Кара Каз - 12

Юл бара ят ил карап…
Чыкты җилләр,
Купты дулкын —
Ил корабын җил сөрә!..
Кайсы юллар,
Нинди упкын
Тарта безне җан сорап?!.
Мирвәли, шигырен сөйләп бетерде дә, суга йөгереп кереп, Гадел йөздерә торган корабларга дулкын җибәрә башлады. Аннан күрмәк, малай да, су өстендә кул-аяклары белән «давыл кузгатып», көймә-такталарны ярга таба куарга кереште… Шулай уйнап-шаярып, ярга йөгереп чыктылар да, ах-ух килеп, көлешә-көлешә, юешләнеп беткән күлмәкләрен якындагы куакка элеп куйдылар… Алар чирәмгә чалкан ятып, күккә бактылар… Күккә карап яту аларның гадәтенә кереп килә иде. Һәр көнне яңа тарих ачыла бара: бүген күктәге болытлар бала имезүче хатынны хәтерләттеләр. Аны иң беренче булып Гадел күрде. Хәтта: «Әнә, бәләкәй балалы апа!» — дип кычкырып та җибәрде. Бу сурәтне Мирвәли дә эзләп тапты. Менә сабый тоткан ана янына өченче бер болыт, аның да караңгырагы якынлашты. Якынлашты да бервакыт аларны бөтенләй йотты. Ниндидер дию яисә албасты булды бугай ул. Һәрхәлдә, кеше заты түгел инде. Ләкин ана кеше тиз генә бирешмәде, баласын күкрәгенә кысып тоткан килеш, бер якка тайпылып элекке урынында торып калды, ә караңгы болыт үз юлы белән китеп барды…
Мирвәли тагын тойды ул сәер һәм серле карашны. Хәтта сикереп үк торды. Як-ягына карана башлады. Ләкин, элеккечә, тирә-юньдә, күз күреме җирдә, бер җан эсэре дә юк иде. Шунда Гадел сорап куйды:
— Кораб турында да Тукай язганмы?
Мирвәлинең күңелен сөенечле тойгылар биләп алды. «Онытмаган бит, онытмаган! Шул гомер буе Дәрдмәнд шигыре хакында уйлап яткан! Димәк, күңеленә, җанына кереп калган. Моң булып, уй булып калган!»
— Кораб турындагы шигырьне бүтән шагыйрь язган.
— Кем?
— Дәрдмәнд дигән шагыйрь.
— Нинди шагыйрь ул, сөйләле. Тукай кебек ярлы, авыру булганмы? Тиз үлгәнме?
— Юк шул. Анысы инде бай булган. Хәтта бик бай булган. Акчасы да, алтыны да күп булган. Озын гомер яшәгән.
— Бай кеше шагыйрь була аламыни?
— Була икән шул. Дәрдемәнд дә, Тукай кебек, халкы өчен, халкын кайгыртып яшәгән. Шуңа күрә дә шагыйрь була алган. Туган җирен, туган телен яраткан ул…
— Ә Дәрд… Дәрд… Дәрд-мәнд нәрсә дигән сүз?
— Дәрдемәндә — «бәхетсез» дигәнне белдерә.
— Ни өчен бәхетсез? Ул бит бик бай булган?
— Күрәсең, бай булу — бәхетле булу дигән сүз түгел әле…
— Минем әнием дә бәхетле түгелме? Ул да бай бит…
— Белмим, Гадел. Минемчә, ул бәхетледер. Аның бит улы бар. Менә син бар! Ә ул сине бик-бик ярата. Мин моны төгәл әйтә алам. Бу хакта үзең дә беләсең, шулаймы?
— Әйе, әнием мине бик ярата. Тик ул барыбер бәхетле түгелдер…
— Нигә алай дисең?
— Төнлә гел елый ул… Әнием елагач, минем дә елыйсым килә. Тик янына бармыйм. Янына барсам, ныграк елый башлый, бармасам, елый-елый да, тынычланып, йоклап китә. Мин, барып, өстенә ябып киләм. Әйт әле, бәхетле кешеләр елыймыни?
— Белмим, Гадел, монысын әйтә алмыйм…
Бу сөйләшү Мирвәлидә бик авыр тәэсир калдырды. Малай өчен дә күңелле түгел иде бу әңгәмә. Шуңа күрәдерме, алар, бер-берсе белән килешеп куйган кебек, дәррәү сикереп тордылар да, җирдә яткан арка капчыгы белән куактагы күлмәкләрен эләктереп, ярыша-ярыша, халык шау-шуы ишетелеп торган комлыкка таба йөгерделәр. Ә ул комлыктан үрдәкләргә кадәр күп калмый…
Мирвәли үзе йөгерә, үзе һаман артына борылып карый. Гел шул тойгы кимерә аның җанын: кемдер күзәтеп карап торган кебек. Тик кем, кем? Кайда соң ул? Нинди сихер, тылсым бу?
Үрдәкләр көткәннәр. Гадел биргән ризыкларны шундук әрсезләнеп ашап бетерделәр. Җитми дә калды әле. «Нигә аз алып килдегез, шуның өчен үзегезне чукып бетерәбез», — дигән кебек, Мирвәли белән Гаделгә ябырылдылар. Гадел белә: усаллыктан түгел, шаярып, уйнап кына шулай эшлиләр алар.
