Ýaradanyň diwany - 3

болса бир ерден ӛзи чыкар, ӛлен болса җеседи чыкар дийип
гезиберйәрлер. Шол нәгехан урушда тәҗирем душманлара гаршы
сӛвешде ӛлйәр. Арадан бирнеме вагт геченсоң Гулмырат ага
Пәлван агадан ругсат алып, оглы Керкава тәҗириң дул галан
гелнини алып берйәр, Дӛвлетмәммет ага Ыспыхана дийип шу ѐлдан
гечмедик болса, бу вака пынхан сыр, гара ериң гурсагында агыр яра
болуп галыберҗек экен.
Поссунлы ваканы, Дҥрҗемалың җесединиң тапыланыны
эшидип, Керкав билен Гҥлбибиниң гонҗуна гор гуюляр, себәби
гелешикли гызың ӛлҥми Керкавдан гӛрҥлҗек! Дҥрҗемалың ӛлҥми
Керкавың бойнуна гоюлса, онуң башы ӛлҥмли, малы талаңлы!
Керкав билен Гҥлбиби дессине диллешйәр: Керкав тәҗирден галан
алтын-кҥмҥши, гӛвхер-лаглы, дҥр-мерҗени, пулы алып ят иллере
гачяр. Ики ай гечип, вакалар кӛнелишенсоңам Керкав бир гиҗе
гелип, Гҥлбибини алып ят юрда, ят иллериң арасына гитмелиди.
Эмма ики ай гечйәр, ҥч ай гечйәр, йыл гечйәр. Керкав ызына
кӛвленмейәр! Хей, җантайына онча байлык дҥшен Керкав җаныны
тӛвекгеллиге салып ызына кӛвленерми? Ол хайсы илде онча
байлыгы билен Гҥлбибиден хас яш, хас овадан гыз тапмаяр!
Гҥлбиби Керкавың чочгарына чолашанына акыл етирип, бир
йылдан соң казының янына барып, Дҥрҗемалы ӛлдҥрениң
Керкавдыгыны айдып, әхли гҥнәни гачгагың ҥстҥне атяр!
Гҥлбиби дагларың гаясы ялы Керкавдан, ханларың хазынасына
барабар байлыкдан айрылып, уллакан ховлуда гугарып галып, илулусың лагнатына сезевар болуп, голайда аклындан азашяр,
дәлирейәр…
Чай-нахардан соң, Бердимырат хан, обаның аксакаллары
Дӛвлетмәммет агадан шол багты ятан маңлайы гара гӛргҥлини
окап, ачып бермеги хайыш этдилер. Ери, Гарры молла нәдип ѐк
дийсин!
29
Оҗагы юмрулан уллакан ховлы гӛчҥлен юрт ялы гугарып
ятырды. Гҥлбибиң хоссарлары оны саклап отуран экенлер. Гейимгеҗими персала, гыңаҗының астына хҥвҗҥк сачлары тҥсселәп
дуран Гҥлбибини гӛренинден Магтымгулының эндам-җаны
дҥйрҥгип, ягырнысының гӛзи ҥшҥдип гитди. Гҥлбиби шакәсе ялы
уллакан җынссыз гӛзлерини Гарры молла дикип, чиңерилипчиңерилип серетди. Гарры молла чӛкҥне дҥшҥп, лабызлы, калбыңа
арам бериҗи оваз билен гелни окап башлады. Гҥлбиби арам-арам
гҥлйәрди, эмма онуң гҥлкҥси агыдан айылганчды, арам-арам
аяларыны дызына патладып аглаярды, онуң гарачыгы улалып гиден
гӛзлеринде гӛзяша дерек эйменч ышык барды, ол шол пурсат
вагшыяна махлуга ӛврҥлип «Вай иллер-эй, вай-вай доганлар-эй,
мениң гӛврәмдәки ӛли чагамы алавериң-эй! Ол мени ӛлдҥрип
баряр-эй!» дийип эфган уруп увлаярды. «Мениң гурсагымдакы ӛли
бәбегими алавериң-эй!» дийип ол дырнаклары ӛсҥп гиден эллери
билен гарныны йыртышдырҗак болярды. Арам-арам кӛшешип,
Гарры молланы сынлаярды. Бирденем гыгырып-багырып «Мен
ӛлдҥм, мен маслык, мен җесет, гӛврәмдәки чагам дири! Анха, ол
аглаяр! Мениң гӛврәмдәки чагаҗыгымы алавериң-эй, ол дири,
дири!» дийип увлаярды.
Гарры молла гелни узак окады, Гҥлбиби болса ѐкаркы
җҥмлелери
гайталап,гыгырып-багырярды…
Ахыры
Гарры
молланың догасы ҥстҥн чыкды, гелин ятып галды.
Дӛвлетмәммет ага, аксакаллар билен ховлудан чыкып:
- Яшулылар, о бичәре гелни дога-тумар билен ачып болмаяр.
Онуң дерди, душманы аңырдан! Пәлван аганың гызының рухы
онуң рухуна гирип җебри-җепа чекдирйәр. Обаның барҗамлы
адамлары болуп Шехит бибиниң ҥстҥне арамгәх галдырайың, белки
Дҥрҗемал гыз кӛшешип, ол гелниң гҥнәсини гечер - дийди.
