Latin

Ýaradanyň diwany - 4

Total number of words is 3681
Total number of unique words is 2174
2.2 of words are in the 2000 most common words
6.4 of words are in the 5000 most common words
10.2 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Эмма барыбир Магтымгулы гошгы язмаз, шахыр болмаз!
Эмма ол шыгырдан, шахырлыкдан гачдыгыча зехини от алып,
ылхамы тҥвелейләп, тутуш дҥнйәси поэзия айланып, сӛзлер,
җҥмлелер, сетирлер зыбанына хҥҗҥм эйләп, гошгулар часлы
җалалар ялы чагбалап гелйәр!
Магтымгулының дәдеси онуң улуг арыф болмагыны ислесе,
кәбеси Аразгҥл эҗе, агасы Кыныш бег, Селим Магтымгулы,
еңңелери Магтымгулының ата чыкып бег, хан, сердар болмагыны
ислейәр.
Селим
Магтымгулы
арам-арам
Абдылланы,
Мухамметсапаны, Магтымгулыны, Гайрыгулыны, Сейиди ӛз
огуллары Арсланы,Шаҗаханы, Җанмәммеди… дашына ҥйшҥрип:
«--Кӛпей огуллары, сизден-де бир бег болармы, сизиң
әхлиңизиң пикириңиз Недиргулы хана бег болуп, гуллук
этмек!Хайсыдыр бир еначының оглы Недир тагта чыкып ша
боланында сиз хей шунча еначы болуп,хей бирден бириңизде улуг
хан болуп, сердар болуп, ша болуп, солтан болуп халкыңызы,
юрдуңызы дҥлдҥретмек максадыңыз болмазмы?!» дийип чыны
билен кәйинйәрди.
Магтымгулының аклы гоялдыгыча арыфлык, шахырлык мӛвҗи
кӛшешип, ата чыкып сердар болмак арзувы алып гачярды. Ол нәме
дийип бабасы Атаныяз Кадыр ялы хан болмалы дәлмиш?! Керемли
Аллатагала Магтымгула шалара-солтанлара мынасып акылпайхасы,шасувар кадды-каматы, гуҗур-гайраты, адалатлы йҥреги
нәме дийип берендир эйсе?! Ол ӛзҥне:
«Эйсе,сениң гурсагыңда Магтымгулы еначының тҥвелейләп
дуран рухы екмы?!Эйсе сениң аркада дҥнйәни дҥлдҥреден
Гӛроглы
солтан екмы?!Эйсе сен шу
шасувар каддыкаматың,гуҗур-гайратың,пәхим-парасадың билен эгниңе хайсыдыр
бир арыфдан галан яма-яма хырканы гейип, обадан-оба,кентденкенде «Хув-Хак!» дийип энтәп
йӛрҗекми,заңңар?!» дийип
кәйинйәрди.
Айлар айланып, йыллар гечдигиче Магтымгулының калбында
ата чыкып, адалат гылыҗыны сырмак хӛвеси мӛвч урярды.
Кесевиңи дҥртсең гӛгердип дуран сахы-сахаватлы, рысгал43
берекетли боз топрагың ҥстҥнде улус-иллер нәме дийип ач-галлач,
гарып-кашшак яшамалы?! Яраданың учмахдан зыяда абадан,
овадан дҥнйәсинде тҥкениксиз уруш-говга киме герек?! Бейик
Бирибарың багтыяр яшаң дийип ярадан аҗайып җаханында бир
атадан, бир энеден яйран Адам огуллары нәме дийип бирек-бирек
билен душман болуп яшамалы?! Эйсе адам огуллары бирек-бирек
билен доган болуп, дост болуп багтыяр яшамага мынасып
дәлми?!...
Эйсе йҥз йигрими дӛрт мҥң пыгамбере-мурсала, мҥңлерчемҥңлерче ягшызадалара, алым-арыфлара, улуг уламалара
дҥзетдирмедик дҥнйәни акыл-пайхас билен, адалат гылыҗы билен
дҥзедип болмазмы?
Ылахы акыл-пайхас, адалат гылыҗы Адам атаның огулларыны
бир сачагың, бир оҗагың башына җемләп, багтыяр эдип
билмезми?!
Хачан,нәдип земинде Адалаты Худай эдип болар?
ххх
Гиңҗай бир Алланың назар салып, ялкан ериди. Уллакан
обаның дегре-дашындакы байырларың йҥзлеринде, кәллерде,
сайларда, алаларда, боз дҥзлерде дҥме экилен гҥйзлик ак экин
Хыдыр гӛрен ялыды. Дҥме экилен арпа болса эййәм халта-халта
эдилип, теблеханаларың дулуна басылыпды. Хаҗыговшаның ерден
йӛрәни байырларың арасындады. Ак экин орлуп, харман
дӛвҥлйәрди. Ёначыларың небересиниң харманларына Кыныш бег
эсеван эдйәрди. Ханха, ики харман дӛвлҥп дур. Хер харманда
янашдырылып кӛкерилен ики гарры ябы билен яшаҗык ѐначылар
дӛвек дӛвйәрди. Бириниң дашында Магтымгулы башына җир
яглык айлап, харманың дашыны агач яба билен гаңтарярды,
бейлекисиниң дашында Җанмәммет агач ябалы гҥйменип йӛрди.
Харманлары сынлап гӛзлери докунан Кыныш бег чатманың
кӛлегесинде отуршына оларың берекелласыны берйәрди. Гҥн
гҥнорта болуп, җӛвза-ыссы бейниңи гайнадып барярды.