Үрдәкләр яшәгән камышлык янында гына рәхәтләнеп су коендылар. Мирвәли Гаделне йөзәргә өйрәтте. Яр буена чыкканда тәмам хәлләре беткән иде. Шулай да сер бирмәделәр: парлап, җиңелчә генә физзарядка ясап алдылар. Сулышлары тигезләнде, күңелләре булды, ниһаять, тамак ялгарга да вакыт җитте.
Шул ук кафега килеп, таныш өстәл артына утырдылар. Официант кыз аларны таный иде инде, сораган ризыкларын шундук китереп тә куйды. Үрдәкләрне дә күргәч, су да коенгач, Гаделнең кәефе булган иде. Ул бертуктаусыз сөйләнде дә сөйләнде.
— Үрдәкләр хәзер бездән курыкмыйлар, әйеме, — диде ул. — Әйдә аларны үзебезгә алабыз. Безнең бит бакча бар. Күл дә бар. Шул күлдә яшәрләр. Ә без карап торырбыз… Әнием килеп йөрер, без икәү шунда яшәрбез. Дүртәү… без — икәү, үрдәкләр — икәү… Барысы дүрт була… Әйдә дачада яшибез… Әнидән сора әле… Сине тыңлый ул. Чөнки… син ошыйсың аңа…
Мирвәли Гаделнең сүзләрен күңеленә кабул итәргә өлгерә алмый калды, күктән төшкән кебек, әллә каян гына Илмира пәйда булды да яннарындагы буш урындыкка килеп утырды.
— Миңа ярыймы?
— Әнием! — Гадел, урыныннан сикереп торып, Илмираның муеныннан кысып кочаклап алды. — Әнием!
Мирвәли дә, каушабрак, торып басты:
— Ярый, ярый, рәхим итегез! Хәзер аш соратып алам…
— Юк, юк, зинһар өчен, аш белән мәшәкатьләнмәгез. Ә менә бер чынаяк кофе булса ярый…
Мирвәли заказ бирде.
— Сез… Сез күктән төштегезме әллә?
— Күктән түгел, күптән инде мин монда… Сезне бераз күзәтеп тордым, ачуланмагыз, зинһар…
— Сез идегезмени ул? Мин бит моны сизеп йөрдем.
— Ачуланмыйсыздыр бит?
— Юк, ачуланмыйм. Тик… барыбер сәер бу. Нигә алай эшләдегез инде?
— Үзем дә белмим. Карыйсым, күрәсем килде: ничек аралашасыз, Гадел үзен ничек тота, сез аның белән ниләр эшлисез?
— Ну, шуннан? Нәрсәләр белдегез инде?
— Сез, Мирвәли, бик әйбәт кеше, бик әйбәт педагог, әйбәт дус, әйбәт абый… Тик Сез бик куркыныч кеше дә.
— Нинди-нинди?
— Әйе, куркыныч кеше. Гадел Сезгә көннән-көн ныграк тартыла бара. Ә миннән ярагая… Күңелгә курку керде, турысын әйткәнгә ачуланмагыз…
— Сез? Миннән?.. Курыкасыз?…
— Юк ла, мин Сездән курыкмыйм. Гаделне югалтудан куркам.
— Хәзер аңлашылды…
— Нәрсә аңлашылды…
— Мин аны Синнән тартып алыр дип куркасың, шулаймы?
— Курыкмыйм да… Куркам да…
— Ничек була инде бу?
— Менә мин бүген Сезне көне буе күзәтеп йөрдем. Гаделнең ышанычлы кулларда булуына сөенеп бетә алмадым. Ләкин көенеп тә куйдым. Мин бит аңа сез биргәнне бирә алмыйм...
— Илмира, әйдә «син»гә күчәбез. Миңа «сез» дип сөйләшү кыен. Аннары… мин андый сөйләшүгә бик күнекмәгән дә. Килештекме?
— Ярар соң…
— Менә шул: син юкка борчыласың. Без нык кына дуслаштык, анысы дөрес. Ләкин аның телендә гел син бит. Ул, хәтта, төннәрен елап ятуың өчен дә борчыла. Син йоклап киткәч, өстеңә ябып йөрүче кем дип беләсең? Синең улың ул! Гадел! Менә хәзер әйт: «Бар, кит, йөрмә, Гаделне үземә генә калдыр», — диген, мин хәзер торам да китәм. Тик нәрсә отабыз соң без моның белән? Әйдә, җәйне булса да үткәрим, мин аңа бу арада күп нәрсә бирә алам, ә көз берәр эш килеп чыгар әле. Мин бит әйбәт механик, мастер, слесарь. Эшсез калмам. Әмма Гаделне дә болай гына калдырып китәсем килми. Ә бая әйткән борчуың урынсыз. Гадел син уйлаганга караганда күпкә акыллырак…
Торотуар читендә күгәрчен ашатып йөрүче Гадел, олылар арасындагы сүзнең озакка китүенә кәефсезләнеп, бу якка карап-карап ала. Әмма әлегә килеп бочырга батырчылык итми. Моны Мирвәли дә сизеп алды.
— Гадел, кил монда, ашаганнан соң амин тотмадык бит әле. Йәгез, догада булыйк! Гадел, башла…
— Үз урынына килеп утырган Гадел шундук алдына нәни учларын җәеп салды, аннары, көн саен берәр сүз ятлап барып, бүген генә өйрәнеп беткән догасын укырга кереште: «Әл-хәмдү лиллаһил-ләзи… әтгамәни үә сәкани үә җәгаләни… минәл-мөслимин… Амин!»
