Ýaradanyň diwany - 2

бершини сынлап багрыны паралап отуршына гуҗагындакы гувы
сыпалаярды.
Гҥнортана голай газлар, гувлар, яшылбаш соналар авының
тәсиринден ачылып, мавы уммана гаршы учуп гитдилер. Кыныш
ага дагам кенара сепилен авылы мекгелери йыгнап ере гӛмдҥлер.
Кыныш бег чашы оглана:
14
- Етим болсаң, йӛр, мен саңа хоссар чыкян, иш тапып берйән,
эмма мундан буян отурсаң-турсаң тоба эт - дийди.
Олар ҥч кишә ниетленен кҥлчәни дӛрт болуп ийдилер, ҥч
адамлык чатмада дӛрт болуп ятдылар. Болсада тебигат -- Яраданың
китабы Кыныш беги яланчы этмеди, онуң айдан гҥнҥниң гиҗеси
турды бир апы-тупан, гопды бир харасат! Магтымгулы билен
Җанмәммет укудан сычрап туранында Кыныш ага әпет агаҗың
пҥрделен сҥтҥнини чатмасына дирег этҗек болуп гара башына
гайды. Магтымгулы билен Җанмәммет ӛзлерини учурып барян
абырсыз гҥйчли гара ели биринҗи гезек гӛрйәрди. Асманы
җайрып-җайрып йылдырым чакып, гӛклер гҥммҥрдәп, ерлер
лерзана гелйәрди. Бир ерде даг болса, деңиз болса энтәп гӛрмедиги
гӛрде галан Кыныш бегем энтек бейле кыямат беланы гӛрмәнди.
Кыныш бег бу нәгехан апаты дҥйнки чашы огланың этмиши ҥчин
Алланың гахар-газабыдыр ӛйтди. Аждар ялы аждарам горкусына
чыңсап, чатма дыкылып дурды.Магтымгулы мӛвч уруп ятан
умманы сынлап:
--Умманлар бикенар болаймалы,чҥнки улы-улы умманлар
апы-тупанлы чагбалары,ягышлары,баранлары догуряр.
Гара даглар бимӛчбер улы болаймалы,чҥнки улы даглар
дерялары,чешме-чайлары догуряр,дерялардыр чешме-чайларам
яшайышы дӛредйәр—дийип ичинден ойланды.—Тебигатың бакы
айланышыгы!
Апы-тупан болса гитдигиче гҥйҗейәрди. Аякларыны ере
саллашып, сҥрленишип гелйән леммер-леммер гарамы, чалмы
булутлар буругсаярды,гайнаярды,асман ере чӛкҥпди. Ишине бек
Кыныш аганың дирегиниңем пейдасы болмады. Чатма ахыры
вейран болуп хер сынасы бир яна учуп гитди.
Огланлар, Кыныш ага голайдакы габадан яйбаң ыкышында
чугудышып отырлар. Ериңден туруп билсең - ел йыкҗак!
Магтымгулы бҥкҥдип апы-тупаның гаршысына йӛрәп уграды.
Онуң горкунч тӛвекгеллик кҥйсейән калбы ер билен гӛги
гапышдырып ташлан апы-тупандан хейҗана гелйәрди.Шабрапшабрап ягышам ягып башлады. Бирден онуң йҥзҥне ялының,
гӛзлерини гамашдыран йылдырымың ховры чабрап, аягының
ашагында ер ыранып гитди. Магтымгулының он-онбәш әдим
ӛңянында мәхнет йылдырымың ялав ялы тыгы ериң гурсагына
гирип гитди. Чагбалан ягян ягыш сувлары йылдырымың уруп
гиден кӛвегинде җазырдаян ялы болды. Леммер-леммер булутлар
15
деңзиң депесинден хҥҗҥм этсе, гаралып ятан уммандан гӛтерилйән
чалымтыл ак толкунлар арлы ялы асмана хҥҗҥм эдйәрди. Хамана
кыямат гопдуран апы-тупаны деңиз асмандан, асман болса
чырпынып ятан деңизден гӛрҥп, моҗукдан-моҗук оваз билен
увлашярдылар. Магтымгулы эййәм шаглап-шаглап ягян чагбада
сҥллҥмбай
болуп,
дәли
дҥнйәниң
ойнуна
томаша
эдйәрди.Магтымгулы голларыны герин,җҥмле-җахана бакып
гыгырярды:
--Эй,дәли дҥнйә,сен маңа аршы-кҥрси лерзана гетирен апытупаныңы бер! Сен маңа дәли умманларың ер-гӛгҥң арасында
чырпынян
мӛвҗҥни бер! Сен
мана кҥкрәп-кҥкрәп,гӛклери
гҥммҥрдедип гелен йылдырымлы чагбаларыңы бер,мен олардан
отлы айдым ярадайын!
Учурып барян елде япырылып,бҥкҥдип Магтымгулының
янына гелен Җанмәммет Магтымгулының кейпи чаг халда
гыгыряныны гӛрйәрди,эмма сесини эшитмейәрди.
