumanlarının değil, bizim evin içinin yansıdığını görürdüm.
Akşamları sokaklarda yürürken ya da pencereden dışarı bakarken pencereler
arasından lambaların turuncu ışığında ev içlerini dikizlemeyi hâlâ çok severim.
Bazan bir pencerede, tıpkı babamın eve geri gelmediği uzun kış akşamlarında
annemin masaya oturup saatlerce sigara içip sabırla "pasyans" açtığı pozda, bir
masada tek başına fal açan bir kadın görürüm. Bazan alçakgönüllü küçük bir
zemin katında ve bizimki gibi turuncumsu bir ışığın altında hep birlikte
konuşarak akşam yemeği yiyen bir aile görür, dış görünüşe bakarak onların
mutlu olduğuna saflıkla karar veririm. Bir şehri yapan şeyin onun dış görünüşü
kadar ev içlerinin ve iç mekânların manzarası olduğunu, yabancı gezginler, en
çok İstanbul'da unutmak zorunda kalırlar.
30
BOĞAZ'DA GEMİ DUMANLARI
Su buharı ile işleyen gemilerin yaygınlaşması ve Akdeniz'de kullanılmaya
başlanması, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından sonra Avrupa'nın
merkezleri ile İstanbul'un uzaklığını azaltıp, şehre kısa süreliğine gelen,
alelacele birşeyler yazan ve biriktirdikleri edebi malzeme ile daha sonra
İstanbullu yazarların geliştireceği İstanbul fikrinin oluşmasına yol açan pek çok
Batılı gezgini İstanbul'a getirmekten başka, şehrin manzarasını da beklenmedik
bir şekilde değiştirdi. İlk adı Şirket-i Hayriye olan, daha sonra halkın deyişiyle
Şehir Hatları adını alan şirketin kurulup, bütün küçük Boğaz köylerine tek tek
iskeleler yapılıp, Boğaz'da buharlı gemilerin aşağı yukarı işlemeye başlamasıyla
birlikte aslında yalnız Boğaz'ın değil, bütün İstanbul'un manzarası değişti.
(Bu değişikliğin iki yanına da işaret ettiği için Frenkçe su buharı anlamına gelen
kelimenin, İstanbul Türkçesine ve şehrin gündelik hayatına "vapur" olarak çok
başarılı bir şekilde uyum sağladığını hatırlayalım.) Bu değişiklikten, iskelenin
etrafında gelişen meydanın ve vapurlar yüzünden her biri kısa sürede şehrin bir
parçası konumuna gelen Boğaz ve Haliç köylerinin hızla büyümesini
kastetmiyorum yalnızca. (İskele ve vapurlardan önce pek çok Boğaz köyüne yol
yoktu.)
Boğaz'da aşağı yukarı yolcu taşımaya başlamalarıyla birlikte bu gemilerin her
biri tıpkı Kızkulesi, Ayasofya, Rumelihisarı, Galata Köprüsü gibi bütün şehirde
tanınmaya başladılar ve günlük hayatın içine de fazlasıyla girdikleri için
İstanbullulara bir büyük şehirde hep birlikte yaşadıklarını duyuran birer
bayrağa, simgeye dönüştüler. Bu yüzden tıpkı Venediklilerin vaperottolarına
(vapurcuk diye çevrilebilir) bağlılıkları, onların biçim ve modellerine
gösterdikleri özel sevgi ve dikkat gibi, İstanbullular da Şehir Hatları vapurlarına
tek tek bağlanıp sevgi duyar ve onların resimleriyle dolu kitaplar yayımlarlar.
Gautier her İstanbul berberinin duvarında bir gemi resminin asılı olduğunu
yazar. Babam kendi çocukluk ve ilkgençliğinde hizmete girmiş, gününün
gösterişli gemilerinin her birini uzaktan, siluetinden tanır, bana hâlâ şiir gibi
gelen adını ve numarasını bazan hemen, bazan bir an düşünüp söylerdi: Elli Üç
İnşirah; Altmış Yedi Kalender; Kırk Yedi Tarz-ı Nevin; Elli Dokuz Kamer...