Җанмәммет:
- Хов, Кыныш дәде, сен нәме саманы пиде, бугдайы ун
этдирҗек болямың? Гӛр-ахыр, даг ялы харман ере сиңип баряр дийди. -- Сейитҗан агшам ятанында хем чархыпелек ялы айланып,
ятып билмейәр.
Кыныш бег Җанмәммедиң гаңтарып дуран харманының янына
гелип, хер еринден бир гысым саманы алып сынлады:
44
- Дӛвҥбер, энтек дӛвҥбер.
- Әл-айт дымдай… Хей бир ӛвҥсгин дагы ӛсәймели дәлми? дийип, Җанмәммет дерини еңине чалып йылгырды. -- Кыныш
дәде,гҥнәси мениң бойнума,шемал тарапыңа бак-да, Мирхайдар
пире сҥри-сҥри сӛгҥнчлери пайратсана,егса бу гҥн-де-эртеде
сыкылыклап саман атып билмерсиң!
- Саманы сен атарсың, Җанмәмметхан, сыкылыклап, бай саман
атарсың-а! - дийип, Кыныш бег йылгырды. - Дҥйн агшам Гҥн ҥмезе
батды, ынха, несип болса гич ӛйләнлер, Магтымгулының
харманыны атып башларсың!
Тҥп ыссы дымярды,Магтымгулы дымярды,Кыныш ага-да
дымярды,гепләймесе ичини ит йыртып барян Җанмәммет ахыры
дымышлыга чыдаман:
--Магтымгулы,гҥрләп отурсана—дийди.
--Нәме гҥрләйин?
--Ичим гысяр-ов,мениң билен гҥрлешәй-дә.
Магтымгулы йылгырды:
--Хезрети
пирим Сагды,сен азаҗык тагапыл эйле,мен
Җанмәмметҗаның самахыллыларыны диңләйин.
Ерине дҥшен сӛзе Кыныш бег агзыны асмана тутуп,хезиллер
эдип гҥлди,соңра Магтымгула ӛйкҥнип:
--Нурҗемал бай,сенем азаҗык гараш,мен Җанмәмметҗаның
патарракыларыны диңләйин,бендәниң чагасының акмаклыгы
ичине сыгман, ярылып баряр—дийди.Магтымгулы хезил эдип
гҥлди.
Шол махал бир йигдекче атлы гелип салам берди:
- Магтымгулы, Дӛвлет дәдем саңа деррев гелсин дийди…
- Ымамҗан, сен ялңышян дәлсиң-дә… Дӛвлет дәдем иним
Җанмәммет гелсин диен болаймасын? - дийип, Җанмәммет атла
йылгырды. Атлы йигдекче йылгырыша йылгырыш билен җогап
гайтарып
илерлигине
гитди.
Магтымгулы
ҥсти-башыны
какышдырып, чатманың кӛлегесиндәки мешикден сув ичди.
Кыныш бег:
- Магтымгулы, Гайрыгулының гӛк эшегини мҥнҥп гидибер -дийди. Җанмәммет хамана Кыныш ага бир айтмасыз зады айдан
ялы чынаберимсиз гахарланып:
- Нәме? Нәме дийдиң? Магтымгулы инди эшек мҥнмелимидир?
Хей, Магтымгулы ялы герчек эшек мҥнмелимидир?..Ханха,бир
45
еначының огл-а тагта мҥнмели,бейлеки еначының оглы болса эшек
мҥнмелими? - дийип, ӛзҥнден ӛзи зовзанаклап башлады…
- Нәме, эшек мҥнмәге утаняңызмы? Гӛк эшеги хезрети Иса
пыгамбер хем мҥнендир хан!
- Хезрети Иса эшек мҥнени ҥчин хаҗа чҥйләпдирлер-дә. Эгер
Иса пыгамбер ата чыкып,эли гылычлыҗа пыгамберлик эденинде
дҥнйәни дҥлдҥредерди…
- Эй, Аллам, бу елем-йҥвледиңе ики бармак дилден гайры зат
бермедиңми? - дийип, Кыныш ага башыны яйкады. Җанмәммет:
- Худайҗан, әхли пәхим-парасады,даналыгы Магтымгула,
геплемәни болса маңа берипдир - дийип гҥлди.
Магтымгулы ювунып-ардынып, иш гейимлерини чыкарып,
сыпайы гейинип дәдесиниң җайына гирип, тӛрде перишде ялы
болуп отуран гоҗа пире эдеп билен салам берди. Сегсен яшдан
ӛтендигине гарамаздан гӛвресине эрк эдйән гоҗа пир еринден
туруп, Магтымгулы билен гӛрҥшди. Йҥзҥнден нур дӛкҥлип дуран
яш йигдекчәни ичгин сынлап, тҥвелеме берди. Магтымгулы гоҗа
пири бәш яшында гӛрҥпди. Гарры молла:
- Магтымгулы, Алланың арзылы мыхманыны танаярмың? дийди. Магтымгулы:
- Хезрети пиримиз Җемалетдин Абу Рух Багдады… бизиң
мыхманымыз - дийип, буйсанч билен айтды. Гарры молла
гапдалында мҥндерленип гойлан улы диванларың бирини элине
алып, ортарасыны ачып Магтымгула гӛркезди. Магтымгулы
сахыпаның башындан бирки сӛзлеми окап, соңра гӛзлерини юмуп,
шол ерде языланлары хамана ят тутуп гоян ялы айдып берди. Китап
арапчады. Гарры молла бир салымдан диваның ызырагындан ене
бир ерини ачып Магтымгула гӛркезди. Магтымгулы китабың ол
еринденем билйәнлерини айдып башлады. Хезрети пир хайранлар
галып йигдекчәни сынлады:
- Аперин, тҥвелеме, оглум, тҥвелеме - дийди.