Энтегем агаҗың дҥйбҥнде чугудып, дҥнйә сын эдйән Кыныш
аганың хайяды гӛчди. Ол айылганч гыгырып, бҥкҥдип кенара тарап
ылгап уграды. Эмма гара ел, апат апы-тупан онуң овазыны
агзындан чыкып чыкманка, алды гитди. Ол овазы дӛрт гҥнлҥк
ѐлдан аңырда дашарда бӛврҥни диңләп отуран Нурҗемалың
гулагының янындан шувлап гечип гитди. Бу махал Магтымгулы
билен Җанмәммет ҥмҥдикләп кенарың якасына барып, ики-ҥч
адамы бойы гая болуп гелйән толкун билен гарпышды. Кыныш ага
вагшыяна гыгырып, әхли гҥйҗҥни эдип ылгады, эмма болҗак иш
болупды, мәхнет гая ялы толкун огланлары учурып гойберди, эмма
оларың дҥшен ери нәбеллиди. Кыныш ага ылгады, эмма толкун
ызына гайданында инилериниң ѐкдугыны гӛрҥп, аклы башындан
учды. Ол ылгап деңзе голай баранынам, ӛлҥм пеллесиниң
геленинем дик депесинден абанан
вагшыяна җанлы гаяны
гӛренинде дуйды, эмма гичди. Пахыр «бары гутарды!» дийип
ойланыбам етишмәнкә, толкуның ѐңсуз ургусы оны сеңселедип,
учурып гойберди. Гӛргҥли бу дҥнйә дҥшдҥми, о дҥнйә дҥшдҥми белли дәл! Элхенч-элхенч йылдырымлар чакып, ерлер-гӛклер
лерзана гелип, дҥнйә агдарылып, дҥңдерилйәрди. Хер хал,
Магтымгулыныңам, Җанмәммедиңем, Кыныш аганыңам Худай
диен ери бар экен. Әпет толкун ала хашшылды болуп ызына
гайданында толкундан сыпырылып галан Магтымгулы билен
Җанмәммет эмедекләп, дӛрт аяк болуп кенара гаршы ылгады. Олар
16
серлип ятан Кыныш аганы гӛрҥп, херси онуң бир элинден тутуп
сҥйрәп гачдылар. Шол заман ах, уруп награ дартып гелйән әпет
толкун авуны алдыран вагшы махлук ялы олары зарбасына йыкды,
эмма холтумына долап, ӛзи билен сҥпҥрип ызына алып гайдып
билмеди. Магтымгулы билен Җанмәммет Кыныш беги ховпсыз ере
гетирип, яңакларыны гурсагына гоюп диңләп гӛрдҥлер. Эмма апытупаның гохы-говгасындан башга дҥнйәде сес йитипди. Бир
замандан ӛзҥне гелип, аклына айланан Кыныш ага дуршуна гахаргазаба ӛврҥлип огланлары хайкырды, гыгырды, олары алып гайдан
гҥнҥне лагнат окады. Җанмәммет болса ичякгыч херекетлер эдип,
Кыныш аганың газабыны бӛҗедйәрди…Кыныш бег сҥем
бармагыны чоммалдып сессиз гыгырярды,гӛргҥли шу сӛзлери
айдярды:
--Магтымгулы енача дартан дамарыңыз гурсун!Сиз мени
агаларымың,еңңелеримиң алнында йҥзҥгара этҗек боляңызмы?!
Бир
замандан аршы-кҥрси лерзана гетирип, дҥнйәниң
депесинде кыямат гопдуран апы-тупан чагбасыны сҥйрәп
Магтымгулының калбына гирип гитди. Деңзиң ҥстҥнде чаңҗарып,
җыбары-тозаны, ерлерде болса бӛрең-бӛрең кӛлчелери галды.
Дҥнйә имисалалык аралашансоң агзыны ачып-юмуп гәвҥш
гайтарып йӛрен Кыныш аганы сынлап огланлар гҥлҥшип башлады.
Асыл, олара хайкырып, гыгырып-багырып Кыныш аганың сеси
гырлып гиден болса нәтҗек! Дуршы билен кинаялы йылгырыша
ӛврҥлен Җанмәммет:
- Пахай, Кыныш дәде, яңкыҗа апы-тупандан горкыңа сесиң
гачып Семнандан чыкайдымы? Хах-хах-ха! О чашы гурумсагыңама гҥмҥни алып ѐк болупдыр. - дийип гҥлди.
Кыныш бег гырылҗак сеси билен:
- О доңуз оглуны базарың дервезеси чекйәндир - дийди.—Ене
бәш-алты йылдан телпегини ӛңҥне атып отурандыр Гҥрген
базарында,эгер пәлини дҥзләймесе…
Кыныш аганың кейпи чагды, чҥнки апы-тупаның толкунлары
энтек онуң ӛмрҥнде гӛрмедик отларыны, балыкгулаклары, гайры
нәрселери кенара ташлап лейс эдипди. Кыныш ага оларың
арасынданам герегини йыгнашдырып, ҥч гҥнден соң дҥелери,
атлары мас йҥкләп нирдесиң Хаҗыговшан дийип ѐла дҥшдҥлер.
Кыныш бег хош болуп:
- Хай, дәлибаш беглерим, гӛвнҥңизде арман галдымы? - дийди.
Магтымгулы:
17
- Галды, шол апы-тупанда Хазар деңзинден уруп, Гҥрген
дерясындан чыкаян болсадым… - дийди.