Benim sorularım üzerine babam hepsi birbirine benzer gibi gözüken bu gemilerin
aralarındaki görüntü farklarını tek tek anlatırdı. Babamın bazan Boğaz'da araba
gezintisine çıktığımızda, bazan da bütün Boğaz trafiğine hâkim Beşiktaş'taki
evin salonunda yaptığı bu açıklamalar sayesinde bu gemilerin bazı özelliklerine,
kiminin kamburuna, kiminin upuzun bacasına, kiminin gaga gibi burnuna,
tombul kıçına ya da akıntıda hafif yan yatarak sürüklenişine dikkat etmeyi
öğrenmiştim, ama onları gene de birbirlerinden ayıramazdım.
Böylece ben de, benim doğum yılımda, 1952'de İtalya'da, Taranto'da yapılmış ve
adları bahçe ekiyle biten İngiliz yapımı Fenerbahçe ve Dolmabahçe adlı diğer iki
kardeşinden -tıpkı babamın yaptığı gibi- dikkatli bir bakışla ve bacasını.
yassılığı sayesinde ayırabildiğim Paşabahçe'yi kendi uğurlu gemim olarak
benimsedim ve şehirde günlük hayatımın içinde, dalgın dalgın yürürken, denizi
gören bir yokuşun aralığından ya da bir pencereden onu her görüşümde uğurlu
rakamıyla karşılaşmış biri gibi içtenlikle sevinme alışkanlığımı hiç
kaybetmedim.
Boğaz gemilerinin İstanbul manzarasına asıl büyük katkıları, bacalarından
çıkan dumanlardı. Geminin yerine, cinsine, Boğaz'ın akıntısına ve tabii ki en çok
da rüzgâra göre değişen bu karanlık kömür dumanlarını, yaptığım Boğaz
manzaralarına eklemeyi çok severdim. Boyaya iyice batırılmış fırçamla gemilerin
bacalarından çıkan dumanları resmin üzerinde işaretlemeden önce bütün resmin
bitmiş, hatta birazcık da olsa kurumuş olması gerekirdi. Baca dumanları, bitmiş,
tamamlanmış bir dünyaya, tıpkı az sonra resmin bir kenarına kendimi
önemseyerek atacağım imzam gibi, geminin vurduğu özel bir mühürmüş gibi
gelirdi bana.
Dumanı kalınlaştırdıkça ve baca dumanından buluta çevirdikçe sanki
İstanbul'daki benim dünyam kararıyor ya da üstü örtülüyor gibi hissederdim.
Boğaz'da sahil boyunda yürürken ya da gemiyle giderken bir başka geminin
salıverdiği boğum boğum ve kalın dumanların altından geçmeyi, rüzgâra göre
belli belirsiz bir kurum yağmurunu yüzümde zayıf bir örümcek ağı gibi
hissetmeyi ve milyonlarca küçük siyah "kurum" noktacığından yapılmış dumanın
yanık ve madeni kokusunu içime çekmeyi ve Galata Köprüsü ve civarında
yanyana bağlanmış vapurların bacalarından aynı anda çıkan dumanların şehrin
üzerine dağılışını seyretmeyi severim.
Pek çok kereler bir resmin coşkuyla getirdiğim sonunu, Boğaz gemilerinin
bacalarından çıkan dumanlarla taçlandırdığım ve dumanın resimde duruşu bana
hep bir sorun çıkardığı için (bazan fazla duman ekleyerek bir resmi bozardım)
Boğaz gemilerinin çıkardığı dumanın çeşitli biçimler alarak kıvrılışı, dağılışı, yok
oluşunu, daha sonra yapacağım resimlerde hatırlamak üzere aklımda tutardım.
Ama resme coşkuyla vurduğum son fırça darbeleri, resmin kendisine o kadar
dönük olurdu ki, gördüğüm şeyi, duman bulutlarının gerçek biçimini sonunda
hep unuturdum.
En çok hoşuma giden, "mükemmel" duman görüntüsü çok az rüzgârlı bir havada,
dumanın aşağı yukarı 45 derecelik bir açıyla biraz yükseldikten sonra, denize
paralel bir konum alarak ilk başta dağılmadan havada durması, geminin
Boğaz'da aldığı yolu gösteren zarif bir hat çizerek yayılmasıydı. İskelede
bekleyen bir geminin, rüzgârsız bir günde koyuverdiği ince, ama koyu kömür
rengi dumanın, bir yoksul evinin küçük bacasından tüten ince duman gibi hü-
zünlü bir yanı olurdu. Vapurun ve rüzgârın hafifçe yön değiştirmeleri yüzünden,
bacadan çıktıktan sonra dumanın kıvrımlar ve yaylar çizerek Boğaz'ın üzerinde
Arap harflerine benzer şekiller çizmesini de severdim.