Гарры молла бейлеки диванларыңам гатларыны ачып,
Магтымгула гӛркезйәрди. Магтымгулы хамана ол китабы ӛзи язан
ялы айдып берйәрди. Гоҗа пир йигдекчә буйсанч билен бакып
отуршына гамланян ялыды. Җемалетдин Абу Рух пир ӛмрҥнде хер
хили ҥйтгешик зехинли кишилери гӛрҥпди, эмма он бәш яшында
гоҗаның бҥтин ӛмрҥнде язан диванларыны хатым эдип билен
оглана гаты гең галды. Гарры молла:
46
- Хезрети пиримиз, Магтымгулы сизиң әхли диванларыңызы
ӛвран-ӛвран окады, ол сизиң ѐлуңызың ашыгы… - дийди. -Ӛңҥмиздәки язда мен Магтымгулыны сизиң хузурыңыза
әкитмекчидим…
Гоҗа пир эдәхедине гӛрә пессай сес билен:
- Магтымгулы, мундан йигрими йыл озал гарры атаң Багдада
барып сен-мен ѐк мениң иң говы, иң арзылы, иң умыдымы баглап
йӛрен мҥридими -- Дӛвлетмәммеди алып гайданында мениң бил
оңургам сындырылан ялы, ӛсерим ѐлнан ялы, гелҗегиме талаң
салнан ялы элхенч хала дҥшҥпдим. Гарры атаңыздан гаты
гӛрҥпдим, эмма инди акыл эдип отурсам, ол гарры атаңдан дәл-де,
керемли Аллатагаладан экен!... Сен мени чакданаша хош этдиң.
Магтымгулы, мен саңа атаңың ташлап гайдан ѐлуны довам
этмегиңи, атаңың бармадык белентликлерине бармагыңы бейик
Бирибардан дилейәрин! Бек белле, ѐлларың айдыңы, ѐлларың
хакыкысы Хакың ѐлудыр! - дийип, гоҗа пир яш оглана ак пата
берди, хич хачан элинден гоймаян тесбисини Магтымгула совгат
этди.
Олар гиҗәниң ярымына ченли гҥрлешип отурдылар.
Магтымгулам, Гарры молла-да мусулман дҥнйәсиниң улы пириниң
гитдигиче гама батяндыгына, гитдигиче гум-гусса ӛврҥлип
баряндыгына хайран галдылар… Гоҗа пири нәме гулгула
салярка?...
Сегсен яшы арка атан гоҗа пир Җемалетдин Абу Рух
Багдадының аслы Мазендаранданды. Ол ӛлмезден озал догдук
меканына айланып, ата-бабасының мазарына зыярат этмәге
барярды. Гоҗа пир аякдан галыпды, шонуң ҥчинем ол узак ѐла
гарры ябылы, идегчили чыкыпды. Эртеси гушлуклар Гарры молла,
Магтымгулы, обаның аксакал-кетхудалары хезрети пири ѐла
угратдылар. Гарры молла болса ябының иришмесини идегчә
бермән, пириниң җылавдары болуп бирки мензил ѐла узатды…
Хезрети пир хошлашҗак махалы Дӛвлетмәммет ага гамгын
назарыны салып кән дымып дурды:
--Дӛвлетмәммет,Худайым сени ялкап,дӛвлетмент аҗап перзент
берипдир,эмма ки Магтымгулының алнында гӛрҥнер-гӛрҥнмез
ховп-хатар,бела-бетер кӛп,оны озалы билен керемли Аллатагала
горасын,сен хем гиҗе-гҥндиз бейик Бирибара йыкыл,мынаҗат
эйле,Магтымгулыны гора,эгер ол ӛлмеен
он секиз яшыны
долдурса,тамам Эйраның-Тураның,Румуң-Шамың,арабың-аҗамың
47
кераматлы арыфы,бейик акылдары болар!—дийди.Хезрети пириң
сӛзлери Дӛвлетмәммет аганы сеңселетди,ол чайканып
дуран
земиниң ҥстҥнде зордан йыкылман сакланды.Ол дҥйнден бәри
пириниң перишандыгыны,йҥзҥнде,гӛзлеринде паҗыгалы хасраты
гӛрйәрди,эмма Дӛвлетмәммет ага бейле элхенч шумлуга вели
гарашмаярды.Дӛвлетмәммет ага дуран еринде җан берйәрди,ене
җана гелйәрди,гарасай ол хачан,нәдип ӛе доланып геленинем
билмеди.
Ёначылар небереси Гарры молланың гапысына ҥйшҥпди. Дӛвек
дӛвлҥп, харман атылян гҥнлер боланы ҥчин дӛвекчилере тейлиҗе
нахар биширилйәрди, ҥйшҥп, җем болуп ишлейән ѐначылар җем
болубам нахар иййәрдилер. Аразгҥл эҗе уллакан газанда палав
биширйәрди. Зҥбейда билен
гызы Кыныш бегиң гызлыгы
Нәзикҗемал эллери кҥйзели тӛверек-дашы сувлап йӛрди. Кӛрпе
ѐначылар болса дервезәниң агзында ашык ойнаярдылар.
Гоҗа пири алыс ѐла уградып гелен Гарры молланы гӛрен
чагалар ойнуны гоюп, гӛзлерини хӛвлендирип хайран галдылар.
Дәдесине гӛзи дҥшен Зҥбейда «вай!» дийип гыгыранынам дуйман
галды. Сыпада месавы гҥррҥң эдип отуран Нурҗахан энәниң,
Аразгҥл эҗәниң, Нурҗемалың, Огулшекериң зәхреси ярылды.
Агасыны гӛрен Кыныш бегиң депесиниден гайнаг сув гуюлды.