- Алланәме… Гӛвнҥңизде бир арманың галаны ягшы, садагасы
болдугым бу сахаватлы деңзе ене гайдып гелеримиз ялы…
Магтымгулының кейпи галады,шәхди ачыкды,себәби ӛтен
агшамкы
дҥнйәни
агдарып-дҥңдерен
апы-тупан,гӛклери
гҥммҥрдедип,йылдырымларыны чакдырып, кҥкрәп-кҥкрәп ягян
часлы җала онуң гурсагында чырпынярды…
ххх
Гҥнлериң бир гҥни Гарры молла Магтымгулыны герекләп,
онуң җайына гирди. Магтымгулыны болса яңыҗа бир иш билен
Җанмәммет алып гидипди. Дӛвлетмәммет ага голая барып,
оглуның окаян китапларына назар айлады, дик дуран еринде сҥннә
язылан кагыза гӛз гездирди. Кагыз онуң ҥнсҥни ӛзҥне чекди, ол
отурып гошгының бирки бендини окап гӛрди. Гарры молла
Магтымгулының гошгы язяндыгыны аңярды, себәби адаты адам
дереҗесинден гӛтерилип ӛзҥне сыгмаян адамларың әхлиси диен
ялы гошгы язяр. Гарры молла ымыклы отурып гошгыны окап
башлады, гошгының вакасы онуң аңында җанланды:
Ханха, ал асманда бир кепдери учуп йӛр, аңырдан гелйән лачын
гуш оны ковалап башлаяр. Яшайыш билен шум аҗал ковалашып,
ховаланып дуран мечҗиде баряр. Җанам бир ширин зат, кепдери
гачып мечҗиде гирйәр. Мечҗитде болса кҥлли мусулманың
шахымерданы, Алланың шири аркасыны мәхраба берип,
сахабалары билен отыр. Кепдери Хезрети Алының алнында гонуп
ынсан дилинде салам берип арзыны айдып башлаяр.
Сен-сен диним-иманым,
Саңа гурбан бу җаным,
Пылан ерде әшяным,
Яш чагам бар я Алы!
Гӛрдҥм бир лачын гелер,
Ховада ховаланар,
Билдим ки җаным алар,
Аман бермез, я Алы!
18
Алы Муртуза онуң арзы-ахвалыны диңләп, кепдерини еңине
саляр, шол махал лачын гелшине мечҗиде гирип, Алының гашында
отуряр. Улуг-кичик сахабалар бу вака хайран галып середип
отырлар. Лачын ынсан дилинде арзыны айдып башлаяр:
Дермендеем, мәхтәҗем,
Шермендеем, галлаҗам,
Шу гҥн ҥч гҥндир аҗам,
Авым бергил, я, Алы!
Шири-Первердигәр Ганбары чагырып, оңа ханҗар гетирдйәр.
Лачынам, гушларам хайран галып хезрети Алының этҗек болян
ишине гарашярлар. Херзети Алы ялав ялы ханҗары мҥбәрек
голларына аляр.
Гӛрҥң инди не кыла,
Истәр ол -- керем кыла,
Лачын дийди Алыга:
« - Сиз нәдерсиз ханҗары!»
Хезрети Алы: - Эй, лачын, мен Хайдарам,
Сахыбы-лутфы керем,
Ӛз будумдан эт берем,
Сен дилеме кепдери!
- дийип, будуның юмры еринден ханҗары салҗак боляр, шол
пурсат лачын ганаты билен онуң мҥбәрек голларындан тутуп:
Сениң ишиң керемдир,
Голларың мухтеремдир,
Бу эт бизе харамдыр,
Эя сакы-кӛвсери.
Лачын саймаңлар мени,
Кепдер диймәңлер оны,
Сынамак ҥчин сени,
Гелипдик сизиң сары!
дийип, хезрети Ала тагзым кылып, кепдери билен лачын учуп
мечҗитден чыкып гидйәр.
19
Гарры молла гошгыны ӛвран-ӛвран окады, онуң калбына
буйсанч яйрады, ҥстесине-де гаты гең галды. Дӛвлетмәммет аганың
ӛзем улы шахырды, улы-улы шахырлар билен хем гатнашыкдады,
окамадык китабы-диваны ѐкды. Эмма ол шейле тебигы хем
йӛнекейден ширин дилде гошгы язылшына илкинҗи гезек габат
гелйәрди. Тҥрки дилли эдебиятың тарыхында ол энтек бейле гошгы
языланыны гӛрмәнди. Шахырлар ылмы тҥрки дилде гошгы
язярдылар, гошгулар алымлар, акылдарлар ҥчин язылярды. Тҥрки
ылмы диле болса тҥркмениң, ӛзбегиң, газагың-гарагалпагың,
османлының-гыргызың алымлары, арыфлары, акылдарлары,
соватлы адамлары дҥшҥнйәрди. Умуман, ылмың, гошгының,
кыссаның умумы тҥрки дили барды. Эмма Магтымгулының бу
гошгусына гайры юртлы алымлар, арыфлар дҥшҥнип билҗек
дәлди. Гошгы тҥркмен халк дилинде язылыпды.
Дуршуна оваздан, дана пәхим-пайхасдан чешме-чай ялы акып
барян гошгыны Дӛвлетмәммет ага ене бир ѐла окады, шол махал
отага Магтымгулы гирди, ол дәдесиниң яңы язан гошгусыны окап
отураныны гӛрҥп, утанып ызына йӛнелди, эмма оглуның геленини
дуян Дӛвлетмәммет ага ызына гаңрылып, Магтымгулыны янына
чагырды. Ол махал Магтымгулы он ҥч яшлы яш огланды. Дәдеси
уялып, башыны ашак салып дуран оглуна мәхрибан назарыны
айлап, совал ызына совал берип башлады:
- Оглум, хачан яздың муны?
- Яңы.
- Башга-да язан гошгың, газалың бармы? -- Магтымгулы баш
атды. -- Ханы олар?