Ama bir Boğaz manzarasında Şehir Hatları gemisinin çizeceği duman,
manzaranın ve resmin hüznünü vurgulayacak temel bir unsur olduğu için, bu
neşeli ve rastlantısal biçim beni huzursuz ederdi. En az rastlanan görüntü,
bütünüyle rüzgârsız bir günde, bacasından güçlü ve koyu dumanlar çıkaran bir
geminin Boğaz'da kıvrıla kıvrıla ilerlerken arkasında bütün bu kıvrımlar.
gösteren ve uzun bir süre gökte asılı kalan hüzünlü bir yolculuk izi bırakmasıdır.
Kara ve koyu dumanların, Turner'in resimlerinde olduğu gibi, ufuktaki alçak ve
tehdit edici karanlık bulutlarla birleşmesi de hoşuma giderdi. Gene de bir resmi
bitirirken, duman bulurunun ya da birkaç gemi varsa bulutlarının şeklini, bütün
bu zevklerim kadar, izlenimci ressamların, Monet'nin, Sisley'nin ve Pisarro'nun
manzaralarını, Monet'nin St. Lazare istasyonu adlı resmindeki mavimsi bulutu
ya da onlardan apayrı bir dünyaya ait olan Dufy'nin dondurma gibi top top ve
neşeli bulutlarını aklımdan geçirerek de çizerdim.
Resimlerimi bitirmek için kullandığım gemi dumanlarının biçimlerine dikkat
ettiği ve onları Duygusal Eğitim adlı romanının açılış cümlesinde tasvir ettiği
için (başka nedenlerle de) Flaubert'! çok severim. Başka bir konuya, başka bir
temaya geçiş olarak yazdığım bir önceki cümlenin, geleneksel Osmanlı
müziğindeki adı "ara taksim"di ve "solo" icra edilirdi. "Taksim" kelimesi aynı
zamanda bölmek, dağıtmak ve suyun ikiye ayrıldığı yer anlamına geldiği için,
Nerval'in manzaraya, satıcılara ve mezarlıklara bakarak oyalandığı yüksek
düzlüğe, onun gelişinden on yıl önce inşa edilen su dağıtım merkezi yüzünden
İstanbullular çok sonra Taksim demeye başladılar. Çevresinde bütün hayatımı
geçirdiğim bu yere hâlâ öyle derler. Ama oraya Taksim denmeden önce oradan
Nerval gibi Flaubert de geçmişti.
31
FLAUBERT İSTANBUL'DA: DOĞU, BATI VE FRENGİ
Gustave Flaubert, İstanbul'a Nerval'den yedi yıl sonra, 1850 Ekim'inde,
Beyrut'ta yeni kaptığı frengi ve fotoğrafçı yazar arkadaşı Maxime du Camp ile
birlikte geldi ve beş haftaya yakın kaldı. Şehirden ayrıldıktan sonra arkadaşı
Louis Bouilhet'ye Atina'dan yazdığı bir mektupta "insan İstanbul'da altı ay
kalmalı" demesini ciddiye almamalı: Flaubert arkada bıraktığı her şey için özlem
duyan biriydi. Constantinople diye tarih düşerek yazdığı mektuplardan kolayca
anlaşılabileceği gibi, yolculuğa çıktığından beri en çok Rouen'deki evini, çalışma
odasını ve kendisinden ayrılırken uzun uzun ağladığı sevgili anneciğini özlemişti
ve bir an önce geri dönmek istiyordu.
Flaubert de, Nerval gibi Doğu yolculuğunda önce Mısır ve Kahire'ye, sonra
Kudüs ve Lübnan'a gitmişti. Nerval gibi bu yerlerde gördüğü sert, korkutucu,
çirkin, mistik, egzotik Doğu görüntülerinden, kendi hayallerinden ve
hayallerinden daha "oriental" gerçeklerden yorulmuş, bıkmış olduğu için
İstanbul ile çok ilgilenmedi. (Asıl niyeti İstanbul'da üç ay kalmaktı.) İlgisizliğinin
bir nedeni İstanbul'un onun aradığı Doğu olmamasıydı. Batı Anadolu'daki yol-
culuğu sırasında manzaraya bakıp Lord Byron'u hatırladığını Louis Bouilhet'ye
İstanbul'dan yazdığı bir mektupta anlatmıştı. Byron'un ilgilendiği "Türk-Doğu,
hançerin, Arnavut kıyafetlerinin, mavi denize bakan kafesli pencerelerin"
Doğu'suydu. Flaubert ise "bedevilerin, çöllerin, Afrika'nın derinliklerinin,
timsahın, devenin ve zürafanm fırından çıkmış Doğu'sunu" tercih ediyordu.