Илмира Гаделдән моны ук көтмәгән иде бугай, «амин» тотарга да онытып, авызын ачкан килеш, күзләрен томрандырып, малаена карап тора бирде. Мирвәли, ияге белән ымлап, кулларына күрсәткәч кенә, учларын кушлап, битен сыпырып куйды.
— Нишләттең син минем малайны? — Ничек кенә тырышса да, Илмира бу сорауны бирми кала алмады.
— Берни дә эшләтмәдем, бары тик кешелек асылына гына кайтырдым.
— Ни сөйлисең син, Мирвәли? Нинди кешелек асылы хакында сөйлисең?
— Кешенең эчке һәм тышкы гармониясе хакында әйтәм. Сиңа да кирәк ул, Илмира… Ә синдә ул әлегә юк…
8. Мирвәли
Икенче көнне үк Мирвәли Илмирадан дачалары хакында сорады.
— Нинди дача булсын, бер бакча кисәге шунда. Елга бер-ике барып киләбез. Кешегә күрсәтергә дә оят…
— Тукта, тукта… Тәртип белән генә сөйлә әле. Анда торырга буламы?
— Булмаган кая! Ике катлы йорт бит ул. Җире дә җитәрлек, хәтта күле дә, чишмәсе дә бар. Каралмаган гына…
— Анысы проблема түгел. Иң мөһиме — бар! Бүген без шунда китәбез! Давай ачкычын!
— Ай Аллам! Оятлы булам бит! Башта үзем барып кайтыйм инде…
— Юк-юк, безгә ышанып тапшыр син аны. Без үзебез тәртипкә китерербез, шулаймы, Гадел?
— Шулай!
Шунда бәхәс тәмамланды. Илмира «бакчачы»ларны үзе үк Нагорныйга кадәр илтеп куйды. Әмма карап тормады. Кыенсынды, ахры. Кич килеп алырга булып, саубуллашып та тормыйча, китеп барды.
Калын калай белән тышланган капканы ачып керүгә, Мирвәли барысын да аңлап-төшенеп алды: бу йорт-җирне тәртипкә салырга бер гомер вакыт кирәк булачак. Һич югы… бер атна!
Мирвәли иң элек өйне карап чыкты. Яшәрлек. Юып-чистартып, иске-москыны чыгарып атсаң — менә дигән әле. Иң мөһиме, ут бар, су бар…
Бакча үзе билдән сарутка, кычытканга чорналган. Әмма мулыктан җиргә иелгән алмагачлар күзнең явын алып торалар. Чияләр дә тулыша башлаган, карлыганга да кояш кунган… Ике-өч атнадан барысы да өлгерәчәк… Ә анда нәрсә? Астарак? Бәрәңге җире булган, ахры… Тагын да түбәндәрәк — күл. Аның күл диярлеге дә юк, сазлык… Кайдадыр чишмә булырга тиеш, үлән япкан авызын арчып куйсаң, үзе бер ямь булачак бу җирдә…
Балакларын сызганып, күлмәкләрен салып атып, өйне юып чыгардылар. Уйнап-көлеп эшли торгач, ярты көн үткәнен сизми дә калдылар. Мирвәли, чишмәне эзләп табып, су чумырып алды да, тонырга куйды. Урын әзерләп, учак ягып җибәргәч, шул суны, ут өстенә элде. Ул кайнап чыкканчы, күршеләрне урап килде. Анда чандыр гына гәүдәле бер карт помидор төбе йомшартып йөри иде. Исәнләштеләр. Күрештеләр. Сабир исемле икән. Чәй белән бергә, ул Мирвәлигә бөтәс күп кыяр тоттырып чыгарды. Берничә телем кара икмәк, тоз бирде. Тәм-том үзләрендә дә җитәрлек. Шулай итеп, беренче мәртәбә чәй эчтеләр.
Гадел арган булган икән, тимер караваттагы юка мендәргә башын төртүе булды йоклап та китте. Бөтен мәшәкате белән, бөтен уйлары, тойгылары белән Мирвәли берьялгызы торды да калды…
Нәрсә булды бу?
Өнме, төшме?
Бер сихерме, әллә илаһи ыммы? Хыялый ишарәме? Бәхеткә юлмы, әллә… бәхетсезлеккәме?
Мирвәли торып-торып аптырый: ничек кенә килеп керде соң ул бу дөньяга? Ходай Тәгалә шаукымыннан бүтән нәрсә түгелдер бу! Бер-ике атна эчендә әнә ничек бөтерелеп киткән ул бу могҗизага!