Даң билен гоҗа пири узатмага гиден тер гара сакгаллы
Дӛвлетмәммет ага агшамлык чув ак сакгаллы гайдып гелди.
Нурҗахан энәниң гӛзлерине яш чайылды, Аразгҥл эҗе саг
элини агзына етирип:
- Дӛвлетмәммет, саңа нәм болды? - дийип, агламышлап
башлады. Гарры молла болса хош хал йылгырып, олара хайран
галып:
- Ери, маңа нәме боланмыш? - дийип сорады…
- Оглум, сениң сачың-сакгалың дуз ялы җув-акла! - Нурҗахан
эне аңк болды.
Гарры молла гӛз яшлары яңагындан сырыгып башлан эҗесине
середип, саг аясы билен сакгалыны гӛтерип сынлады, соңам
чынаберимсиз гҥлҥп:
- Эҗем, кәбәм эҗем! Мениң хезрети пирим гелди ахыры! Ол
маңа ак пата берди ахыры! - дийди. Соңам – Эллиниң онундан
гирип, инди сач-сакгалым хем агармасынмы?
Аяллар, Кыныш бег, Селим Магтымгулы еке гҥнҥң ичинде
сачы-сакгалы агаран Гарры молланы довамлы сынлап пикире
48
батдылар: ничикси ховп, нәхили хадыса, ненеңси бела еке гҥнде
дҥнйә ялы гиң Гарры молланың гара сачыны-сакгалыны агардып
билер?
Башындан мҥңде бир кҥлпети гечирен дҥнйә ялы дана,бикенар
умман ялы гиң Гарры молланың тер гара сачыны-сакгалыны екеҗе
гҥнде дуз ялы агардан дҥшнҥксиз, сырлы, нәгехан апат бела
ѐначыларың калбына апы-тупан болуп, харасат болуп гирди…
Эй, Аллаҗанларым, дҥнйә оларың депесинден нәхили
бедибагтлык индерҗеккә!?
Тамам.
49
50
51
52
--Магтымгулы,эгер газаплы
гара гышлар
болмадык
боланында,адам огуллары җаям салмазды,галың-галың гейимгеҗимем эдинмән, хиндилер ялы,зеңңилер ялы уят ерлерини
япып,ялаңач гезер йӛрердилер.Сӛйги болмаса йигренч,бивепалык
болмаса достлук,агзалалык болмаса агзыбирлик,уруш-говга
болмаса
ватан,юрт,халк
болмазды.Ачлык
болмаса
доклугың,хассалык болмаса саглыгың,аҗал болмаса яшайшың
гадырыны билмездилер.
ЯЛ А Н Д Ҥ Н Й Ә Н И Ң Ч Ы Н Ы
(Икинҗи новелла)
Магтымгулының чагалыгы ойнуң, шады-хоррамлыгың,
якалашың-басалашың ичинден гечди. Агалары Абдылла билен
Мухамметсапа эййәм бәш-алты яшындака Магтумгылыны сарчсарч бедеве мҥндҥрип, ялаңач ата атарып чапманы, ат ҥстҥндәки
йӛнекей оюнлары ӛвредерди. Гиҗелер болса тӛверегиң чагалары
обаның ашак тарапындакы гиң мейдана ҥйшҥп гӛреш тутардылар,
ики тарап болуп басалашардылар.
Тир-кеман атмак, гҥрзи зыңмак, гылычлашмак, сапан атмак ялы
пишелерем о заманлар чага ойнуды. Докуз-он яшан чагалар эййәм
ата мҥнҥп, гылычлашып, гҥрзҥлешип йӛрендир. Абдылла билен
53
Мухамметсапа Магтымгулының хем ӛзлери ялы догумлы
болмагыны исләп:
- Ата аҗал болуп япыш! Ата эрк эдип билмесең, эртеки гҥн
эшек билен харман дӛвҥп, ӛкҥз биле кҥнде сҥрмели борсуң!
Горкма, атдан йыкылып ӛлен тҥркмениң мазары ѐкдур! Сен бег
болмалысың, хан болмалысың, дайымыз ялы сердар болмалысың! диердилер. Магтымгулы чагака бирнәче гезек атдан йыкылыбам
гӛрҥпди, биҗай авунан сапарам болупды. Шонда Абдылла:
- Атдан йыкылып гӛрмедик киши, йыкылмакдан горкар!
Гӛрсең, атдан йыкыланың билен гӛк ере инйән дәлдир - дийип, олар
Спартаны билмеселер-де, бирек-биреге Спартан тербиесини
берйәрдилер.Себәби дурмуш газапды,олар ӛзлерини евуз дурмуш
ҥчин тайярлаярдылар.Еначыларың небересинде Магтымгулы
еначының ховалалы рухы барды,Магтымгулы еначы болса яшка
ады роваята ӛврҥлен дәлибаш бегди.
Гиҗелер
болса
тӛверегиң
чагалары
ҥйшҥп
гӛреш
тутардылар,якалашып-басалашып
кейпден
чыкардылар,себәп
чагака адама йҥреги ӛзҥне зор гелйәр,шонуң ҥчин олар яданынамсувсанынам,аҗыгып-сурнуганынам
билмейәрлер.Аразгҥл
эҗе
гиҗәниң бир вагтына ченли ала-гох чагаларына гатырганыберҗек
болса,Дӛвлетмәммет ага:
--Аразгҥл,дегме ойнасынлар,бу махал оларың кейпи-сапасы
оюн,бу махал оларың дҥнйәси оюн,гой,ойнап-ойнап кейпден
чыксынлар,ынха ага-гара дҥшҥнип,дурмушың бир гырасындан
гирерлерем вели,олары дҥнйә ойнап башлар—диерди.