Üstelik, yirmi dokuz yaşındaki genç yazar, Doğu yolculuğundan, özellikle
Mısır'dan, hayatı boyunca kendisinde kalacak pek çok hayali hafızasına artık
almıştı. Annesine ve Bouilhet'ye yazdığı mektuplardan anlaşılabileceği gibi aklı
şimdi gelecek ile ilgili planlarında ve yazacağı kitaplardaydı. (Yolculuğu
sırasında bir gün yazmayı düşlediği kitaplar arasında uygar bir Batılı ile barbar
bir Doğulunun yavaş yavaş birbirlerine benzeyerek yer değiştireceği Harel Bey
adlı bir roman da vardı.)
Annesine yazdığı mektuplarda ise, daha sonra sanatından başka hiçbir şeyi
ciddiye almayan, sıradan burjuva hayatından, evlilikten, iş güç sahibi olmaktan
nefret eden Flaubert efsanesini oluşturacak malzeme, daha o zamandan gelişmiş
haliyle vardı. Yüz yıl sonra bütün modernist edebiyat ahlakının temelini
oluşturacak şu satırların, benim doğumumdan yüz iki yıl önce, benim bütün
hayatımı geçireceğim sokaklarda düşünülüp kâğıda geçirilmiş olması bazan
aklıma takılır:
"Toplum bana vız gelir, gelecek, başkalarının ne diyeceği, herhangi bir kurum,
hatta geçmişte geceler boyu düşleyerek hayalini kurduğum edebi ün de vız gelir
bana. Böyleyim işte ben." (Flaubert'den annesine, 15 Aralık 1850, İstanbul.)
Batılı gezginlerin İstanbul hakkında ne dedikleri, şehirde neler yapıp neler
düşledikleri, annelerine neler yazdıkları beni niye bu kadar ilgilendiriyor?
Kısmen bu gezginlerin bazılarıyla zaman zaman kendimi özdeşleştirdiğim içi.
(Nerval, Flaubert, Amicis) ve tıpkı bir zamanlar İstanbul resmi yapabilmek için
kendimi Utrillo ile özdeşleştirmem gerektiği gibi, hayatımın daha sonraki
dönemlerinde, onlardan etkilenerek ve onlarla çarpışarak kendimi yaptığım için.
İstanbul'un geçmiş manzaraları ve günlük hayatı hakkında Batılı gezginler
şehirlerine hiç dikkat etmeyen İstanbullu yazarlardan bana daha çok şey
gösterdikleri için de.
İster yanlış bilinç, ister fantezi, hatta ister eski usûlle ideoloji diyelim, hepimizin
kafasında hayatta yapıp ettiğimiz şeyleri anlamlandıran kısmen gizli, kısmen
okunabilir bir metin vardır. Hayatımızın anlamını veren bu metnin örgüsü içinde
Batılı gözlemcinin dedikleri geniş bir yer kaplar. Benim gibi, İstanbul'da, bir aya-
ğı bir kültürde, bir ayağı başka bir âlemde oturanlar için bu "Batılı gözlemci"
gerçek biri değil, bazan benim kurgum, hayalim, hatta yanılsamam da olabilir.
Ama aklım geleneksel hayatın eski metinlerini tek metin olarak kabul edemediği
için, yaşadığım hayatı yeni bir metinle, yazıyla, resimle, filmle anlamlandıracak
bu yabancıya ihtiyaç duyarım. Üzerimde Batılı bakışların eksikliğini hissettiğim
zaman, ben kendi kendimin Batılısı olurum.
İstanbul hiçbir zaman onun hakkında yazan, çizen, onu resmeden, filme çeken
Batılıların sömürgesi olmadığı için geçmişimin ve tarihimin Batılı gezginler için
"egzotik" malzeme olması beni huzursuz etmez ve üzmez. Aynı heyecanla ben de
bu gezginleri, benim hakkımdaki korkularını ve düşlerini egzotik bulurum ve
çoğu zaman eğlenmek, bilgilenmek ya da şehrin onların fırçasıyla nasıl
resmedildiğini görmek için değil, onların alemiyle haşır neşir olmak için de
okurum onları. Üstelik düşleri, takıntıları, devletlerinin genişleme azmi ya da
kendi sınırlarını merak etmeleri yüzünden kalkıp benim evim dediğim yere
gelmişler, gördüklerini yazmışlar ve benim âlemim, onların yazılarının ve
resimlerinin içerisine sızmıştır.