Үзе бакча чистарта, җир йомшарта, үзе шул хакта уйлый Мирвәли. Ул инде бервакытта да аерыла алмас кебек бу тормыштан. Гаделдән… Илмирадан… Нәрсә-ә-ә? Илмирадан? Кем соң аңа Илмира? Чынлап та, кем ул? Нәрсә бәйли аларны? Илмираның үз эше бар, кибетләре бар, Сережасы бар… Мирвәли дә күптән инде бер кеше табарга тиеш иде… Булмады түгел, юлында очраган кешеләр булды. Сөешкәннәре дә, хәтта төн кунып чыкканнары да булды. Тик беркем дә аның күңелен аңлый алмады. Мирвәли үзе катлауландыра, ахры, бу тормышны. Ул бит, хатын-кызлар белән аралашканда, мең төрле җай табып, балалар хакында сорый. Нишләп алайдыр — бүгенге кызлар бала яратмыйлар. Бәлки яраталардыр да… Балалар хакында сөйләшергә теләмиләр. Шул харап итә дә… Бала өнәп бетермәгәннәрен сизү белән, күңеленә шактый якын алып өлгергән булса да, бу хатын-кыздан Мирвәли тизрәк китү ягын, хәтта качу ягын карый… Бу — нормаль хәлме? Юктыр… Баласы булмаган хатын-кыз ничек бала яратсын инде? Ә-ә, юк… Ярата ул! Бу хис, кан тамырлары буйлап, йөрәге аша үтеп йөрсә, ярата ул! Бала яраткан кеше, бала теләгән кеше шундук күренә, шундук беленә!
Илмира үз баласын ярата. Ләкин ул «бала» дигән төшенчәне дөрес аңламый. Күңеле белән тоя, әмма аңламый. Аңлар иде, уйланыр иде, аның вакыты юк, хәле-мөмкинлеге юк, моны аңларлык тормышы юк…
Шулай да, Илмира Мирвәлигә ошый. Әйбәт кеше ул. Балалар йорты кешенең эчке, хисси сыйфатларын зәгыйфьләндереп, хәтта үтереп чыгара. Ә бу хатында эчке чисталык, ихласлык, күңел матурлыгы бар. Ул гына да түгел. Илмира Мирвәлигә малае булган өчен, Гаделе белән ошый, ахры. Бу сафтан-саф, ихластан-ихлас, акыллы, талантлы, иң мөһиме, олы йөрәкле малай үз әнисен матур яктан сыйфатлый. Менә бит нидә хикмәт!
Гадел уянып чыкканда Мирвәли өй тирәләрен чүп үләннәреннән арчып бетергән иде инде. Күлгә, чишмәгә илтә торган сукмакны да ачты. Берничә түтәл дә казып атты. Яшел кыякка суган утыртырга була әле, кызыл торманың да җәйге сортлары бар…
Ишек төбендә күзләрен уып утыручы Гадел үзенең кайдалыгын чак аңышты. Әллә берәр юньсез төшкә юлыккан инде — башта бер дә кәефе юк иде. Тирләп-пешеп, ах-ух килеп җир казып йөрүче Мирвәлине күргәч, тынычланды, бераздан елмаеп җибәрде.
— Нихәл, капитан? Йокы туйдымы? — Елгада көймә йөздергәннән соң Мирвәли малайга шулай дәшә башлаган иде.
Гадел җавап бирмәде. Күзгә күренеп матурайган, ямьләнгән бакчага каранып тик утырды. Мирвәли моңа әлләни гаҗәпләнмәде. Аның казый башлаган түтәлен рәткә салып, йомшартып бетерәсе бар иде…
Эшен тәмамлап, бакча уртасында тау кадәр өелгән чүпкә ут төртеп кенә җибәргәч кенә малай янына килеп утырды. Шуны гына көтеп торган кебек, капкадан күрше карты килеп керде. Кулындагы савытта — чебеш күкәе кадәр генә яңа бәрәңгеләр. Бер бәйләм яшел суган кыстырырга да онытмаган.
— Карап-карап торам да, каты тотындың әле бу бакчага… Илмираның кеме буласың соң син?
— Бабай, мин күбрәк Гаделнең «кеме» булам шул.
— Гадел оланның дустымыни?
— Әйе.
— Бик әйбәт, бик мәслихәт. Әйбәт кешегә охшагансың. Баланың бәхетеннән булсын…
Картның соңгы сүзләрен аңлап бетермәсә дә, Мирвәли, рәхмәт әйтеп, күчтәнәч ризыкларны алып калды, учак өстендәге чәйне яңартып җибәрде, бәрәңгене дә, суга салып, дөрләп кабынып киткән ут өстенә элде.
Ничек серле рәвештә пәйда булса, шулай кинәт кенә юк та булды карт. Бәлки ул карт та, кеше дә түгелдер? Берәр изге заттыр? Мирвәли белән Гаделгә булышырга җибәрелгән пәйгамбәрдер? Кем генә булмасын, аның бәрәңгесе ай-һай тәмле иде! Гадел дә яратты. Үзе дә сизмәстән:
— Әйдә әниемә дә калдырабыз, — дип әйтеп куйды. Ул әле һаман уянып җитә алмый. Җәйге көн, кыр һавасы үзенекен иткән — малайны тәмам исертеп-иләсләндереп куйган. Мирвәли үзе дә шундый ук хәлдә. Тын алулары иркен монда, һава гына түгел, күңелләр сафрак, хәтта уйлар сафрак!
Илмира килеп кергәндә алар, пош-пош килеп, өй кыегы астында торган ләгәндәге суда юынып торалар иде. Бер-берсенә су чәчрәтәләр дә, читкә тайпылып, көлешәләр. Шушы берничә көндә икесе дә нык кына кызынып өлгергәннәр; аларның кояшта янган тәннәрендә су тамчылары гәрәбә кебек балкып, калтыранып эленеп калалар…
Капка төбендә шаккатып басып торган Илмираны күргәч, икесе дә шым булдылар, аннары бер-берсенә каранып алдылар да дәррәү «кунак»ны каршыларга йөгерделәр. Мирвәли Илмира кулындагы бихисап күп төргәкләрне алды, Гадел, әнисенең бушаганын сабыр гына көтеп торды да, аның кочагына атылды.