- Йыртдым…
- Нәме дийип йыртдың?
- Дәде, мен арыф болмак ислейән-дә…
- Арыфларам гошгы язяр, арыфларам шахыр боляр.
- Хова, эмма хемме шахыр арыф болуп билмейәр-дә.
- Би роваяты ниреден эшитдиң?
- Ӛз сериме гелди, дәде?
- Гаты говы, гаты говы. Эмма мундан буян нәме язсаң
йыртмагын, эшитдиңми?
- Бор дәде…
- Оглум, гошгы говы, йӛне бу гошгыңы гайры арыфлар,
акылдарлар окап дҥшҥнип билмез! Эгер муны ылмы дилде язаян
болсадың…
20
Магтымгулы уялып, башыны ашак салып дуршуна келам агыз
сӛз диймеди.Эмма Магтымгулы «Гӛкҗе кепдери» атлы гошгусы
билен дҥнйә диймели сӛзҥни дийипди.Шол гошгы билен тҥрки
халкларың дҥнйәсинде халк дилинде язылан халк гошгуларының
эйямы башланярды.Ол буйсанч билен оглуны сынлады-да:
- Оглум, индики чаршенбеде Ыспыхана гидйәрис, садагасы
болдугым, хезрети Ыбрайым пирден пата алмага. Тайынлыгыңы
гӛрҥбер - дийип, отагдан чыкды.
Гарашылмадык хабардан яңа Магтымгулының чыраглы гӛзлери
ышырап, йҥзҥне йылдырымың ялкымы ялы шатлык чабырап гитди.
Онуң рухы галкыҗаклап, гӛвни телвас эйледи! Гӛр-ха, Магтымгулы
дәдеси билен бир ай кырк гҥн ѐлдаш болар. Гиҗе-де, гҥндиз-де!
Магтымгулы бир ай кырк гҥн дәдеси билен сӛхбетдеш болар! Бир
ай кырк гҥнде дәдеси Гарры молла оңа кырк йылда алҗак акылпайхасыны, парасадыны берер! Бир ай кырк гҥн Магтымгулы ялан
дҥнйәден чыкып керем-кераматлы дҥнйә гидер! Абу Алы Ыбрайым
пир еди ыклымың кераматлы улуг пири. Ҥстесине онуң дәдеси хем
кераматлы. Тамам Тҥркменсәхра, Хорасан, Мазендаран ялы голайголтумың иллери Гарры молланы керамат сайып йӛр ахыры!
Магтымгулы дәдесиниң кераматлыдыгына тҥйс йҥрекден ынаняр,
диймек ол бир ай кырк гҥн ялан дҥнйәден араны ачып кераматлы
дәдеси билен ѐлдаш болар.Дӛвлетмәммет ага гӛклеңиң,емудың
кетхудасы болансоң,бир гҥн ол обадан,бир гҥн бу шәхерден
чыкярды.Ол
илиң
кетхудасыды,велаятың
адындан
дини
хадымларың меҗлисине,йыгнагына гидйәрди.Гараз Магтымгула
дәдеси билен сӛхбет этмек сейрек миессер эдйәрди…Ынха,инди ол
кырк гҥн дәдесиниң янында болар. Белки, оңа ене Гайтар
галасының харабачылыгындан чыкып, салланып, сейкин басып
Дҥрҗемал гыз гӛрҥнер! Эйсе, ол гыз хем кераматлымыка? Мегер,
кераматлыдыр, Алланың азызланыдыр, ѐгса хей ики йыл озал ӛлҥп
җеседе ӛврҥлен шехит гыз җана гелип, дирилериң гҥнәден долы
дҥнйәсине гелип билерми? Алланың эрадасы билен Дҥрҗемал гыз
о дҥнйәден чыкып, бу дҥнйәниң ишине гарышяр ахыры…
Дҥрҗемал какасына, агасына, Аргамак обасының ымамына-да
душуп билерди ахыры! Эмма ол гудратлы Бирибарың гҥйҗи билен
Гарры молла душяр, Магтымгула душяр! Бирден Магтымгулының
аңында «мен хем кераматлы болаймайын?» диен пикир ышырап
гитди. Магтымгулы ӛз пикир-оюндан утанып тоба этди. Эмма
Худай халаса Магтымгулы ылым-билимден, пәхим-парасатдан
21
йҥкҥни тутуп, Хакың ѐлуна дҥшҥп, ӛмрҥни кераматлы ѐла багш
эдер!
Чаршенбе гҥнҥниң даңданы Гарры молла, Кыныш бег,
Магтымгулы атланып ѐла дҥшди. Агшамара болса Гайтар
галасының харабачылыгына бардылар, эмма Магтымгулының
арзув-хыялы хайып болды. Гӛрмегей гыз Дҥрҗемал о дҥнйәден
чыкып, салланып бу дҥнйә гелмеди.
Шехит гызың губурына голай ерде дҥшледилер. Гызың
губурының башында Гарры молла аят-дога окады. Гиҗәни шол
ерде гечирип гара даңданам олар ѐла дҥшдҥлер. Магтымгулының
бирнеме лапы кеч болды.