Öncelikle on dokuzuncu yüzyılda gelen Batılı gezginleri okudukça, sırf onlar
daha çok ve daha anlaşılır bir dille yazdığı, kaydettiği, benzettiği ve düşlediği
için "benim" dediğim şehrin de, tam benim olmadığını anlarım. Kendim ve ait
olduğum yer hakkındaki bu kırılganlığımı ve kararsızlığımı kabul etmeyi seve-
rim. Tıpkı, İstanbul'un siluetine, benim yıllarca baktığım açıdan, -Galata ve bu
satırları yazdığım Cihangir'den- baktıkları için bakışlarıyla kendimi
özdeşleştirdiğim Batılı ressamlara yaptığım gibi, bazan İstanbul hakkında
yazdıklarını okurken, kendimi Batılı gezginlerin ayrıntılara giren, sayan, tartan,
sınıflayan, hüküm veren ve çoğu zaman da kendi düşlerini, sınırlarını, isteklerini
yansıtan bakışlarıyla özdeşleştiririm.
Beni Batılı bakışların hem öznesi, hem de nesnesi yapan ve şehre içeriden
bakmakla dışarıdan bakmak arasında gidip gelen bütün bu kararsızlıklarım da,
tıpkı sokaklarda dalgın dalgın yürürken bazan hissettiğim gibi, şehir hakkında
her zaman kaygan, değişik ve birbiriyle çelişen düşünceler üretmeme yol açar:
Ne bütünüyle buralı hissederim kendimi, ne de bütünüyle yabancı. Bu, son yüz
elli yılda İstanbul halkının da şehir hakkındaki düşüncesidir.
Bu dediklerimi bir örneğe oturtmak için Flaubert'in o günlerde en büyük derdi
olan çüküyle ilgilenelim. Dertli yazarımız İstanbul'a gelişinin ikinci günü Louis
Bouilhet'ye yazdığı bir mektupta, Beyrut'ta kaptığı hastalık yüzünden çükünd.
yedi şankr (frengi yarası) olduğunu, ama sonra bunların birleşip bire indiğini
söyler. "Her sabah ve akşam zavallı çüküme ilaçlar sürüyorum!" diye yazar Fla-
ubert İstanbul'dan. Hastalığı bir Maruni'den aldığını düşünür ilk ya da "küçük
bir Türk hanımdan mı? Türk mü, Hıristiyan mı?" diye alaycılıkla devam eder:
"İşte Doğu sorununun Revue deş Deux Mondes'un (İki Dünya Dergisi)
hayalinden bile geçmeyen yeni bir cephesi!" Aynı günlerde annesine asla
evlenmeyeceğini anlatan mektuplar yazmaktadır. Ama kaptığı hastalık
yüzünden değildir bu.
Kısa süre içerisinde saçlarının dökülmesine, hatta en sonunda annesine
kavuşunca onun kendisini tanıyamamasına yol açan frengiyle hâlâ uğraşırken,
Flaubert İstanbul'da da kerhaneye gider. Bütün Batılı gezginlere şehrin aynı
yerlerini gösteren dragoman -çevirmen, rehber- onu Galata'da öyle "pis" bir yere
götürür, kadınlar "o kadar iğrençtir" ki Flaubert çıkmak ister. Flaubert'in yaz-
dığına göre, tam o sırada evin sahibi "madam" Fransız misafirine, kızını önerir.
Flaubert'in pek beğendiği on altı-on yedi yaşlarında bir kızdır bu. Ama Flaubert
ile birlikte olmak istemez. Evdekiler kızı zorlar -insan bu zorlama sırasında
yazarın ne yaptığını merak ediyor- ve sonunda ikisi yalnız kalınca kız
İtalyancasıyla Flaubert'in hasta olup olmadığını anlamak için organını görmek
ister. "Yaramı görmesinden korktuğum için, hakarete uğradığımı söyleyip
terkettim orayı!" diye yazar Flaubert.