Йылан хинини ериң чуңундан газяр,себәби онуң чагасы
яшайша
багры билен сҥйшҥп-сҥйренип чыкмалы.Гуш
хӛвҥртгесини белентде гуряр,себәби онуң җҥйҗеси ганатларыны
яйып,ере етмәнкә учманы ӛвренмели.Адам оглам чагаларына ӛз
акыл-пайхас,ӛз соват дереҗесинде тербие берйәр.Рысгал-дӛвлетли
Дӛвлетмәммет ага башда перзентлериниң әхлисини молла
берйәрди,башлангыч мекдепде оларың ыхласыны ҥнс меркезинде
саклаярды: Гӛвни окувдамы—окасын! Гӛвни ат-ярагдамы—аты
билен болсун! Гӛвни гҥзерандамы— ханха пил-кәтмен,ханха малгара!..
Мухамметсапа еди яшында окува баранында Магтымгулы
бәш,Абдылла докуз яшындады. Олар якалашып, басалашып
улалансоң бири-бирине басдашды, шол себәплем Мухамметсапа
билен Абдылла нәмәни ӛвренсе, ол хем ӛвренди, олар нәме язса
54
Магтымгулам язды. Шейлеликде, ол алты яшына баранында еди
яшлылар билен, еди яшында докуз-он яшлылар билен сапакдаш
болды. Ол заманың мекдеби шейледи, сапагыңы биширдиңми-ѐкары яшларың топарына гечибермелиди. Магтымгулы докуз
яшындака мурты гаралан гӛдеклер билен окаярды, шол йылам онуң
ҥйтгешик ядының ҥсти ачылды. Магтымгулының феноменал яды
бар экен, Дӛвлетмәммет ага илки оны гӛз ядыдыр ӛйтди, соң гӛрҥп
отурса, ол бейни хем гӛз яды экен. Магтымгулы ислендик китабы
ят тутмак ислесе, айратын ҥнс берип окаярды, соңам китабың еке
сӛзҥни сыпдырман айдып берип билйәрди. Дӛвлетмәммет ага-да,
Нурҗахан эне-де, Аразгҥл эҗе-де «Маңңышлаклы Каркара кемпир
йӛнелиге гелмән экен-ә, Магтымгулы депеси йылдызлы чага экен»
дийип, оңа буйсанардылар, эзизләрдилер. Узын-узын гыш
гиҗелери болса Нурҗахан эне ѐначыларың яш неберелерини
дашына ҥйшҥрип, эртекидир роваят, тымсалдыр, гең-энайы
вакалары гҥррҥң берерди. Нурҗахан энәниң болса билмейән
эртекиси, роваяты, эшитмедик гең-таң вакасы ѐкды…
Магтымгулы дәдеси ӛйде чагы онуң дана гҥррҥңлерини диңләп
доюп билмейәрди,ӛзи вели эдеп саклап гҥрлемейәрди.Бир гҥн
Дӛвлетмәммет ага:
--Мен саңа хезрети Сократусың сӛхбетдешлигинден гҥррҥң
берейин.Ынха,улаларсың,ылымларың атасы,пәхим-парсадың пири
Эфлатуның диванларыны окап,Эфлатуна,Сократус халыпа,Арасту
халыпа ӛзҥң гӛз етирерсиң.Хезрети Сократусың шәгиртлери гаты
кән экен,эмма ол шәгиртлерине-окувчыларына сӛхбетдешлерим
дийипдир,гарыбам болса,оларың биринденем окадяны ҥчин пул
алмандыр,себәбини соранларында ―мен булары окадамок,мен
булар билен сӛхбет эдйәрин‖ диер экен.Хер бир дана адамың
билйән зады кән,ол сениң нәме билмек ислейәниңи билмейәр,шол
себәплем
пәхим-пайхаслы,парасатлы
киши
болҗак
болсаң,сорамалы,пикир алышмалы,җеделлешмели.Сӛхбетдешлик
от боляндыр,ода хер тарапындан җаграма гоюп дурсаң,хезиллер
эдип яняндыр.Шонда ол парлап менем,сенем мазалы чояр.Эгер ода
диңе мен одун оклап отурсам,хатар басылан одунлар ибалы
янмаз...Оглум,пычагы пычага чалып йителдйәндирлер!Дашы даша
уруп от аляндырлар.Ханы сен маңа айт:мейданда ябаны битен
ҥзҥмлер,ҥлҗелер,армытлар нәхили?
--Туршы,иер ялы дәл.
55
--Себәби нәме?—Дӛвлетмәммет ага Магтымгулының пикире
батаныны гӛрҥп дымды.
--Олара середйән ек,дҥйбҥни депип,дӛкҥнини етирип,сувуны
берип,герекмеҗек
шахаларыны кесишдирсең,оларам
хакыкы
мивелер ялы болар.
--Анха,ҥстҥнден бардың.Адам оглы хем шейле.Чагалыкдан
ӛзҥңи беден тайдан,ылым-билим тайдан,акыл-пайхас тайдан,эдепэкрам тайдан тербиелемесең хасылың кичиҗек,аҗы,туршы,умуман
ябаны болар.Хер бир чага ӛзҥниң молласы,халыпасы,уссады,сейиси
болмалы.Моллым саңа ӛз билйән задыны ӛвредер,эмма сениң
дҥнйә гелип ӛз билмели нәрселериң бардыр.Сен данышментлерден
сорап ӛз ислейән совалыңа җогап тапмалы...Бейик Бирибар
ягышлары-гарлары тохум эйләп,топрага, тебигатына
герек
ӛсҥмликлери экер,а сен адам: Бирибарың экенинден герегини
аляң,герекмеҗегини хашал дийип согурып,ӛзҥңе
герегини
экйәрсиң!Ханы сен айт: алтынлы хумы нәме гораяр?