Илмира, бакчаны күргәч, тагын бер мәртәбә шаккатты. Гаделне күтәргән килеш, үз биләмәләрен карап, йөреп чыкты, күл, чишмә буена барып килде. Чынлап та шулаймы, дөрес күрәмме, дигән кебек, чүптән арчылган куакларны, күпереп утырган түтәлләрне тотып-тотып карады, аннары, бер читтә елмаеп басып торган Мирвәлигә таба кырт борылып:
— Аптыратасың син мине, Мирвәли, — диде. Шундук ниндидер эчке бер ирония белән өстәп куйды. — Кеше түгелдер син, җендер…
— Җен, җен, әлбәттә! Җеннең дә төрлесе була. Кешеләрдәге кебек…
Илмира Мирвәлинең җавабын «ишетмәде». Ул Гаделне ишек төбенә бастырды да өйгә кереп китте. Аннан тагын да гаҗәпләнебрәк чыкты.
— Сез бит миңа бер эш тә калдырмагансыз.
— Ә син эшләргә тиеш тә түгел. Бакча безнең карамакта, шулаймы, Гадел? Синең болай да эшең җитәрлек… Әйдәле, аргансыңдыр, ачыккансыңдыр, утыр, безнең ризыклардан авыз ит…
Мирвәли тиз арада табын әзерләде. Суынмасын дип, ак ашъяулыкка төрелгән яңа бәрәңгеләрне чыгарды, яшелчәләр турап куйды, чәй әзерләде…
Илмира да хәтсез ризык алып килгән икән. Аларны, берәмтекләп, Мирвәли кулына тапшырды да, үзе өстен алмаштырырга өйгә кереп китте. Табынны көйләп бетергәнче урап та чыкты…
Менә шунда Мирвәли өчен сәер хәлләр башланды да инде. Чөнки аның каршында бөтенләй икенче Илмира басып тора иде. Зифа тәненә кыска итәкле, кыска җиңле, ачык түшле, җиңелчә җәйге күлмәк эләктереп чыккан хатынга шундук гашыйк булды ул. Дәрткә тулышып торган тыгыз балтырлары, зифа, матур ботлары, шундый ук дәртле беләкләре, зифа муеннары, изү читеннән менә хәзер тәгәрәп төшеп китәм дип, калтыранып торган мул күкрәк алмалары… Ымсындыргыч тәне, мәхәббәтле йөзе… Әйе шул, бу йөзне дә беренче күрә Мирвәли. Үбешер өчен генә яратылган алсу, сусыл иреннәрне дә, сирәк кенә сипкел төшкән матур, төз борынны да, тыгыз, көчле, шул ук вакытта зифа, назлы яңакларны да, бу «айлы кашларны да, нурлы, бәхетле күзләрне дә, үз иркенә куелган, әмма үтә дә тыйнак, җыйнак бу чәчләрне дә беренче күрә ул…
«Күрдеңме инде?» дигән кебек, Илмира бермәл Мирвәли каршында елмаеп басып торды да, җил-җил барып, табын мәшәкатьләренә керешеп китте. Аның кыска, киң итәк «канатлары» җилфердәгән арада, тагын да ныграк ачылып киткән ымсындыргыч аяк-ботлары Мирвәлинең тәмам «җенен кузгатты», аны атлап булмас, хәтта яшәп булмас хәлгә китереп җиткерде…
…Тату, бәхетле гаилә кебек, табын артында озак юандылар. Ашыкмыйча, тәмләп кенә, бөтен ризыклардан авыз иттеләр, әлләни җәелеп китеп сөйләшмәделәр, көлеп-шаярып тик утырдылар. Нигә сөйләшергә? Аларга болай да рәхәт иде. Алар болай да бәхетле иде. Ник сөйләшмәсен? Рәхәтләнеп сөйләштеләр! Күзләре, карашлары белән сөйләштеләр. Мирвәли Илмирага ничек кенә карамаска тырышса да, бара да юлыга, бара да юлыга шул утлы карашларга… Илмира да башкача карый аңа бүген. Мирвәлине күзләренә, йөзенә генә түгел, бөтен җиренә, кояшта янган тыгыз муеннарына, киң кулбашларына, көне буе эшләп бүрткән көчле беләкләренә, таза, егәрле күкрәкләренә, матур тәненә сокланып карый… «Менә син нинди икән! Сине бит яратырга була… Юк, юк… Мин инде сине яратам!» — ди кебек бу караш. Кайчакта бу караш, аптырап: «Йә, каян килеп чыктың син? Каян таптым мин сине? Әллә үзең безне эзләп таптыңмы?» — ди кебек. Мирвәли аңа шундый ук җылылык һәм хис белән җавап бирә, соклануын, яратуын белдерә. Ул күңелендә кузгалган бу чөчле хискә бер куана, шатлана, бер шомлана, курка. Аны онытырга теләп, әле Гадел белән шаяра башлый, әле бакча мәшәкатьләре хакында сөйләргә керешә… Ләкин барыбер сүзгә сүз ялганып җитми, күңелдәге теге олы, яңа хис-тойгы, әле уңайсыз күз карашы булып, әле урынсыз әйтелгән сүз булып кабат тышка бәреп чыга, бу матур, бәхетле һәм серле-илаһи дөньядан читкә тайпылырга һәм мөмкинлек бирми…
Амин тоттылар. Малайлар очрамасмы дип, Гадел урам ягына чыгып китте. Мирвәли белән Илмира сөйләшмичә генә табынны җыештырдылар да, тагын шул ук урыннарына килеп утырдылар.