ххх
Ёл узак, гҥнлер гысга, дҥнйә гиң, адам пахыр дар, ӛмҥр
саналгы, вагтың болса хасабы ѐк. Гарры молла, Кыныш ага,
Магтымгулы ат янашдырып Дешти-Кебир чӛлҥстанының
демиргазыгындан баряр. Олар ӛңңҥн Аргамак обасының деңинден
гечдилер. Гарры молла Магтымгулыны икинҗи гезек Ыспыхана
Абу Алы Ыбрайым пириңкә алып баряр. Кыныш ага болса энтек
адам аягы секмедик чӛлҥстаның җҥммҥшине аралашып, дәридерман ӛсҥмликлери йыгнамага баряр. Магтымгулы соңсуз ойпикирлеринден, шол бир тукат, гамгын гӛрнҥши билен гурсагыңа
перишанлык салян ымгыр чӛл-беевандан ядап:
- Худайым, би чӛл-бееваныны нәме дийип яратдыка? - дийип,
тӛверегине сер салды. Пах-пах, дымышлыга сыгман гелйән Кыныш
ага гҥрлемәге зерар тапыланына хош болуп:
- Пәхей, гарагенҗим, сандык-сандык диван вараклап, шоны-да
билмейәмиң? Билмесең билип гой, Худайҗан бир гҥн дҥе атлы
атан-сатан, бҥдҥр-сҥдҥр, эгри-бугры тагашыксыз бир җанавери
ярадыпдыр. Җанавери дага-дерә гойберип гӛрҥпдир, йӛрәп
биленок, юмшаҗык дабанына даш чҥмҥп, гыйяр. Дҥзлҥге-яйла
гойберип гӛрҥпдир, ягыш ягып, ерлер тайга болса, җанаверлер,
йӛрәп биленок, тайып чаты айрылайяр. Ине, онсоң шол җанаверлер
ҥчин сувсуз-сӛлсиз иңләп ятан чӛллери ярадыпдыр гурбаны
болдугым Бирибар - дийип, ӛз сӛзҥне хош болуп гҥлди. Гамчысы
билен ызына тиркелен дҥелери Магтымгула гӛркезип -- Сынла,
чӛлҥстаның җҥммҥшине аралашдыгымызча, атасы ӛйҥне барян ялы
гайтармалар ялы кейплери чагланяндыр.
22
Дӛвлетмәммет ага гардашы Керимберди нерессәниң еке оглы
Кыныш беги чакдан аша говы гӛрйәрди, ол Кыныш бегиң пикир
йӛредишине хош болуп йылгырды.
- Оглум, Первердигәриң чӛл-бееваны нәме дийип яраданыны-ха
билҗек дәл, йӛне бир зады велин аян: адам чӛлҥстанда дҥнйә
билен, ӛзи билен, ӛлҥм билен йҥзбе-йҥз боляр. Иңләп ятан чӛлҥстан
хатда акмакларам ой-пикире батырып, акылдарлары болса пикир
умманына гарк эдйәр. Мегер шондандыр, пыгамберлеримизиң
әхлиси диен ялы чӛл-сәхрада дҥнйә гелип, җебри-җепалы
чӛлҥстанда эҗир чекип, чӛл-бееванда пыгамберлиге гӛтерилипдир.
- дийди. -- Чӛл диениң кераматлы ердир…
- Алланың кераматсыз ер-ә ѐкдур, йӛне мен бир зады такык
билйән: чӛл-сәхраның от-чӛпҥниң дәри-дерманлыгы-ха гаты
гҥйчли - дийип, Кыныш бег ҥзеңңә галып, саг голуны гӛзлерине
кӛлеге эдип, алыслара назар салды. -- Гоша гуя етиберипдирис…
Гоша гуйы Ыспыхан ѐлунда мензилхана боланы ҥчин, гышда
гардан-гайдан, томусда ыссыдан, елден горанар ялы таша-тамлыды.
Кервен дҥшлегиниң илерсинде бир гуйы барды, ылла чешмәниң
сувы ялы сҥйҗҥди, гайрасындакының сувы шейлебир аҗыды, хатда
дҥе җанаверлерем йҥзҥни кҥршердип, тумшугыны талавладып,
зордан ичйәрди. Егса гуйыларың арасы
отуз әдимем ѐк.
Дӛвлетәммет ага ичи иер-ичерли хорҗунлары алып, бассырманың
кӛлегесине барды.
Магтымгулы сҥйҗи сувлы гуйының кичиҗек говасыны гуя
гойберип, сув чыкарып, дәдесине сув акыдып берди. Кыныш ага
болса ише верзиш инерине аҗы гуйының чархының урганыны
даңып:
- Хайт, гит җанавер! - дийди. Гуюдан сув чыкармага
ӛвреннекли дҥе тә эесиниң сеси чыкянча мытдылдап уграды.
Ахыры Кыныш бег «Хайт, җанавер, саклан!» дийип гыгырды.
Кыныш ага гуйының агзына голайлан гованың эрңегинден бир эли
билен япышып, бейлеки голуны узаданда Магтымгулы «Кыныш
дәде йылан!» дийип җынссыз гыгырды, эмма гичди. Гуйының
говасына долашып чыкан йылан Кыныш бегиң сол элиниң
аясындан шатладып алды, эмма җанавер чакмалы кишисини
ялңышыпды. Җын ялы чаласын Кыныш ага бир эли билен йыланың
бокурдагындан, бейлеки эли билен билинден тутуп, пилсапы ялы
ѐгын йыланың ягырнысындан ҥч ѐла агыз уруп, оңургасыны
сындырып, агзы ганлы җерхетден долянча дишләп, соңам йыланы
23
элиниң терси билен итиниң ӛңҥне зыңып гойберди.Йылан чакан
бадына онуң аркасындан ҥч ела дишләп билсең йыланы зәхери
йӛремейәрмиш...