Магтымгулы рухуны сарсдырып, калбыны лерзана гетирен бу
паҗыганы энчеме йыллап унудып билмеди, ханха онуң гӛзҥниң
ӛңҥнде, хыялында, хакыдасында «Мениң гӛврәмдәки чагаҗыгым
ӛлҥпдир, ол менем ӛлдҥрип баряр, оны алавериң-эй!» дийип, арамарам болса «Вай, мен маслык, мен җесет, мениң гӛврәмдәки
чагаҗыгым дири, дири чагаҗыгымы мениң билен гӛммәвериңэй!»
дийип Гҥлбиби сачларыны ѐлмалап, гейим-геҗимини персала эдип
дады-перят гыгырып-багырып йӛр…
Эртеси Дӛвлетмәммет ага, Бердимырат хан, оба яшулылары
билен ене Гҥлбибини окап, онуң дердини деп этмәге баранында,
30
йҥзе чыкан гарашылмадык вака
яшаҗык Магтымгулының
калбыны лерзана гетирди. Гиҗе Керкав гелип,елуна гарай-гарай
аклындан азашып, дәлирән Гҥлбибини алып гачып гидипдир.
Обадашларының
лагнатына
сезевар
болан,
догангарындашларының, хоссарларының бизар болан гызыл җынлы
Гҥлбибиси Керкава нәмә герек болдука? Бу совал Магтымгулының
аңындан кӛп махаллап чыкмады, он йылдан соң Магтымгулы
Марының гонамчылыкларында Керкав билен Гҥлбибә саташып,
Сӛйгҥден-де бейик нәрсәниң бардыгына хайранлар галар…
ххх
Хер бир бейик акылдар билен дҥнйә тәзеден башлаяр.
Хер бир бейик акылдары дҥнйә дҥнйә ялы кӛне соваллары
билен гаршы аляр.
Эйсе адам ким? Ол нәме ҥчин дҥнйә инйәр? Эйсе Худай ким,
Худай нәме? Онуң месген-меканы ниреде? Онуң адам оглуны
яратмакдан максады нәме? Эйсе бу овадан дҥнйәниң бар манысы
ягшы болуп ягшылык эдип, о дҥнйәде учмаха дҥшҥп, хҥйр-перилер
билен дӛвран сҥрмекми? Яман болуп, яманлык эдип, довзаха
дҥшҥп кыямат ахыра ченли янып ятмакмы? Эйсе ягша ягшы болуп,
ямана яман болуп яшамак кырк гҥнлҥкде такдырына язылмаярмы
нәме? Нәме дийип гудраты гҥйчли Аллатагала бакы дҥнйәсини
паны дҥнйәден соңда гоюпдыр? Эйсе бу аҗайып земине Мелгун
нәмә герек болдука?
Хайран галмалы ери -- акылдар җуван чагында дҥнйәниң ӛрән
улы, дҥйпли совалларына,кәмил чыкып бейик пикре галансоңам
кичи совалларына җогап агтаряр. Магтымгулының дәдесиниң улы
алым, бейик арыф, акылдар боланам говы. Ол дәдесине совал
берйәр, дәдеси җогап гайтаряр, дәдеси совал берйәр, Магтымгулы
җогап агтаряр.
Аллатагала тҥкениксиз әлемлериң пынхан сыры. Аллатагала
акыл етирмек ҥчин Адамзада акыл етирмели, Адамзада акыл
етирмек ҥчин ӛзҥңе акыл етирмели, ӛзҥңе акыл етирмек ҥчин
пынхан-пынхан сырлардан ыбарат тебигата, тҥкениксиз әлемлере
акыл етирмели. Пынхан-пынхан сырлардан ыбарат дҥнйә,
тҥкениксиз әлемлере акыл етирмек ҥчинем Аллатагала акыл
етирмели. Акыл барып ене Худая дирейәр!
Гарры молла Магтымгулының совалларындан ядап:
31
- Җҥмле-җаханың дҥйп манысы Аллатагаладыр, оглум.
Аллатагала болса акыл етирип болмаяр. - дийди.
- Онда адам нәме дийип яшаяр?
- Акыл етирмек ҥчин яшаяр!
- Сен оңа акыл етирип билермиң?
- Ёк! Оглум, эгер мен Аллатагала, дҥнйә акыл етирип билсем,
тҥкениксиз әлемлериң, яшайшың манысыны ачып билсем, яшайыш
саңа, сенден соң дҥнйә гелҗек улуг алымлара гызыксыз болар-да.
Бирибар мҥңлерче-мҥңлерче сырлардан аңырдадыр, хер бир дҥнйә
гелен акылдар, улуг шахыр ӛз акыл етирен пынхан сырларыны
ачып гидибермелидир…Дҥнйә гелен хер бир адам дҥнйә екеҗе
байлык гоюп гидибермелидир…Дҥнйә гелен хер бир адам
дҥнйәниң екеҗе ерини дҥзедип гидибермелидир…
Магтымгулы дәдеси билен икичәк галса, ӛйде болсун, ѐлда
болсун, пархы ѐк, совал-җогаплар башланяр. Гарры молла оглуна
ӛз билйәнлерини ӛвредйәр, онуң болса билмейән зады бармы нәме?
- Оглум, Аллатагала хер кими бир кӛе саландыр, хер кими бир
ышка сезевар кыландыр. Ол сени ничикси кӛе салыпдыр, сен нәмә
ашык, сен нәмәниң ышкында? Бирибар сени дҥнйәсине нәме дийип
гетирипдир? Сениң дҥнйә гелип битирмели ишиң нәме, борҗуң
нәме? Ынха, шу соваллара такык җогап тапып билсең, ӛзҥңе барян
ѐла дҥшерсиң, ӛзҥңи гӛзлемегиң, тапмагың ышкына дҥшерсиң,
шонда сениң бҥтин ӛмрҥң ашыклыкда, ышкда гечер! Оглум, бек
белле, Аллатагала ынха шу тайыңда - дийип, ол голы билен
гурсагыны гӛркезйәр, -- сен болса ынха шу ердесиң!-- келләни
гӛркезйәр.