--Эртекилерде-хә алтынлы хумы йылан,генҗи-хазынаны
аҗдарха гораяр.
--Ата-бабаларымыз нәме дийип алтынлы хумуң янында
йыланы,генҗи-хазынаның янында аҗдарханы горагчы гоюпдыр?
--Олҗа тапсаңыз хабардар болуң,гымматына гӛрә горагчысы
бардыр дийип,адамлары хабардар этҗек боландырлар.
--Ек,оглум! Алтынлы хумуң янындакы йылан,генҗи-хазынаның
янындакы аҗдарха гара небисдир.Алтынлы хум тапан адамы
ахмал болдугы небси,генҗи-хазына тапан адамы гара небси
ӛлдҥрйәр.Адам пакыр илки небсини ювудяр,соңра гара небсем
онуң ӛзҥни ювудяр...—Дӛвлетмәммет ага бир пурсат дымып
Магтымгулыны сынлаяр—Магтымгулы,кәризгенлер сӛви нәдип
газярлар?
--Ызында чыра гоюп.
--Догры.Кәризгенлер сӛви догры газмак ҥчин ызында чыра
гойярлар.Кәризгенлериң
ышыкдан
угур
алшы
ялы
алымлар,айдыңлар,акылдарлар,даналар гелҗеге дҥрс гитмек ҥчин
ызындакы акылдарлардан
угур аляр, эмма гечмишиң
акылдарларам ялңышып билер ахыры...Пикир кыл,Магтымгулы!
--Дәде,сениң билмейән задыңам бармы?
Дӛвлетмәммет ага сада совала кейп эдип гҥлди.
--Уммасыз.
--Меселем.
56
--Ынха,дуз.Мунуң екеҗе чҥммҥгинем ийҗек гҥманың ек,эмма
шунсузам хич зады ийип болмаяр.Накыл бардыр,‖дуза гачан дуз
болар‖ дийип.Ене бир алым:‖Дҥнйәни иң соңунда дуз иер‖ диййә.
Дҥшҥнемок.Дҥнйәде дуз гаты гыт харыт.Гыт зат,аз зат,кӛп ерлерде
ек зат нәдип дҥнйәни иер? Дҥшҥнибем,дҥшҥндирибем билҗек дәл...
Магтымгулы улудан демини алды.Ол энтек яшды,ол энтек
овадан дҥнйәни,ягшызада ялы,перишде ялы,этегинде намаз
окабермели,мәхирден-нурдан ярадылан адамлары сӛййәрди,олара
ягшылык этмек,пейда этмек ислейәрди.Ол энтек сӛйгә йигренч
билен,ягшылыга яманлык билен,пейда зыян билен гайтаргы
берилйәнини билмейәрди.Ол энтек дурмуш атлы уллакан сырлы
овадан умманың яңы бир гырасындан гирипди...
ххх
Магтымгулының
гӛвни
ал-асмандан,гӛвреси
земиниң
депесинден учуп,хыяллары
сырлы гӛзетимиң аңырсындакы
нәмәлимликлер дҥнйәсинде перваз урярды.Аттар Кыныш бег
инилери Магтымгулы билен Җанмәммеди алып, Соңудагларына
мелхемлик от-чӛплери йыгнамага барярды.Догры,Кыныш бег
Магтымгулы билен Җанмәммедиң
сыртына ер ысгатман,гҥн
догарындан батарына ченли ишледерди,йӛне учмах ялы овадан
ерлерде баларыларың гҥлден-гҥле гонуп бал топлайшы ялы,ол иш
яш огланларың хошуна гелйәрди. Магтымгулы ӛзҥни билели бәри
хол гайрада ховаланып ятан Соңудагларыны гӛрмек арзувы
билен яшаярды,хәзир болса чҥвен багты оны овадан арзувхыялларына сары алып барярды.Кыныш бег нәмедир бир зады
гҥррҥң берйәрди,Магтымгулының болса ики гӛзи тӛверегинде:
ябаны токайлары ҥмҥрсин атып ятан җҥлгәни сынлап гӛзлерини
гӛнендирип,гӛвнҥни докундырып леззет алярды.Җҥлгә ябаны
дийилмегиниң себәби, мунда арлы йыл акып ятан чешме-чай
екды.Гышдан томуса ченли,гҥйзден гыша ченли даглара яган гар
эрәнинде,часлы чагба ,баран яганында бу җҥлгеден кә булаклап,кә
сил болуп ягыш сувлары акарды,шол себәплем даш-тӛверек
ховалалы чынар диермиң,хоз диермиң,арча-керкав диермиң—
сҥмме җеңңелди.Булаклар,силлер ашагына җыглым даш дҥшенип
акыпдыр.Силлериң җыглым дашдан паяндазы агарып, силиң
гелерине гарашып ятыр.Ховалалы дарагтларың гойры кӛлегелери
гаршыдан ӛвҥсйән шемала эдалы халлан атып,йҥзҥңи елпәп,
калбыңы гозгаяр.Җҥлгәниң гиң ери ики-ҥч йҥз әдим,дар ери болса
57
етмиш-сегсен әдим чемесиди.Асылкы тебигатының гойнуна дҥшен
Аҗдар сҥмме җеңңелден кҥкейән дел ысларың ызында сер- сепил
болуп,бӛвҥрсленлериң ашагына тумшугыны сокуп авуны
агтарярды.Ябаны токайлыга бҥренип отуран җҥлгәниң гайра
башам,илери башам бейик-бейик байырлач даглыкды.Гайрадакы
байрың йҥзҥнде битен арчалар сувламага ашаклыгына инип
гелйән ялыды,илердәки байрың йҥзҥндәки арчалар болса сувлап
җҥлгеден екарлыгына чыкып барян ялыды.Җҥлгеде йыл бойы
акып ятан чешме егам болса,хәзир Магтымгулының гӛвнҥниң учуп
йӛрен белентлигинден ашак серетсең,гаршыдан ӛвҥсйән шемала
овсун атып,яшыл яшайыш акып ятырды.