- Аждарым, сенем авыңы ал!
Дҥшби Магтымгулы Кыныш дәдесиниң иер-ичерли, дәридерманлы хорҗуныны алып ылгап гелшине:
- Кыныш дәде, йыландан ар алшың нәтеңет-әй! Оны ики ҥзҥп
ташлайсаң болмадымы? - дийип дегишди. Бу махал Кыныш бег
янбашындан ялав ялы йити пычагыны алып, голуның аясына
серетди. Йыланың ики дишини гечирен ериңден җопба ган
чыкыпдыр. Кыныш бег аясының юмры ериниң этини йити пычагы
билен бӛкдҥрип гойберди. Гоша гуйыдан ылгашлап гелен
Дӛвлетмәммет ага:
- Нәме, голуңы пударлап дурсуң! Инди дәдең бир йыланың
зәхеринем чыкарып билмез ӛйдйәмиң? - дийди.
- Ёк, дәде, мен Магтымгула йылан чакайса этмели ишини
ӛвредип отырын.
Дӛвлетмәммет ага Кыныш бегиң хорҗунындан чыкан кендир
йҥп билен Кыныш бегиң гошарындан, тирсегиниң ѐкары янындан
мәкәм дартып даңды.
- Магтымҗан, йылан чакан бадына, яңкы мениң эдишим ялы
йыланың билинден ҥч ѐла агыз урсаң, пычак билен йылан чакан
ериниң этини айырып билсең, соңам дәдемиң эдиши ялы мәкәм
даңсаң, йыланың зәхери йӛремез. Ёгса-да, ханҗак гитсең, дәдеңи
яныңдан гойма - дийип, Кыныш ага есер йылгырды.
- Магтымҗан йылан-ичяның догасыны алты яшында хатым
эдип гойды.
Кыныш ага бу махал Магтымгулының ачып берен дҥвҥнчегини
алып, аясының ганы сачылып дуран ерине сары ун ялы йҥзәрлиги
дҥвҥнчеги билен япды. Гарры молла инисиниң голуны җир яглык
билен оңарып даңды. Кыныш бег хорҗундан гӛкҗе дҥвҥнчеги
чыкарып, гара ун ялы зады агзына атып, гәвҥш гайтарып уграды.
Магтымгулының гетирен җҥрдеги билен ҥч ѐла агзыны чайкады:
- Магтымҗан, йыланың аркасындан ҥч ѐла дишләңсоң, семал
дерманы билен агзыңы шейдип чайкаймасаң, әхли дишлериң
дӛкҥлйәндир. Бар, индем маңа бир җҥрдек чай гой - дийип, ол
голтук җҥбҥсинден бир хили дерман чыкарып, агзына атды. -- Инди
аҗыҗа чай герек бор!
- Ӛң нәче ѐла чакыпды йылан сени? -- Гарры молла сорады.
24
- Санамандырын.. Дӛрт-бәш гезек дагы чакандыр…
Шол махал гӛкден эйменч шаггылды эшдилди, оларың ҥчҥсем
сес гелен тарапа ялта серетди, гӛрселер ханха бир әпет гарагуш
гулачдан узынрак йыланы асмана алып гитди.
Дӛвлетмәммет ага бассырманың саясында Кыныш беги окап
башлады, Магтымгулы гова чекип дҥелери, атлары суварып, узын
душап җанаверлери ота ковды. Магтымгулы гайнан җҥрдеги
демләп, ики кәсе билен Кыныш бегиң янында гойды. Гарры молла
йылан догасыны ҥч ѐла окап:
- Мен саңа гуртдан бир чал эдип берейин, сенем дҥшеге геч-де
гуршугыңы яз - дийди.
Кыныш бег чалдан йҥз ӛвҥрип, бурчак-бурчак дерләп аҗы чай
ичди. Гарры молла билен Магтымгулы чал билен чӛрек ийдилер.
Гҥнортаның тҥп ыссында салкын саяда гӛзҥниң авусыны алып
турдулар. Кыныш бег болса, бурчак-бурчак дерләп чай сҥзҥп
отырды. Агшамлык Кыныш бег Магтымгула ынанман, говурдакдан
нахар этди. Ҥч болуп гӛвнеҗай нахар ийдилер. Магтымгулы хайран
галды, Кыныш дәдеси хамана йылан чакмадык ялы, кейпи чагды…
Эртеси гара даң билен олар намазыны окады. Кыныш бег:
- Дәде, сизем ѐлуңыза гидиң, менем ишим билен болайын. дийди. Җандурмаз Гарры молла:
- Ёк, биз сени мунда ялңыз галдырып гидип билмерис - дийди.