- Серет, Кыныш дәдеңе! Эйранда-Туранда, Румда-Шамда,
Хиндиде-Овганда бармадык дагы-дереси, гӛрмедик сәхрасы-чӛли,
айланмадык деңзи-дерясы ѐк, дәри-дерман нәрселери агтарып
сергезданчылык чекип йӛрендир. Эйсе, ол байлык, пул-мал дийип
сер-сепил серменйәрми? Ёк, Кыныш беги ханха Нурҗемал гелин
халы-палас докабам бол-элин эклейәр!Керимберди нересседен
галан мирасам эклейәр! Я Селим дәдеңи сынла, гҥнҥң гҥни даң
атандан гараңкы гатлышянча кӛрҥгини гыздырып, демир-дҥмҥр
енҗип отурандыр. Онуң багтына Огулшекер душайыпдыр, ѐгсам ол
вагтлы-вагтында нахар-шоруны ийип, намазынам окамаяр. Тоя-ясада Огулшекериң хҥңҥрдисине чыдаман гидйәр. Анха, «усса габыз
кеселинден ӛлер» дийилйән гепиң манысы. Селим дәдең тоя-да
барҗак, кейпем чекҗек, эмма онуң вагты ѐк! Я болмаса сынла,
32
Чоммат аганы, гӛргҥли гиҗеси ѐк, гҥндизи ѐк депесинден гум
совруп, ериниң ичинде сҥтҥни сҥйнйәнчә гыдырданып йӛрендир,
ѐгсам бег огулларының ѐллап ятан пулларам онуң еди пушдуна
етйәр ахыры! Олар Хак Алланың бир кӛе салан бенделеридир!
Оглум, ойлан, пикир кыл, гудраты гҥйчли Первердигәр сени
ничикси кӛе салып, ненеңси ышка дҥшҥрипдир, нәмәниң ышкына
дҥшҥрипдир? Шоны такыклап билсең, хер бир гҥнҥң манымаңызлы, хер бир гҥнҥңи кесбиңе, дурмушыңа, яшап йӛрен
дҥнйәңе ашык болуп ӛмрҥңи ышкда гечирерсиң! - дийип, Гарры
молла Магтымгулының нурана кешбини сынлады.
- Оглум, бек белле, җҥмле-җахан Алланың ышкыдыр, җҥмлеҗахана ашык киши Алланың ышкына дҥшҥп, ышк-сӛйги
дҥнйәсинде яшаяндыр…
Магтымгулы агыр пикирлере батды.Дӛвлетмәммет ага оглуны
сынлап:
--Магтымгулы,ене бир зады бек белле!Селим бегиңем,Кыныш
бегиңем,сениңем,умуман,еначы
небересиниң
аглабасының
аңырсында атамыз Магтымгулы еначының рухы бар.Дәдем
пакыра
огланка «Дәлибаш»,»Тҥвелей»,»Гарагай» диер
экенлер.Яш гӛдеккә оба улукҗын алдырыпдыр.Ниреде урушгох,җеңңе-җҥңңе,говур-говга болса,бир янында хӛкман атаңыз бар
экен.Ыңан угруна дҥйрмеги билен ыңян,угран угрундан уруп чыкян
ыңдармады-да пакыр.Хайсы ише
берилсе,дҥйрмеги билен
берлерди.Агаларың Селим беге,Кыныш беге,Абдылла,Мухамметсапа,Шаҗахан беге,Арслан беге сын кылып гӛр,ӛзҥңе сын кылып
гӛр,нәме ише улашсаңыз дҥйрмегиңиз билен берилйәңиз,ол говы
зат,эмма аша ыңдармалык ягшы нәрсе дәлдир.Адам хер хили
ягдайда-да ӛзҥне эрк этмегиң хӛтдесинден гелмели,адамың ӛзҥне
ыгтыяры етмели!..Тҥркмен оглы атыны җанындан эй гӛрйәндир,
гардашым дийип,гардашындан эй гӛрйәндир,эмма гардашындан эй
гӛрйәндигине гарамаздан,җанавериң агзына агыздырык салып,уян
уряндыр! Бизиң рухумыз чар яна чырпынып дуран дал
бедевдир,Магтымгулы!
--Дҥшҥндим дәде.Атам пакыра намаз окадып билмедигиңиз
чынмы?—дийип,Магтымгулы йылгырды.
Дӛвлетмәммет ага дәдесини гӛзҥниң ӛңҥне гетирип,эсли салым
оя батды,йҥзҥне мәхир чайылды.
33
--Мен-ә оглы,дәдеме пылан зат эт дийип билмейән.Обамызың
молласы Ымамгулы ага, бир гезек дәдемиң янына отурмага
гелип,ондан-мундан геп уруп ахыры:
--Магтымгулы,сениңем яшың бир чене барды,инди намаз окап
мечҗиде гатнаберсең нәдер?—дийди.
Дәдем пакыр гҥлҥп:
--Ымамгулы,мен озалам Бирибардан ӛйкеләп йӛрҥн, чайынахары
дагы хепдеде екеҗе ела иймели
эдәймели дәлми
дийип.Гӛрмейәмиң,мен чай-чӛрегими иймәге вагт тапамок,сенем
маңа намаз окатҗак!—сыпайылык этди.Ымамгулы ага:
--Бәш вагт намаз хер бир мусулманың парзы-да! Худай хер бир
бендесине бәш вагт намазы буйрупдыр-да!—дийди.