Бирден
атлара тебил тапдырып,елагчыларың йҥрегини
гопдурып гҥр от-чӛплҥкден гызыл-элван ялын ялы кәкилик
гӛтерилди. Җанмәммет:
--Пәхей,җанавер,йҥреклери гопдурып учаныңа гӛрә гонмалы
ериңи билмедиң-дә—дийип,йылгырып Кыныш беге середйәр.—
Кыныш дәдемиң газанына гонайсаң,дӛвлетли гуш болардың-да.
--Хә,гарагенҗим,кәкилигиң шорҗа чорбасыны кҥйсейәмиң?—
дийип,ӛңден атыны ергасына гойберип барян Кыныш бег ызына
гарап йылгырды.—Ийҗегиң кәкилик чорбасы болсун!
Кыныш бег дҥнйәниң язындан,адамың җанындан ясалан ялы
мәхрибан адамды,ага дийәесиң гелин дуран эзиз адамды.Ол нирә
барса,оюн-гҥлки,шады-хоррамлык тапылыберйәндир,ненеңми,ишине урнашып ҥч-дӛрт гҥн хич ерик чыкмаса,гҥлки-хенегиң ӛзи
ҥстҥне гелйәндир.Онуң дост-ярлары гелип ‖Кыныш бег,я-ха
мыхман ал,егсам-да йӛр,багы чебшими ләгирдип, отурышма багш
эдйән‖ дийшип.Кыныш
бегем ―О җанавериң яшам,сакгалысармыгам узын болсун, җанавер чӛлде-голда ягшызада-эренлере
душандыр-да,сениң сҥннет тоюңдан бәри
дамагына пычак
гоюляр,хер гезегем аман сыпяр.О гәр чебшиң Лукман хекимден
салам аларлыгы бардыр‖дийип, агзыны гӛге тутуп лахлахлап
гҥлерди.Кыныш бег пәкизе гейнерди, тер гара сакгалы-мурты
мыдама тимарлыдыр.Хемише ӛйленҗек
йигит ялы кейпи
чагдыр,ӛзем онуң шатлыгы паллама ялы еканчды.Достлары оңа
―Хеңңамың сачы агарар,дагларың дашы агарар,эмма Кыныш
бегиң сачам агармаз,сакгалам,себәби хер гҥн ирден Нурҗемал
гелин онуң сачының-сакгалының агыны еке-екеден ҥтйәр‖ дийшип
хенек эдердилер.Селим Магтымгулы ―Кыныш бегиң гҥлҥшем
дҥнйә малына дегйәндир‖ дийип йӛнелиге айтмаярды.
58
Гҥн дик депә
галып,гҥнорта болуп,яш огланлар ядаперулыпды,Кыныш бег дҥшләймәге амат ер чемленип барярды.
Җанмәммет:
--Кыныш дәде
яман аҗыкдыг-ов,яман ядадыг-ов—дийди.
--Ханы,агзыңы ач Җанмәмметҗан!— Кыныш бег йылгырды.
Җанмәммет агзыны хатап ялы ачып илки,Кыныш беге,соңра
Магтымгула бакды.Магтымгулы:
--Бай-бов,япавери,асыл ачлыгыңдан яңа о тарапың гӛрҥнйәр!дийди.Кыныш бег җайдар дҥшен сӛзе лахлахлап хезиллер эдип
гҥлди,Җанмәммет
җайдар
җҥмләниң
җогабыны
берҗек
болуп,додакларыны мҥңкҥлдедип угранындан Магтымгулы от
алып:
--Җанмәммет,гҥрләйме,бу айтҗак болян җҥмләң ялан дҥнйә,
паны дҥнйә дагы дӛзер ялы пикир дәл!Бай-бов,дана башыңа
гурбан болайын!—дийди.Җанмәммет оларың есерлик этҗек
болянына дҥшҥнйәрди.Кыныш бег:
--Хай-ха,Җанмәмметҗаның ондан соңкы айтҗак
болян
пикирине дакы
бир бак,Магтымгулы!—дийип,чынаберимсиз
ваҗып гҥрледи.
--Кыныш дәде,сынла,Җанмәммет гҥрлемесе нәхили акыллыпайхаслы болян экен!—дийди.Гепе чепер Кыныш бег чыны билен
сынлап,гең галан болуп:
--Эй-хо!Эдил Новширван адыл-да!Ай-хо! Хезрети Эфлатун
халыпа-да!Бай-бов,Җанмәммет Селим оглы,асыл сен гҥрлемесең
гӛрмегейлешип,оваданлашып шасувар йигиде ӛврҥлип баряң-ла!
Җанмәммет ваҗып
гӛрнҥше
гечип,олар
ойнар
ялы
салыхатлысыраяр,соңундан:
--Бор агалар!Мен ӛлсем ӛлейине уруп, тутуш ярым сагат
геплемейән,йӛне сиз дессине дҥшләп,гарнымы отарсаңыз! Егсамда ынха пайрадян патарракыны!