- О нәхили мен ялңызмышым? Худайым нәме? - дийип, Кыныш
бег лахлах гҥлди. Барыбир Гарры молла ене бир гҥн Гоша гуюда
галып, Кыныш бегиң дердинден хиррет галмандыгына гӛз етирип,
эртеси ирден ѐла дҥшди. Кыныш бегем ӛз пишеси билен болды…
ххх
Аталы-огул ниҗе-ниҗе ѐл сӛкҥп, чӛллериң-сәхраларың,
дерелериң-дҥзлериң,соңсуз сӛхбетлериң ичинден гечип ахыры
Ыспыхана бардылар.Шәхериң шемал тарапы аңырсы-бәрси
гӛрҥнмейән гонамчылыкды,дәдеси билен атдан дҥшҥп җахандан
гайдан бенделериң хакына дога окадылар.Магтымгулы шинди
бейле улы ӛвлҥйәни гӛрмәнди.Аңырсы-бәрси ек гонамчылыгы
гӛрениңде дҥнйәде адам галан дәлдир ӛйтдҥрйәрди.Магтымгулы
ӛз янындан:
«--Бир заманлар аршы аглада земиниң боз топрагындан Адам
атаны ярадан Аллам инди адамдан топрак ярадяр» дийип ойланды
хем кҥпҥр ой-пикири ҥчин ичинден тоба этди.Йӛне онуң «инди
25
адамдан топрак ярадяр» диен пикири аңында айланды
дурды.Йыллар гечер Магтымгулы язар:
Не дҥшекдир,аңа басан ярымаз,
Не киштидир,деря батар,йӛримез,
Не энедир,ӛлмез,йитмез,гаррымаз,
Ӛз баласын ӛзи ювтуп дурупдыр.
Адам оглы топракдан бина болан-да,ол бҥтин ӛмрҥни топрак
билен
багрыны
бадашдырып,топракдан
ӛнен
ийриймишлери,миве,бакҗа,ак-гӛк
ӛнҥмлери,җанлы-җандарларың
бир гҥнем онуң
этини,ягыны,сҥйдҥни ийип яшаяр.Гҥнлериң
ләшини шол топрак ювудяр,рухунам асман!
Ыспыхан о махаллар сефевилер дӛвлетиниң пайтагтыды.
Сефеви шалыгыны эсасландыран шахыр хем ша Ысмайыл
Хатайыды. Магтымгулы онуң диванларыны окапды. Магтымгулы
Ыспыхана икинҗи ѐла гелйәрди, эмма хер гезек Эйран пайтагты
оваданлыгы, улулыгы, ховалалы-ховалалы ымаратлары, кӛшкисарайлары билен Магтымгулыны хайран эдйәрди. Хава-да,
Ыспыхана йӛне ере «Ыспыхан -- нисбиҗахан» дийилмейәрди.
Магтымгулы гат-гат биналары сынлап «Ыспыхан -- тамам җахан!»
дийип ойланды.
Икинҗи сапарам Гарры молла билен Магтымгулының ниҗениҗе мензил ѐл сӛкҥп бараны хайып болды. Абу Алы Ыбрайым
пир хыркасыны гейип Шираз, Бушехр велаятларына гиден экен.
Магтымгулының лапы кеч болды, эмма кӛпи гӛрен Дӛвлетмәммет
ага мунам ягшылыга, бәхбиде санды, чҥнки хаҗа гидиленинде, улуг
пире мухлыс болуп, онуң дергәхине барланында нәче кӛп җебирҗепа чекилсе, шонча-да ялканмага ыхласы улы санылярды.
Пириң ӛзи ѐк боланы билен, мечҗитлер, ханакалар пириң ӛзи
барындакы ялы геленден-гиденден, дервҥшлерден-галандарлардан,
зыяратчылардан, мҥритлерден долыды. Пириң ялңыз аял доганы
яшы етмишиң онундан гирен Сейяра эҗе Дӛвлетмәммет аганы говы
танаярды, гардашы билен биле окандыгыны, икисиниң меслекдеш
кишилердигини билйәрди. Ол Гарры молла билен Магтымгулыны
эзизләп пириң иң ягшы гӛрйән сопусына табшырды. Шонуң
ҥчинем олара гҥнде-гҥнаша пириң ханакасында дҥшләп гечйән
арыфдыр алымларың, дервҥшлериң меҗлислеринде хорматлы
ерден орун берилди, сыланылды, сарпаланылды. Шейлеликде, олар
ики хепдә голай улугларың меҗлисинде болуп, ягшы сеналары
диңледилер, алымларың-арыфларың җеделине гатнашдылар.
26
Магтымгулы Абу Алы Ыбрайым пириң мечҗидиниң ӛңҥнде
гҥнҥң-гҥни бәш-алты газан нахар атарылып гедай-мысапырлара,
ачлара-галлачлара нахар берлип, гейим-геҗим пайлайышларыны
гӛрҥп хайранлар галярды. Бейле тутумы бейик ханлар, хӛкмҥрован
шалар эдип билйәрми?
Мыдама дҥнйәниң бейик сивилизасияларының месгени болан
Эйран ылымың-билимиң, эдебиятың-сунгатың салланчагыды. Нәче
ѐла җахана гелсең, шонча ӛмрҥңе окамага китап-диван барды.
Пулуны тапсаң, тапылмаян китап ѐкды. Мҥңйыллыкларың
довамында бейик шалар, дана везирлер, улуг уламалар гадымы
юнан, хинди, рум, чын, мачын, Мҥсҥр, Бабыл юртларының
китапларыны парс, арап диллерине терҗиме этдирипдилер. Ишевҥр
хатдатлар болса гечгел китаплары оваданлап гӛчҥрип, дашыны
җилтләп, җезверләп, китап эдип дҥканлара уградярды. Гарры молла
Магтымгулыны хатдатларың тҥкениксиз сыргынларына, китап
дҥканларың сыргынларына айлап, герекдир ӛйден китапларыны
сатын алярдылар. Гарры молла хайран галды, ол бир заманлар
бахасыны гыммат гӛрҥп, ӛзҥне сатын алмага пулуна гысганан
китапларыны Магтымгула сатын алып берйәрди. Ол ӛз янындан
„Чорбасыны ӛзҥң ийип, этини оглуңа, йҥлҥгини агтыгыңа
ийдирйән дҥнйәдә би!―дийип йылгырды. Адам пакыр мениң
гӛрмедик ерлерими перзендим гӛрер,мениң чыкып билмедик
белентлигиме перзендим чыкар дийип перзендини гелҗеге
уградяр,перзент болса бизиң ата-бабаларымыз нәхили белент
болупдыр дийип гечмиши билен ӛвҥнйәр.