--Буйрандыр,буйрандыр,эмма хер бир мусулман буйрулан иши
эденинде дҥнйәде бейле писликлер болҗакмы!..Мен арам-арам
ичимден билйән догаларымы-аятларымы окаян,Худайым шоны аз
гӛрмез менден...
Эмма Ымамгулы ага-да тутанерли адамды.Обаның арзылы
молласы бир гҥн аксакаллары җемләп, дәдем пакырың янына
гелип,гарасай,оны намаз окамага разы эдипдирлер. Дәдем пакыр
бир хепде- он гҥн бәш вагтына намаз окады,соңам эҗеме:
--Нурҗахан,сен маңа
дерегем
ыхлас билен окабер
намазыңы,намаз бир иши-пишеси егуң иши экен.—дийипдир.Эмма
Ымамгулы ага хәли-шинди дәдемиң янына гелип, пакыры гҥнҥне
гоймады.Бир гҥн дәдемиң гахары гелендир-дә,гаты чыны билен:
--Ымамгулы,намазы сен ока,гҥнәңден йҥлҥн-де, ене гҥнә эт,ене
намаз ока!Ене гҥнә эдип,ене намаз ока!Сениң галып дуран ишипишәң ек! Мениң болса намаз окап йҥлҥнер ялы этмишим-де ек,
гҥнәм-де ек!-дийди.
Ымамгулы ага:
--Магтымгулы,айдып дуран гепиң нәтеңет? Хей, адам борсуңда гҥнәң болмазмы?—дийип,ӛр-гӛкден гелди.Дәдем:
--Ханы адам?Мен адаммы?Менденем бир адам бормы?
Магтымгулы адамды,әр адамды,шир адамды,эмма ол йигрими ҥч
яшында ӛлди!Дҥшҥндиңми,Магтымгулы сӛвешде шехит ӛлди!..—
Мен атамың гӛзлерини гӛренимде иманым ӛчди: онуң гӛзлеринде я
вагшыяна газап я-да яш барды.Атам юмрукларыны дҥвҥп,
дҥйрҥгип кӛп отурды,соңам-- Мен адам болсам,шейдип эер ясап
отурҗакмы
ӛзҥмче
ек
елем-йҥвлетлере!—дийип,дергазап
34
болды.Ымамгулы ага-да бозулды.Дәдем онуң хапа болуп
отуршыны сынлап:
--Ымамгулы,мен шу гҥнден башлап,тә ӛлйәнчәм йыл оразамы
тутайын,сенем шоңа разы болай –дийди.Шол гҥнден башлабам
җахандан гайдянча энче йыллап йыл оразасыны тутды пакыр…
ххх
Магтымгулының чагалыгы Сефеви шалыгының даргап, улуг
Эйраның дәли умман ялы чайканып, баш-башдаклыгың хӛкҥм
сҥрйән заманында гечди. Баш-башдаклыгың соңсуз - уруш
давасындан ядан халк абаданлыгы, бҥтевилиги, беркарарлыгы
кҥйсейәрди.
1735-нҗи йылың гышының ортакы айында Тахмаспгулы ханың
чапарлары, чакылыкчылары, йӛрите векиллери Эйраның әхли
велаятына айланып, ерли хан-беглери, сердарлары, атлы кетхудааксакаллары, уламалары, пирлери Муган чӛлҥнде болҗак улы
гурултая чагырып башладылар. Атла ай ярымлык, ики айлык ел
болан улы Эйрандан йигрими-отуз мҥң векил чагырылыпды.
Гышың ахыркы айы башлан бадына Тҥркменсәхраданам элли
атлы Муган чӛлҥне уграды. Улы Эйраның гурултайының юрдуң
демиргазыгында болуп гечмесиниңем ӛз себәби барды. Башбашдаклыкдан, хаосдан яңы чыкан Эйрана Рум османлыларындан
хем демиргазык тарапдакы гәвҥрлерден гайры ховп салып билҗек
гҥйч ѐкды. Ынха, Тахмаспгулы хан шолара гӛз эдип бу гурултайы
гечирйәрди.
Мегер, энтек Эйранам бейле улы, бейле тутумлы, бейле
дабаралы халк гурултайыны гӛрен дәлдир. Бу гурултай хакыкатдан-да тамам Эйраның гурулыш тойына айланды. Муган
чӛлҥне гелен векиллер яшар ялы гамышдан-гаҗардан ичи-дашы
сувалып ясалан җайларың саны йигрими-отуз мҥңе барабарды. Аляшыл, ак, гара, гоңур чадырларың-да саны-саҗагы ѐкды. Җайлар
кӛче-кӛче, сыргын-сыргын болуп, хер велаятың дҥшлемели,
ерлешмели ерлери айратынды. Теблеханалар, кервенсарайлар,
базарлар, йҥзлерче хаммамлар гурлупды. Йҥзлерче ерде газан
атарылып, гелен векиллере хеззет эдилйәрди. Юрдуң дҥрли
кҥнҗегинден гелен векиллер тутумың чакдан аша улудыгына
буйсанып гурултайдан улы тама эдйәрдилер.