Олар
гҥлҥшип
чынар
агаҗының
голайында
дҥшледилер.Ховалалы хан чынар-да! Хан чынарың гойры кӛлегеси
дҥйбҥнде ӛзҥне ӛй эдинип,хич-хили от-чӛп гӛгертмән, сергездан
ел-шемал билен, кӛлегеси билен ашагыны сырып-сҥпҥрип,олары
арзылы мыхман ялы гаршылады. Огланлар дессине гош-голамы
дҥшҥрип,атларың эерини-иришмесини айрып,узын ӛркләп,ота
ковдулар.Җанмәммет
билен
Магтымгулы
Кыныш
беге
кӛмеклешҗек болды,эмма эллери ише гелшип дуран Кыныш бег:
59
--Маңа пәсгел бермесеңиз—кӛмек этдигиңиз,барың,даштӛвереге айланып, аякларыңызың
гуршугыны язың—
дийди.Магтымгулы
Кыныш дәдесине белет болансоң, җҥлгә
сейрана уграды.Җанмәммет болса ойлугыны гойры кӛлегә
язып,узын дҥшҥп ятды.
--Аякларың гуршугы шейдип языляндыр Кыныш дәде.Бир
җҥрдек сувам әбер,аҗам болса гарна сув сепип хезиллер эдип
ятайын.
Кыныш бег дессине хорҗундан дашы ыкҗам доланан тал
чанагы чыкарып,гуртдан чал этмәге башлады.Җанмәммет:
--Кейикли-кәкиликли җҥлгеде
чал билен чӛрек иймели
болдукмай Кыныш дәде—дийип, есер йылгырды—Хӛрегем
сердарыңа гӛрә боляндыр-да.Хов,бег агам,хан агам,даг ялы
инилериң сениң билен сейли-сейрана чыкды,сен олара ики-ҥч
саны кәкилик авлап зыяпатам этмеҗекми инди?
--Хахахай иним,сен гарныңы отарып,дҥрсҥңден-терсиңден
гәгирҗек дийип,мен Худайымың мҥлкҥне
гирип,онуң
кәкиликлерине талаң саларынмы!
--Бизе гезек геленде Кыныш дәдемизем сопы болар болд-ов!
Бу махал Магтымгулы гӛзеллиге тешне гӛвнҥниң ызына дҥшҥп,
гойры кӛлегелерини дҥшенип отуран гоҗаман дарагтларың
арасында айланып,аягыны язярды.
Дҥнйәде
даглар ялы,җҥлгелер ялы
овадан нәрсе
болмаяр.Гатбар-гатбар,гериш-гериш,кемер-кемер даглар депәңе
абанып дур.Яшыл булут ялы токай дҥрли җанлы-җандарларың
овазына меймирәп, башыны чалаҗа ыраяр.Магтымгулы гӛгҥне
середип,агачларың
хеллевлешйән
буйра башларына сын
эдйәр.Дик депә чыкан Гҥнҥң шуглалары дарагтларың депесинде
чар-пара урлуп, пҥр-пудакларың,япракларың арасындан тылла
ханҗар кимин земине санҗыляр.Магтымгулы уллакан бир гуран
дарагтың янына барды,гынанды.Дарагтың ашагында дуруп гӛгҥне
серетди,япраксыз сан-саҗаксыз шахаларың екарсындакы мавы
асман чат ачан ялыды.Гуры агаҗың шахаларының гҥр еринде
хайсыдыр бир әпет гушуң хӛвҥртгеси,дарагтың ӛлен йҥреги ялы
болуп Магтымгулының йҥрегини гыйды.Магтымгулы дерини
чалып ашак серетди,гуры дарагтың шахаларының кӛлегеси мӛйҥң
кереби ялыды.
Агачлар ӛлҥп гурансоң яняр,адамлар яшаян чагы!
60
Магтымгулы гҥр токайың җҥммҥшине аралашып баряр,адам
гарасыны гӛрмедик токай Магтымгула хҥшерилип, ядыргап
середйәр.Яшулыларың
гҥррҥңине гӛрә яңы-яңыларам бу
җҥлгелерде айылар, маймынлар сҥри-сҥри экен,эмма инди олар ек!
Җанаверлер
роваятлара,авчыларың
чына
беримсиз
варсакыларына,ялана
беримсиз
хекаятларына,гоҗаларың
гҥррҥңлерине гирип гидипдирлер.Магтымгулы ойланып баршына
хайран
галяр.Онуң
думлы-душундан
баларылар
учуп
гечйәр.Магтымгулы сынчы назары билен олары сынлаяр.Баларылар
җҥлгәниң дага сапян еринде адам бойы бир гершиң ҥстҥне
гонярлар,учярлар.Шол геришде бир гоҗаман дарагт ховаланып
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Ýaradanyň diwany - 5
  • Parts
  • Ýaradanyň diwany - 1
    Total number of words is 3686
    Total number of unique words is 2097
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.4 of words are in the 5000 most common words
    9.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 2
    Total number of words is 3787
    Total number of unique words is 2087
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.8 of words are in the 5000 most common words
    10.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 3
    Total number of words is 3676
    Total number of unique words is 2067
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.6 of words are in the 5000 most common words
    10.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 4
    Total number of words is 3681
    Total number of unique words is 2174
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    6.4 of words are in the 5000 most common words
    10.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 5
    Total number of words is 3594
    Total number of unique words is 2083
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    10.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 6
    Total number of words is 3713
    Total number of unique words is 2112
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.7 of words are in the 5000 most common words
    11.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 7
    Total number of words is 3708
    Total number of unique words is 2055
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.9 of words are in the 5000 most common words
    11.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 8
    Total number of words is 156
    Total number of unique words is 133
    12.0 of words are in the 2000 most common words
    21.7 of words are in the 5000 most common words
    29.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.