— Үзең хакында сөйлә әле, Мирвәли.
— Ә? Син миңамы? Нәрсә сөйлим?
— Ну… Кем син, нинди кеше?
— Ә нигә ул сиңа?
— Кирәк… Вот кирәк!
— Мин… Мин — Мирвәли. Нәбиев. Миңа 27 яшь. Мастер-механик. Тагын нәрсә? Татар. Татарлыгы өчен җан атар. Шул!
— Юк, бу гына җитми. Син… өйләнгәнме?
— Өйләнгән. Әмма аерылган.
— Балаларыгыз?
— Балам юк, шуңа күрә аерылыштык та.
— Аңламадым…
— Нәрсәсен аңламаска инде? Мин бала теләдем, ә аңа кирәкми иде.
— Ә… Хәзер аңладым инде.
— Нәрсә аңладың?
— Ни өчен минем Гаделгә тартылганыңны аңладым. Син аңарда үз балаңны күрдеңме?
— Бәлки… Минем малай да шулай булыр иде. Ләкин… аның өчен генә түгелдер.
— Тагын нәрсә өчен?
— Тагын… нәкъ менә шундый булганы өчен. Ул миңа бик ошый. Ачуланма, мин аны яратам да инде...
— Юк, ачуланмыйм, ник ачуланыйм? Балаңны яратсалар, сөенергә генә кирәктер ул…
— Белмим. Анысын әйтә алмыйм.
— Мирвәли, ә синең хыялың бармы?
— Бар. Ә синең?
— Юк, син әйт башта.
— Мин болай да күп сөйләдем. Хәзер син сөйлә. Әйт әле, синең яраткан кешең бармы?
— Хәзер яратып йөрмиләр, минемчә.
— Алайса, яраткан кешең юк?
— Юк. Әмма ялгызым да яшәмим. Ялгыз хатынның күңелен күрергә теләүчеләр җитәрлек. Араларында бик яхшы кешеләр дә бар.
— Ышанам, бардыр. Шулай да… Мин мондый тормышны аңламыйм.
— Ничек инде аңламыйсың? Уйлап кара: яшь хатын фирма башында тора. Аңа бөтен яктан ябышырырга, кабып йотарга торалар. Дуслар кирәкме? Кирәк. Крыша кирәкме? Кирәк. Ә дусларга түләргә кирәк. Хәзер шундый заман. Дусларга да түләргә кирәк! Акча белән генә түгел, әлбәттә…
Мирвәлигә бу сөйләшү ошамады. Әмма, шушы сөйләшүне сәбәп итеп, күңелен тырнап торган бер сорауны да бирми кала алмады ул.
— Ә Сережа сиңа кем?
— Сережа? Ул бүген минем өчен барысы да: дус та, юрист та, телохранитель дә, хәтта сяркәм дә, булачак ирем дә…
— Булачак ирегез?
— Түгел, әлбәттә. Бу — «легенда». Шулай җайлырак. Башкалар бәйләнеп интектермәсеннәр өчен шулай килештек. Сережа булганда бик якын килергә куркалар…
— Ә күңел, хис дигән нәрсә?
— Белмим… Сережа мине ярата. Ә мин… Мин аны хөрмәт итәм. Тугърылыгы өчен… бераз гына яратам да. Әмма күңел, хис белән түгел, акыл белән. Шул. Соравыңа җавап бирдемме?
— Тагын бер сорау бар.
— Давай!
— Нигә Сережа урынында татар кешесе түгел?
— Ә, син аны әйтәсеңмени?.. Кайчан да булса бу хакта сорарсың дип уйлаган идем аны…
— Кыен булса, җавап бирмә…
— Кыен түгел, рәхәтләнеп җавап бирәм. Татарлар белән эшләү авыр. Баштарак гел татар егетләре белән эшләдем. Берсе үз кабинетымда тотып көчләде, икенчесе ярты акчамны урлап качты, өченчесе, халыкны миңа каршы котыртып, урыныма менеп утырмакчы булды. Урыслар белән эшләү җиңелрәк. Алар арасында интригантлар юк. Хөсетлелек, куркаклык аз. Дөрес анысы, без, татарлар — көчле халык, талантлы халык, әмма бездә татулык юк. Без үзебездән түбәнрәкләр белән генә дус була беләбез, ә тиңнәр белән, бигрәк тә өстенрәкләр белән дустанә яши алмыйбыз. Син шуның белән килешәсеңме? Дәлил кирәкме? Пожалуйста! Күршедә «Шархан» кушаматлы татар егетенең фирмасы бар. Шул бөтен урам бандитларын миңа каршы котырта. Яный. Куркыта. Ике будкамны яндырды инде.
— Син, бәлки, хаклыдар да. Мине урамга куып чыгарган түрәләр дә үзебезнең татарлар иде.
— Мөгаен, болай сөйләшеп утыру килешмидер. Син сорадың, мин җавап бирдем.
— Рәхмәт, Илмира.
— Ни өчен, Мирвәли?