Муган чӛлҥне ҥйшен адамлара шол ердәки гошунам гошсаң
гурултая йҥз мҥң адам җемленипдир. Муган чӛли вагтлайын гурлан
35
улы шәхере меңзейәрди. Хер гҥн муэззинлер азан айдып вагтлайын
ясалан йҥзлерче мечҗитлерде, ачык мейданларда намаз окалярды.
Сефеви шалыгыны яңадан дикелдип, юрды басыбалыҗылардан,
баш-башдаклыкдан халас эден Тахмаспгулы ханың гурдуран бу
шәхерини гӛрҥп, оңа юрдуң хакыкы халасгәри, дӛвлетиң
ховандары, халкың хоссары хӛкмҥнде гараярдылар. Хакыкатдан-да,
юрды османлы, овган басыбалҗыларындан халас эден-де
дагыныклыгың ӛңҥни алып, улы Эйран дӛвлетиниң бҥтевилигни
горанда Недиргулы ханды. Гурултайың векиллери - улы хәкимлер,
ханлар, беглер, уламалар бир агыздан Недиргулы ханы тамам
Эйраның шасы эдип сайлады. Догры, ики-еке сефеви
ханеданларынданам оны-муны ша сайламак ислән болупды, эмма
тамам Эйран тәзеленмек ислейәрди. Шейлеликде, 1736-нҗы йылың
Новрузының илкинҗи гҥнҥнде юрдуң бейик хәкимлериниң,
ханларының, уламаларының макулламагында Недиргулы хан
Эйраның патышасы сайланылды.Той топлары атылып,дҥнйә тәзе
Эйраның дабарасы яң салды.Сефевилериң депесинден учан дӛвлет
гушы Недиргулы ханың депесине гонды.
Шейлеликде, шол гиҗе Эйраның әхли еринден гелен уламалар
җем болуп, Недиргулы шаның хорматына, улуг Эйраның
хорматына хутба окадылар. Новрузың ҥч гҥнҥнде велаят ханхәкимлеринден башлап, этрап хан-беглерине ченли Недиргулы
хана касам этдилер…
Дҥйнки ѐначының оглы, гарамаяк йигит Недиргулы дҥнйәниң
иң бир улы дӛвлетиниң патышасы болды. Ша тагтына чыкан
Недиргулы ша-да гысганмады. Ол гадымы шаларың-солтанларың
эдәхедини йӛредип бейик хәкимлере, улы ханлара, сердарлара,
беглере зер-зербап шалык серпайыны япып, дҥрли дереҗелери
сахылык билен пайлады. Улы арыфлара, уламалара, мешхур
шахырлара, ил кетхудаларына тархан хат билен йыллык непага
белледи. Тархан хат берип, непага беллененлериң арасында
Дӛвлетмәммет Азады хем барды.
Байдак-байдага, санҗак-санҗага каклышян Муган чӛлҥнде
Новруз айы той-дабара билен Эйран тәзе бир эйяма гадам басды…
ххх
Гиҗеси ѐк, гҥндизи ѐк, Магтымгулы диван ызына диван
окаярды, ол окамагың, ӛвренмегиң, кӛп билмегиң хатырасына дәл,
окаман билмейәни ҥчин окаярды, ол язярды, язман билмейәни ҥчин
язярды. Ол әпет дәли тҥвелей болуп, торнада болуп чар тарапа
36
башыны уруп, бейик шахырларың ѐлуны йӛредип, гошгы-газалам,
акылдар алымларың ѐлуны йӛредип трактатам язярды, эмма ол не
гошгы-газала, не трактата сыгярды. Кыныш аганың айдышы ялы ол
бейик Яраданың ярадан дҥнйә атлы диванынам окаярды, эмма ол
арыфларың, акылдарларың диванына-да, Яраданың диванына-да
сыгмаярды. Ол гиҗәниң гиҗеси шӛвҥр чекип, ӛз ӛзи билен
гҥрлешип, дҥнйә билен гҥрлешип, Бирибар билен гҥрлешип
усургаярды. Саба-сабалар боз байырлара айланып ӛзҥне, дҥнйә,
Первердигәре совал ызына совал берип, җогабыны агтарярды.
«--Эй, Аллам, биз кандан гелип каян баряс? Биз эртекилерден,
роваятлардан чыкып ене эртекилере барясмы? Биз нәмәлимликден
гелип, ене нәмәлимликлиге барясмы? Биз Сенден гелип, ене Саңа
барясмы? Эйсе, ягты җаханда адам дереҗесине гӛтерилип
билмедик хасу-аамларыңы, вагшы махлукларыңы сен ненең кабул
кылып билерсиң?..»
Магтымгулы ялан дҥнйәдәки Хакыката, паны дҥнйәдәки
Бакылыга, башы ӛлҥмли адамзадың дҥнйәсиндәки Җавыданлыга
имринип, батылларың арасында гӛрер гӛзли, гапылларың арасында
оя, гараңкы-гафлатлы дҥнйәде рӛвшен нур сачып яшамагың ѐлуны
гӛзлейәрди. Эгер онуң Хак Атасы Ярадан болса, ол нәме дийип
земинде етим-есир болуп яшамалы? Магтымгулы гурханы ӛвранӛвран окансоң, оны ятдан билйәрди, эмма энтек яш
гелип,гурхандан ӛз совалларына җогап тапман хер яна башыны
уруп, ахыры хем ӛз янындан ойланып:
«--Мен дҥнйә яңы гелдим, эмма мен кимлигими, нәме ҥчин
дҥнйә геленими нәме дийип дҥйнки арыфлардан, алымлардан
сораян, дҥйн яшап ӛтҥп гиден данышмент даналар мениң
кимлигими ниреден билсиң?! Акыл болсаң, сен совалларыңа
җогабы шу гҥнден, эртеден агтар, гелҗекден, ӛзҥңден агтар» диен
нетиҗә гелди.