Oysa yolculuğunun başında Kahire'de bir hastanede doktorun bir işaretiyle
pantolonlarını indirip Batılı gözlemciye frengi yaralarını gösteren hastaları
dikkatle seyretmiş ve gördüklerini defterine -tıpkı Topkapı Sarayı avlusundaki
cücenin boyuna poşuna, kıyafetine dikkat edip yazdığı gibi- Doğu'ya ilişkin yeni
bir tuhaflık, pislik ya da tıbbi vaka görmenin zevkiyle yazmıştır. Güzel,
unutulmaz manzaralar seyretmek, hatıralar edinmek kadar, Flaubert Doğu'ya
başkalarının hastalığını ve tuhaflığını görmeye de gelmişti, ama bunu yaparken
kaptığı kendi hastalığını ve kendi tuhaflığını göstermeye niyeti yoktu hiç.
Edward Said, İstanbul'da ne yazık ki milliyetçi duyguları okşamak ve Batılılar
olmasa "Doğu"nün ne harika bir yer olduğuna bir kere daha inanmak için
okunan Şarkiyatçılık adlı parlak kitabında Nerval ve Flaubert hakkında son
derece anlayışlı satırlar yazarken Kahire'deki hastane sahnesine gönderme ya-
par, ama onu tamamlayan İstanbul'daki kerhane sahnesinden söz etmez hiç.
Belki de İstanbul hiçbir zaman bir Avrupa sömürgesi olmadığı için.
Oysa Batılı gezginler gibi milliyetçi Türkler de (bütün dünyaya Amerika'dan
yayıldığı sanılan) bu hastalığı öteki medeniyetlere yakıştırdıkları için ona
"frengi" demişlerdi. Flaubert'in İstanbul'a gelişinden elli yıl sonra ilk Türkçe
sözlüğü İstanbul'da yayımlayan Arnavut kökenli Şemsettin Sami frenginin "bize
Avrupa'dan geldiğini" yazar. Flaubert ise Basmakalıp Düşünceler Sözlüğü'nde,
tıpkı hastalığın kendisi gibi bulaşıcı olan bu "kim bulaştırdı?" sorusunu, yıllar
sonra yeni bir Doğu-Batı şakasına çevirmeden sonuçlandırır: Frengiye herkes az
çok yakalanmıştır.
Mektuplarda çok açık ve samimi olan Flaubert tuhaf, korkunç, pis ve acaip olana
merakı yüzünden mezarlıklarda geceleri askerlerle buluşan "mezarlık
orospuları"ndan, boş leylek yuvalarından, şehrin soğuğundan ve İstanbul'u

Sibirya gibi soğuk yapan Karadeniz rüzgârlarından, şehrin büyük
kalabalıklarından bahseder. İstanbullular hariç herkesin hakkında yazdığı
mezarlıklar üzerine Flaubert en duyarlı satırlarını yazmıştır. Şehrin ve hayatın
içindeki mezar taşlarının, tıpkı yavaş yavaş unutulan ölülerin hatıraları gibi,
eskidikçe toprağa batıp kaybolduklarını sanki ilk o farketmiştir.
32
AĞABEY-KARDEŞ: İTİŞ-KAKIŞ
Altı ile on altı yaşlarım arasında ağabeyimle sürekli kavga ettik ve ondan
gittikçe artan bir şiddetle dayaklar yedim. O benden çok daha güçlü kuvvetliydi.
Aralarında on sekiz aylık bir yaş farkı olan iki erkek kardeşin birbirleriyle
dalaşması, boğuşması, dövüşmesi, İstanbul'da o zamanlar ve belki şimdi de
sıradan, hatta sağlıklı bir şey olarak görüldüğü için başıma gelenleri durduracak
güçlü bir irade yoktu. Ben de yediğim dayakları kişisel birer başarısızlık ve kendi
güçsüzlüğüm ve beceriksizliğimin birer sonucu olarak algıladığım; ayrıca ilk
yıllarda öfke ve aşağılanma anlarında kimi zaman şiddete ilk başvuran taraf da
olduğum ve zaman zaman dayağı hak ettiğime aklımın bir köşesiyle inandığım
için tabii ki şiddete karşı ilkeye dayalı bir karşı çıkış gösteremezdim.
Bir kavga çıktığı, evde camlar, bardaklar kırıldığı, sağım solum morardığı,
kanlar içinde kaldığım zamanlarda bile olay yerine gelen annem, bizim
birbirimize güçle vurmamızdan, sonuçta benim dayak yememden değil, evde