— Син күңелеңдәгесен сөйләп бирдең, дөресен, турысын әйттең. Димәк, миңа ышандың? Син — чын, ихлас кеше. Минем белән уйнап булашмадың… Синең кебекләр хәзер сирәк…
— Син үзең дә шундый бит, Мирвәли. Чын кеше. Гадел юкка гына яратмый сине. Мин аңа ышанам.
— Гадел? Гадел мине яратамы?
— Ярата шул, бик ярата. Синсез нишләрбез инде, белмим…
— Мин бит әллә кая китәргә җыенмыйм.
— Ачуланма, Мирвәли. Бу — табигый хәл. Гаделгә ир кеше кирәк. Әтисен алыштырырдай кеше кирәк. Шуңа күрә мин аңа үпкәләмим, сиңа да ачуланмыйм. Сөенәм генә. Куркуым да шуннан. Артык сөенсәң, күз тия бит ул…
— Ә мин сөенергә курыкмыйм. Беләсеңме, миндә шундый халәт: гүя мин үземнең яши башлавымны көтәм…
9. Гадел
Мирвәли белән Гадел бакчада яши башладылар. Һәр көнне иртән-кич Илмира килеп китә. Азык-төлек алып килә, Гаделне юындырып, киендереп китә. Бөтенләй дә калыр иде, соңгы вакытта эше бик тыгыз. Ниндидер күрше фирма белән килешә алмыйлар. Илмира шулар белән сөйләшүләр алып бара, бу сөйләшүләрдә терәк булырдай дусларын җыя…
Гадел — гөнаһсыз бала, анасының борчулары хакында берни дә белми, белергә дә теләми. Аның бөтен кайгысы — Казансуда калган ятим үрдәкләр белән мәче тырнагыннан котылып калган песнәк баласы… Бакча эшләреннән бушап торган арада ул Мирвәлине шулар янына алып китә. Шулай ярты көннәрен үткәреп кайталар. Аның каравы туйганчы су коеналар, комда кызыналар, паркка менеп, таганда атыналар, карусельдә әйләнәләр…
Бер атна дигәндә Мирвәли бакчаның эшен бетерде, як-ягында камышлар гына калдырып, күлне чистартып чыгарды, чишмәгә агач улак урнаштырды, аны түбә астына кертте, янына эскәмия ясап куйды. Матур, тигез рәт булып тезелеп киткән түтәлләргә суган, кызыл торма, салат, укроп кебек яшелчә-үләнннәр чәчеп чыкты. Сукмакларга таш түшәде, капка төбенә чәчәкләр утыртты…
Шуннан соң гына алар күптән ниятләп куйган эшләрен тормышка ашырырга керештеләр: базардан ике кәрзин сатып алып, Казансудагы үрдәкләре янына төшеп киттеләр. Барып җиткәнче Гадел бертуктамый сөйләнеп барды:
— Без ул үрдәкләрне күлдә тотарбыз… Аларга оя ясарбыз… Алар бездә озак, бик озак яшәрләр… Бер дә, бер дә китмәсләр… Алар бит изге, әйеме? Аларга тияргә ярамый… Аларны үтерергә дә, ашарга да ярамый… Алар бөтен җирне, җирдәге кешеләрне барлыкка китергәннәр, әйеме?
Мирвәли сабыр гына тыңлап барды. «Әйе» димәде, «юк» димәде. Чөнки малай күбрәк аның белән түгел, үз-үзе белән сөйләшеп бара иде. Мирвәли инде күптән искәрде: Гадел, ялгызлыкта яшәгән күпчелек балалар кебек, үз-үзе белән, үз күңеле белән сөйләшергә өйрәнгән. Ул шуңа күнеккән, аңа шулай җайлырак. Бу аның күңел халәте, яшәү рәвеше. Мирвәли белә: шушы кечкенә гомере буе үз карамагында яшәгән бу малайны кешеләр белән, дөнья белән сөйләшергә өйрәтәсе бар. Сөйләшергә генә түгел, үзара аңлашырга, аралашырга өйрәтәсе бар.
Ә Гадел сөйләнде дә сөйләнде:
— Кешеләр шуңа күрә суда әйбәт йөзәләр, җирдә йөриләр, күктә очалар… Кешеләрнең бабалары үрдәк булган, шуңа шулай ул, әйеме? Үрдәкләр белән дус булырга кирәк. Аларны үтергән кешеләр — начар кешеләр, андыйлар соңыннан кешеләрне үтерәләр, әйеме? Ә менә ни өчен үрдәкләр «бак-бак» дип сөйләшәләр икән? Мин белмим, ә син беләсеңме? Ә? Беләсеңме?
Бу сорауга Мирвәли ничек тә җавап бирергә тиеш иде. Сынатырга, сер бирергә ярамый. Ә бит җавап әлләни катлаулы булырга тиеш түгел.
— Ни өчен шулай сөйләшәләрме? «Бак-бак» — безнеңчә «кара-кара» дигән сүз. Үрдәкләр дә: «Бак-бак, карап бак», — димәкче булалар. «Дөнья шундый зур, шундый матур, шундый изге», — димәкчеләр алар.
— Чөнки үрдәкләр бу дөньяда беренче яралганнар, шуңа шулай диләр, әйеме?
— Әйе. Аннары бүтән кошлар сөйләшә башлаган. Торналар: «Торыйк-торыйк, шушы ямьле җирдә торыйк», — дигәннәр, күкеләр: «Күк-күк», — дигәннәр. — «Күк йөзе иң күк, иң аяз, иң якты, иң изге дөнья», — дигән сүзләре бу аларның…
— Ә казлар нәрсә диләр?