Магтымгулының соңсуз ой-пикирлери не гиҗелере, не
гҥндизлере, ол не ой-пикирлерине, не совалларына сыгярды.
Магтымгулы
гӛзлейәрди,
эмма
тапмаярды.
Магтымгулы
сынлаярды, середйәрди, эмма гӛзлейән задыны гӛрмейәрди.
Магтымгулы асманда йҥзмели арш гәмисиди, ери ол земине нәдип
сыгсын? Магтымгулы уллакан умман гәмисиди, ери ол дурмуш
атлы дар деря нәдип сыгсын?! Бу дҥйпсиз яшайыш болса гелеҗек
билен
гечмишиң,аян
билен
пынханың,ягшылык
билен
37
яманлыгың,гҥнә билен согабың,махлуклар билен перишделер
дҥнйәсиниң арасында чайканып ятырды.
Пынхан-пынхан
сырлардан
ыбарат
гоҗа
дҥнйә
Магтымгулының голундан тутуп ѐлларың хем совалларың
чатрыгына гетирип ташлады. «Худая акыл етирҗекми? Оны
гурсагыңдан агтар, Худай сениң йҥрегиңде отурандыр, ӛзҥңе акыл
етирҗекми? -- келләңи ишлет, сен келләңиң ичиндесиң!»
Магтымгулы Гарры молланың дана сӛзлеринден угур алып, пикир
кылып, ойланып улуг арыф болмалы дийип айгытлы карара гелди!
Магтымгулы хӛкман улуг арыф болар!
Хак Алла оны азызлап, улуг арыф этмек ҥчин ягты җаханына
гетиренине Магтымгулы халысалла ынанярды.
Кәмиллигиң ватаны-- Эйран-Туран кераматлы арыфларың,
гудратлы пирлериң, улуг уламаларың, ягшызада дереҗесине
гӛтерилен шахырларың меканы. Эйранда-Туранда ховалалы кашаң
ымарат, бейик бина, кӛшк ялы җай болса ол хӛкман Алланың бир
азызының арамгәхи, тҥрбети, кҥммеди! Магтымгулы яш башындан
дәдеси билен Тҥркменсәхраның, Мазендараның, Хорасаның,
Семнаның, Ыспыханың, Тәхраның керем-кераматлы пирлерине
тагзым кылып, хайыр патасыны алыпды, ягты җахандан
гайданларының мҥбәрек губурыны дҥйнәп, сежде эдипди.
Пыгамбер мугҗызасыны гӛркезип билйән улуг уламаларың
сӛхбетини диңләпди.
Улуг пирлер, кераматлы арыфлар -- Алланың азызлары, оларың
ӛлҥси-дириси ѐк, чын ыхлас билен йыкылсаң, делалатыны дегрип,
хаҗатыңы битирйәр.
Улуг пирлериң, гудратлы арыфларың дили, миллети ѐк, хайсы
дилде дердиңи беян эйлесең, дилиңе, миллетиңе, дини ынанҗыңа
гарамаздан, дердиңе дова эйлейәр.
Улуг арыфларың,гудратлы пирлериң алысы-якыны, эйямызаманы ѐк, йҥрегиң билен сыгынсаң алысдадыгыңа гарамаздан,
башга эйямда дҥнйәден ӛтендигине гарамаздан делалат эйлейәр.
Магтымгулы арыфларың ѐлуның гыл сыратдан-да инче,
чылшырымлы,
хупбатлы,
азаплы-гҥзаплы,
җебри-җепалы
ѐлдугына, оңа ӛмрҥңи багш эйлемелидигине дҥшҥнйәрди.
Магтымгулы хӛкман гудратлы пире йыкылып, мҥрид болуп бу ялан
дҥнйәде Хакыката, Хака барян ѐла дҥшер! Магтымгулы ҥчин башга
ѐл ѐк!
38
Бейик максат Магтымгулының рухуны ганатландырып,
гӛвнҥни телвас урдурярды. Ол эййәм он ики-онҥч яшларындан
башлап тҥрки, парс, арап дилинде болан бейик арыфларың
диванының әхлисини диен ялы окапды, кәбирлерини гайталапгайталап окапды, дҥшҥнмедик ерини дәдесинден сорап дҥшҥнипди.
Магтымгулы хӛкман бейик арыф болар, ол гелҗекден шугла сачян
максадына тарап айгытлы ѐла дҥшҥпди, ол улалмага гыссанярды,
тҥкениксиз гҥнлериң, айларың, йылларың ичинден ылгап гечип,
бейик пирлиге чалтдан чалт етмек ислейәрди.
Эмма айлар айланып, йылларам гечип дур. Хер йыл сугуна бир
шах чыкарып, дарагтың гӛвдесине бир халка айласа, адам оглуның
аклыны гоялдып, гӛзетимини чуңалдып, дҥнйәгарайшыны,
пикирлерини хем гиңелдип баряр. Эмма Магтымгулы улуг арыф
болмагы халысалла гӛвнҥне дҥвҥпди.
Магтымгулы арыфлыгың ышкына дҥшҥп асмандан-земинден,
җҥмле-җахандан, тҥкениксиз әлемлерден еке-тәк Хакыкаты -- Хакы
-- Худайы агтарып, улуг арыфлара ӛйкҥнип гошгы язды. Ол шол
махал он бәш яшапды. Шол гҥнем Гара багшының оглы Гайып
багшы онуң янына гелди. Икиси мекдепде биле окапды, достды.