Магтымгулы сан-саҗаксыз китап дҥканларында ӛзҥне герекли
диванларың гаты кәндигине бегенйәрди, ол ӛз янындан Худай ӛмҥр
берсе, окабермели дийип ойланярды.
Гарры молла оны шахырларың шуарасына-да алып барды.
Магтымгулы уллакан җайда оларың ызлы-ызына гошгы окап, хер
окалан гошгы барада җеделлешйән шахырлары ичгин сынлаярды.
Шахырларың арасында Дӛвлетмәммет аганам танаянлар бар экен,
оңа-да гошгы окатдылар. Дӛвлетмәммет ага ики саны гошгыны
тҥрки дилде, ики гошгыны болса парс дилинде окады. Магтымгулы
дәдесини парсча гошгы язяндыр ӛйтмейәрди. Олар агшамлык ӛе
Абу Алы Ыбрайым пириңкә -- мыхман ерине геленинде:
- Дәде, сен парсчада гошгы язян экениң-ә! - дийди. Гарры
молла:
27
- Арапчада гошгым бар, парсча-да, себәби яңкы ялы ерде
оларыңам гереги чыкяр - дийди…
Отуз дӛрт гҥн дийленде Гарры молла билен Магтымгулы
Аргамак
обасының
душундан
гечип
Гайтар
галаның
харабачылыгына гелдилер. Магтымгулы гугарып ятан гала интизар
назар салып, Дҥрҗемал гызың о дҥнйәден чыкып, бу дҥнйәде
гӛрҥнмегини иследи. Эмма йылгырып дуран гӛрмегей гызың
орнуна ериң йҥзҥнден дӛмҥп чыкан баш ялы ызалы паҗыга болуп
Дҥрҗемалың
шехит
губуры ятыр. Гарры молла билен
Магтымгулы чӛкҥне дҥшҥп яңадан җайланан шехит гызың
губурының башында аят-дога окады. Шол махалам ҥч атлысы
билен обаның ханы гаршыдан геләйди. Бердимырат хан хей кҥлли
Тҥркменсәхраның
сылаглы-сарпалы,
керем-кераматлы
кетхудасыны сӛвҥшлемән, серпайламан гойберҗекми? Гарры
молла ѐкуш гӛрсе-де, сыр билдирмән ызына доланды. Ханың ӛзи
Гарры молланы гонаклады, Аннагылыч ага билен бәш-алты оба
аксакалыны чагырды. Ол гҥррҥңчилигиң арасында:
- Шол начар гызың җанына каст эден гуррумсагың кимдигини
билдик Дӛвлетмәммет ага - дийди.
Дӛвлетмәммет ага:
- Керкавмы? - дийип сорады, Бердимырат ханың гең галмакдан
яңа гӛзлери хӛвленди.
- Сиз оны шол махалам биләйдиңизми, Дӛвлетмәммет ага?
- Поссуның ичиндәки таяк нәме?Керкав агаҗындан эдилен
таяк! -- Дӛвлетмәммет ага хана сораглы бакды.
Бердимырат хан аксакаллар гелип етишмәнкә гыз билен баглы
әхли ваканы бойдан баша айдып берди.
Пәлван аганың гызы Дҥрҗемал гоңшы йигиди билен хак ашыкмагшук болуп сӛйҥшйән экен. Гулмырат аганың оглы ики йыл
Недиргулының йыгнында гуллук эдип, бир сӛвешде яраланяр,
гуллукдан бошадылып обасына гайдып гелйәр. Гулмырат ага
оглуны Пәлван аганың гызы билен гелешдирип тойың сәхеди
белленилйәр. Эрте-биригҥн той дийленинде хем Пәлван аганың
ӛлемен авчы оглуны йылан чакып, аманадыны табшыряр. Тҥркмен
эдәхедине гӛрә тойы хич болман алты ай ыза сҥйшҥрйәрлер.
Гулмырат аганың ене бир гоңшусы гаты бай тәҗир экен.
Тәҗириңки аргыш билен, оңа пул-мал герек. Ӛе дҥшенине ҥч йыл
боландыгына гарамаздан ӛнелгесиз отуран яш гелин гуллукдан
бошап гелен дагларың гаясы ялы Керкав билен араны сазлаяр.
28
Ынха, шол дӛвҥрлерем обаның ҥстҥне ягы дӛкҥлип элхенч
уруш туряр. Дҥрҗемал шол урушда йитирим боляр. Урушдан соң
хоссарлары Дҥрҗемалы гӛзлейәр, эмма ол ярадарларың арасындада, ӛленлериң арасында-да ѐк. Гачып-тезенлер гелйәр, оларың
арасында-да ѐк. Пәлван ага оглы билен ӛвезтӛлегини алып, ягының
алып гиден есирлериниң ичинденем гызыны тапмаяр. Душманың
элине дири дҥшмеҗек болуп чӛлҥстана гачып гиден гызгелинлерем болупдыр, Дҥрҗемалам шоларың биридир, ӛлмедик