— Казлар: «Кай-як, кай-як?» — дип кычкыралар. Кайсы як безнең як икән, дип, тирә-якларына каранып очалар, имеш...
— Ә сандугачлар?
— «Чүт-чүт» кенә сайрыйм да, тагын «чүт-чүт» кенә сайрыйм, аннары тагын «чүт-чүт» кенә сайрыйсы кала, — диләр.
— Ә песнәкләр?
— Песнәкләрнең дә үз теле. Алар: «Кечерәк-кечерәк», диләр. Кечерәк кенә ризык кисәгенә дә без риза, димәкчеләр алар. Чыпчыклар: «Чык-чык, уйнарга чык», — диләр. Күгәрченнәр: «Гөле-гөле, гөле-гөле, без — бу җирнең оча торган гөле», — дип сөйләшәләр.
— Кызык, әйеме?
— Кызык, бик кызык.
— Бөтен-бөтен нәрсәнең дә теле бармы?
— Бар, бар. Табигатьне тыңлый белергә генә кирәк. Хәтта агачларның, үләннәрнең дә үз теле бар.
— Алар ничек сөйләшә?
— Алар да төрлечә сөйләшә. Яфраклары белән шыбырдашып, камыш-кыяклары белән талгын гына моңланып көйләшәләр, сөйләшәләр… Суның тавышы да бар — ул йә шаулап, йә дәшми-нитми генә сагышлана…
— Телләре булгач, тередер алар, ә? Җансыз әйбер сөйләшми бит.
— Тередер шул… Менә синең сыдырылган яисә киселгән каен күргәнең бармы? Аннан яшь тамып тора. Каен шулай елый… Суык кыш көнендә урманга барсаң, тыңла: анда агачлар ыңгыраша… Өшиләр, димәк…
— Ә мин кешеләр генә өши, кешеләр генә елый дип уйлаган идем…
Шулай сөйләшә-сөйләшә Казансу буена төшеп җиттеләр. Тиз генә өсләрен салып аттылар да суга кереп киттеләр. Үрдәкләр инде сизенеп алганнар — әле барып җитәргә шактый ара бар, ә алар үз телләрендә әрепләшә-әрепләшә, килеп тә чыктылар…
Гадел иң элек үрдәкләргә үзе белән алып килгән икмәк кисәкләрен ашатты. Аннары кулына алып сөйде, камыш эчендәге кечкенә күлдә үрдәкләр белән бергә йөзеп йөрде. Уйнап кинәнгәч, Мирвәли янына килеп, кәрзиннәрне алып китте. Үрдәкләр карышмадылар. Алар, көн саен каяндыр йөзеп килеп, ашатып, туйдырып китә торган дусларына күнегеп, ияләшеп беткәннәр инде. Бертуктаусыз «бак-бак»лап, борчылуларын белдерсәләр дә, әлләни ялындырмадылар, кәрзиннәргә җайлап кына менеп урнаштылар. Юлда да тынгысызлап интектермәделәр. Бакчага кайтып, күлгә җибәргәндә генә, бу үзгәрешкә риза булмыйча, шактый карышып, сатулашып булаштылар. Бераздан тындылар тагы. Күл читенә куелган басма өстенә менеп, бер-берсенә сыеныштылар да, мыгырдана-мыгырдана черемгә киттеләр…
Гадел дә арган. Берәр сәгать яр читендә үзенең үрдәкләренә карап утырды да өйалдына кереп, такта сәкегә сузылып ятты… Мирвәли үзе бакчада эшләп йөри, үзе Гаделдән күзен дә алмый. Эченнән генә сөенеп йөри: компьютер уеннарыннан башка берни дә белми торган вундеркинд-малай аның күз алдында хәятка, табигатькә кайтып бара, димәк, үзенең кешелек асылына кайта! Мирвәли монда үзенең дә өлеше барлыгын белә. Әмма моның өчен нигез булган! Анасының күкрәк сөте аша күчкән ихлас табигате, холкы, рухияте, күңел сыйфатлары булган! Мирвәли шуларны терелтеп, уятып кына җибәрде. Рухи нигезе булмаса, кешенең күңелен тәрбияләү мөмкин түгел… Ул моны гына белә…
Күрше карты керде. Мирвәли, елмаеп исәнләшә-исәнләшә, аны каршыларга китте. Әмма, катның үтә дә җитди йөз-чыраен күргәч, шундук авызын җыйды.
— Исәнмесез! Бер-бер хәл булмагандыр бит, Сабир абзый?
— Исәнлеккә исән дә… Хәлләр бер дә әйбәт түгел әле.
— Нәрсә булды, Сабир абзый? Балтаң кайсы суга төште?
— Менә син шаяртасың, кем… Мирвәли олан. Төшлектә бер көтү бандит кереп, сезне эзләп йөрде. Сораша башлаган идем, бәреп ектылар. Менә, янбашыма тотынырлык та түгел…
— Сез чынмы, Сабир абзый?
— Чын булмый… Шаяртудан узган инде…
— Кемнәр икәнен танымадыдызмы?
— Танырсың ди… Бөтенесе бер кыяфәттә инде алар… Кыскасы, бандитлар…
— Нәрсә диделәр? Кемне эзләделәр?