Гайып багшы хем гошгы языпдыр, ол гошгусыны Магтымгула
окап берди. Магтымгулам гошгысыны Гайып багша окап берди.
Гайып багша гошгы гаты яран болмалы, ол ики ѐла гошгыны
лабызлы окап гӛрди. Оны гӛчҥрип алды. Магтымгулы:
- Ол саңа нәмә герек? - дийди.
Гайып багшы гӛзлерини хӛвлендирип:
- Магтымгулы эшитмейәмиң, бу гошгың дуршуна оваз болуп,
чешме-чай ялы овсунып гелйәр ахыры. Бу гошгы овадан гыз ялы
салланып-сейкин басып гелйәр ахыры ! диңле! диңле!сынла!
Аҗайып айдымың сазы әлемгошар ялы гӛрҥнип гелйәр!-- дийди.
Гайып багшы дуйды.Хер бир бейик шахырың аҗайып гошгусы
ӛз овазы,гӛзеллиги,хеңи,хӛрпи билен дҥнйә инйәр.Хер бир бейик
багшы,композитор шол гошгуны йҥреги билен оканында
гошгуның
овазыны,хеңини
гӛрйәр.Шол
себәпденем
Магтымгулының язан гошгуларының әхлисини дессине багшылар
айдыма ӛвҥрйәрдилер,чҥнки Магтымгулының хер бир гошгусы
хакыкы бейик гошгуды.
- Эй, эй, ол арыф гошгусы ахыры!…Ол Худай хакындакы
гошгы ахыры…
39
Гайып багшы гошгының тҥвелейләп гелйән овазыны
гӛрҥп,хейҗана гелип,онуң ышкына дҥшҥпди,ол дҥнйәни унудып,
гӛзлерини сҥзҥп айдыма хиңленип башлады.
Сен-сен арайшы җахан, хем җан Сенден бихабар,
Сен җахана долуг Сен, җахан Сенден бихабар.
Гайып багшы хесерли хиңленип, Магтымгулы билен
хошлашманам унудып, шыгрың дҥнйәсине гирип гитди, айдыма
ӛврҥлип гитди… Магтымгулы онуң ызындан гарап эсли
дурды,соңам гошгының овазыны агтарып яңадан окады.
Эндише дерясында сҥрдҥм сепинесини,
Йҥз тарапа йҥз бердим, сейран Сенден бихабар…
Гер дийселер кҥфр олар, әшя Сенден хаалыдыр,
Мензил Сенден мустаграк, мекан Сенден бихабар.
Земин-асман, гарбу-шарк бир тҥйҥңде гердандыр,
Заманага Сен гердан, заман Сенден бихабар.
Истәп сени деңизлер, яйканышып шовкуңда,
Сен олар ичре мәлим, умман Сенден бихабар.
Асман дийрлер земинде, земин дийрлер асманда,
Бир-бирине гҥманда, гҥман Сенден бихабар.
Магтымгулы, гӛр инди, ашналара не ишдир,
Ёк, имиш бу әшяда, хеман Сенден бихабар!
Магтымгулы огланлыгындан җҥмле-җаханың гӛзеллигиниң
бендиваныды. Ол яз айлары язлага гӛчҥленинде гӛзетимсиз
яйлаларда яшыл гыртычларың гӛзҥниң ӛңҥнде пасырдап ӛсҥшине
ӛлемен ашыкды. Ягышлы-ягмырлы Новруз гелип, ота-чӛпе ӛсмәге
ругсат берленсоң зенанбеден овсунҗы байырларың алу-яшыл
майсалары, гӛзҥң ягыны ийип барян дҥрли гҥллериң, гҥләлеклериң
мҥшки-энверини кҥкедип, хесерлиҗе еле овсун атышы онуң серини
сәмедип акыл-хушуны чашырярды.Кухыруд, Демавенд, Сҥнт,
Хасар, Соңудагларының яңыҗа ярадылан ялы овадан җҥлгелеринде
40
сейли-сейран эдип, башы чал думанлы геришлере чыканында онуң
оглан калбы лерзан алып, сарч-сарч дуйгулары
елдиргедип
барярды. Пӛрңҥлдешип акып ятан чешме-чайлары сынланында
онуң зехини туташып, ылхамы тҥвелейлейәрди. Тҥм гараңкы
гиҗелер депесинде гӛвхер дамҗасы ялы балкылдашып, гӛз
гырпышып, пышырдашып дуран йылдызлары сынланында, асман
билен земин арасына сыгман әпет умманың чайканып ятышыны
гӛренинде, калбындакы мӛвч урян вагшыяна хейҗандан оны диңе
сӛз халас эдип билйәрди. Гурсага сыгмаян агының бокурдага хем
гӛзлере хҥҗҥм эдиши ялы, гӛзеллик онуң зыбанына хҥҗҥм эдип
дагларың гойнундан чешмелериң атылып чыкышы ялы, онуң
калбындан чырпынышып шыгырлар чыкярды.
Ол дәдеси Гарры молланың, Сагдының, Новайының,
Нызамының, Румының, Җамының, Хафызың гошгуларыны
оканында сӛзҥң гудратына хайран галярды. Хезрети Арастуның,
Сократусың, Эфлатуның, Ахикар халыпаның, гадымы юнан хем
Рум шахырларының эсерлерини оканында бу паны дҥнйәде сӛзҥң
Бакыдыгына, реал дҥнйәде сӛзҥң Кераматдыгына акыл етирйәрди.
Гӛр-ха, мҥң йыл, ики мҥң йыл мундан озал дӛредилен гошгулар,
пәхим-парасатлар хамана яс-яңы дӛредилен ялы…
Дҥнйә гелен чага бирки йылдан дил чыкарып башлаяр, эне
сҥйди билен эне мәхрине,ата ганы билен ата рухуна эйленен
чаганың калбына,аңына,эмер-дамарына ҥч мҥң, дӛрт мҥң йыл бәри
ата-бабаларының
даханындан
дат,йҥрегинден
от
алан
сӛзлер,җҥмлелер мҥңйыллыкларың хем ата- бабаларының рухы
болуп орнаяр.Ӛз эне дилини унудып,башга диле гечен киши
миллетиниң чыгрындан чыкып,мҥңйыллыкларда кемала гелен
Рухы Ватаныны йитирип барян бедибагтдыр.
Ватаныны йитирен аглар,айланар,доланар,гайдып гелип ене
ватанлы болуп билер.Илини йитирен эңрәр,эфган дартып,ахыры
ызына гелип, ене илине гошулып билер.Эмма дилини йитирен
кишини башга дилиң рухы-ха кабул этмейәр,ӛз дилиниң рухуна
болса гайдып гелип билмейәр. Ол киши рухы гатыр!..
Онуң Алы хезретлери Сӛз!
Гудраты гҥйчли Аллатагала бир сӛз билен тҥкениксиз
әлемлери, асманы-земини, Айы-Гҥни, җҥмле-җаханы ярадып,
гудратлы, кераматлы сӛзем Адам оглуна багышлапдыр! Кыямат
ахыр боланында Бирибар би акылдан дашгары әлеминде екеҗе сӛз
билен кыямат гопдурмалы!
41
Магтымгулы гиҗе-гҥндиз ойланяр, пикир кыляр, сериниң
ичини агдар-дҥңдер эдйәр, нетиҗе чыкаряр: дҥнйәниң бейик-бейик
дагларам, дәли-дәли умманларам, терең-терең деряларам, чӛллерисәхраларам, горган-горган шәхерлерем бакы дәл. Герданларам,
хеңңамларам, эйямларам бакы дәл! Җҥмле-җаханда диңе сӛз бакы!
Адамың акыл-пайхасындан, Алланың багш эден зехининден
чырпынып чыкян сетир, бейт, гошгы, пәхим-пайхас бакы! Ләхеңләхең акылдарлар, бейик шахырлар сетире гирип, пәхиме гирип,
гошга гирип Бакылыга ӛврҥлип галыпдыр!
Асманда Аллатагала бакы! Земинде онуң алы хезретлери Сӛз
бакы!
Алланың ярадан паны, ӛтегчи дҥнйәсинде сӛз бакы!
Аллатагала башы ӛлҥмли адам оглуна сӛзе гирип, Бакы галмага
ыш гоюпдыр!
Эйямлар, хеңңамлар, заманлар сӛзҥң гудраты билен хекаята
гирип, Бакылыга ӛврҥлйәр. Улуг арыфлар, бейик акылдарлар,
Хакдан ичен шахырлар акыл-пайхасыны, пәхим-парасадыны,
гӛчгҥнли дуйгуларыны, хейҗанлы шыгырларыны китаба җемләп,
Бакылыга ӛврҥлйәрлер!
Бир сӛз билен адам оглуны агладып-гҥлдирип,ене бир сӛз
билен дирилдип-ӛлдҥрип боляр!
Дҥнйәде Сӛз бакы, накыла ӛврҥлен Акыл бакы, аҗайып гошгы
бакы!
Шахыр йҥреги какнус гушуң хӛвҥртгеси.Дагларың астында
адаты кӛмҥриң янып гӛвхере ӛврҥлиши ялы,шахырың ышкына
саташан
сӛзлер сҥйнен йылдыз ялы җҥмле-җахана шугла
сачып,керамата ӛврҥлйәр!
Эмма барыбир Магтымгулы гошгы язмаз! Ол улуг арыф
болмалы! Йӛне улуг арыфларам гошгы язяр ахыры, хатда шаларсолтанларам гошгы язяр ахыры! Хезрети пыгамберимиз Мухаммет
алейхессалам шахырлара, шыгра кән бир питива этмедик-де болса,
оңа индерилен гурбаны болдугым Кураны-Керимиң аглаба ери
гошгы билен язылыпдыр ахыры! Кераматлы аятларам, гудратлы
догаларам гошгы билен беян эдилипдир ахыры! Магтымгулы
«Инҗилиң» тәзесинем, кӛнесинем, бейлеки асмандан инен
китапларам ӛвран-ӛвран окапды, олар хем гошгы билен, гошга
гайра дур дийдирйән кысса билен язылыпдыр ахыры!
Аршы-агладан иберилен китаплар гошгы билен язылан болса,
Аллатагала хем шахыр болаймасын?... Аллатагала шахырмы,
42
шахыр дәлми, белли дәл, эмма онуң яшыл яйлалы сәхрасы-чӛли,
дегреси ала гарлы даглары, овсунҗы деңизлери, гиҗелери парлак
йылдызлы асманы, учмахдан акып гелйән чайлары-чешмелери,
тутуш җҥмле-җаханы шахырана акыл-пайхасдан, хесерли-хусурлы
поэзиядан ыбарат! Җошгунлы айдымдан ыбарат!