Ýaradanyň diwany - 1

1.Яраданың диваны
2.Ялан дүнйәниң чыны
1-49 сахыпа
52—100 сахыпа
ЯРАДАНЫҢ ДИВАНЫ
Магтымгулының яшлыгы мҥндер-мҥндер, сандык-сандык
китапларың-диванларың ичинден гечди. Тамам ѐначылар, мекдебиң
мугаллымлары Магтымгулының дҥшбилигине, ҥшҥклилигине,
ҥйтгешик зехинлилигине буйсанардылар, эмма йыл гечдигиче,
олары хайсыдыр бир нәбелли горкам ховсала салып уграды.
Айратынам, Аразгҥл эҗе, Нурҗахан эне гиҗеси-гҥндизи багрыны
ере берип, яссык ялы диванлары окап ятан Магтымгулыны «ылым
ураймагындан» хедер эдип,чуңңур алада галдылар.
Гара багыр эне-дә, Аразгҥл эҗе гӛргҥли Магтымгулының
тахясына, телпегиниң ичине, донуның, кӛйнегиниң кибтиниң
ичинден дога барыны дакып, гиҗе башуҗуна гурхан гоюп, отурсатурса баласыны гӛзден-дилден, гӛрнер-гӛрҥнмез бела-бетерлерден
гораверсин дийип дога окаярды. Магтымгулы эҗесиниң элеврәп
йӛрмесини ѐкуш гӛрйәрди, эмма ягшыдан-ямандан хич зат диймән
йылгырып оңайярды.
Магтымгулы он-он бир яшындан парсча язылан диванлары
парс,он ҥч яшындан арап дилинде язылан диванлары арап дилинде
окаярды, ол диллере сувара болупды. Новайының, Нызамының
тҥрки дилде язылан эсерлеринде оңа дҥшнҥксиз сӛз, җҥмле ѐкды,
себәби ол тҥрки ылмы дилинем билйәрди.
Магтымгулы диван ызына диван окаярды. Инди оңа оюнтомашаның-да, Нурҗахан энәниң хезил гҥррҥңлериниң-де гызыгы
ѐкды. Ол реал дҥнйәден дашлашып, диванлар дҥнйәсине ымыклы
аралашып, сӛхбетдеши гадымы алымлар-айдыңлар, арыфларакылдарлар, равылар-шахырларды.
Улы ил мекдебе берен чагасыны окатҗак болуп хеләкдир, эмма
ѐначылар небереси Магтымгулыны окатмаҗак болуп, хич болман,
онуң окувының арасына вагт салҗак болуп гара гӛргә галярды.
Магтымгулы гара даңдан укудан туруп, ювунып-ардынып
намазыны окап билдиги китаба япышярды. Чай-чӛрегинем китап
1
окап отырка иййәрди. Гҥн догуп-догманка Аразгҥл эҗе Абдылла,
Мухамметсапа, Селим Магтымгулының огуллары Җанмәммеде,
Җанэсене Магтымгула дынч бермеги табшырярды. Олар
Магтымгулыны янына алып, теблеханадакы атлара атланып, ат
чапышып, ок-яй атышып, гҥрзидир найза зыңышып гӛвҥн солпудан
чыкярдылар. Агшамара-да бу эдәхет гайталанярды, эмма гҥнҥң
галан дӛври болса Магтымгулының пишеси китапды.Магтымгулы
дәдесиниң ӛвредиши ялы, хер бир китабың
манысыны ыхлас
билен тирйәрди.Даналарың эсери болса гатлак-гатлак яглышекерли гатлама ялыдыр.Магтымгулы китабың ассарларының
арасында ятан манысыны алмак билен чәкленмән,диваны язаның
акылдарлар ҥчин букан пынхан манысыны агтарып окаярды.
Ахырына саман-сыпала арпа
гарылып
берлен бедевиң
тумшугыны нованың дҥйбҥне етирип арпаны агтаршы ялы,ол
китаба чҥмҥп аян хем пынхан маңыз-маныны гӛзлейәрди.Овадан
дҥнйәниң манысы Аллатагаланың пынхан сыр болшы ялы,говы
китапларың манысы хем пынхандады, чуңлукдады,бейикликдеди.
Магтымгулының огланлыкдан ынанҗы шейледи: чҥмдҥңми?—
дҥйбҥне ет! учдуңмы?—чҥр депесине чык!гитдиңми?—аңыр
чәгине бар!.
Бир гҥн ӛйләнара Магтымгулыны Селим дәдеси дҥканына
чагырды. Отурмага ер гӛркезип, хамана янына улы адам гелен ялы
басырылан чайындан бир кәсе гуюп, Магтымгула узатды.
Магтымгулы чайдан йҥз ӛвҥрди. Селим Магтымгулы кәсә гуян
чайындан бир овурт ичип:
- Магтымҗан, мен сениң ислендик хатдатдан хаты овадан
язяныңы, непис-непис сурат чекйәниңи билйән - дийип,
Магтымгула дикан бакды -- Сен маңа шәгирт болайсаң нәдер?
Магтымгулы ӛр-гӛкден гелди, хатда гӛзлери тегеленип гитди,
Селим зергәр оны гӛрмедикден болды.
- Билйән, сениң вагтың ѐкдур…
- Хакыкатдан-да вагтым ѐк, Селим дәде…
- Ай, заңңар, менем шәгирт тапман кӛсенип йӛремок. Сени
шәгирт тутунсам Огулшекер еңңеңем «Ӛз огулларың дурка,
Магтымгулыны шәгирт тутунып, сениң аклың ниреде?» дийип
хоңңул-хоңңулам эдер энтек - дийип, чына беримсиз оюн эдип
гҥлди. -- Магтымҗан, саңа окап-окап яданыңда келләңи ачмак ҥчин
зергәрлик ялы бир кәр герек…
- Мен ат мҥнҥп, тҥргенлешип келләми ачян Селим дәде.
2
- Ай, заңңар, гӛрмейәмиң, гелнеҗем сениң тахяңдан гейимгеҗимиңе ченли дога-тумар дакса, Дӛвлет дәдем бир ерде улы
ишан-пир болса, сени айлап йӛр. Худай кӛп гӛрмесин, сен гаты
окумыш, акыллы! Биз сени ылым урарындан горкяс, Магтымҗан.
Атаң сени арыф этҗек боляр, биз сениң ата чыкып, сердар
болмагыңы ислейәс. Эмма ким хем болсаң, хӛкман бир кесп-кәр
герекдир йигиде. Айдалы, ене ҥч-дӛрт йылдан Ыспыхан-Тәхран
дийип, Рум-Шам дийип, Хыва-Бухар дийип гидерсиң окува. Ол
ерде саңа атаң теблеханасы ѐкдур бедевлери кишңешип дуран,
келләңи ачмага. Атаңың бихасап пулам ѐкдур совуп ятмага. Шейле
герек? -- ол чайындан ене бир овуртлап -- Эгер зергәр болсаң,
диван-депдериң билен зергәр шай-эсбапларыңам алып гидерсиң,
боланы. Ӛйлән бирки сагат дҥканында гыдырдансаң, җҥбиң
мыдама пуллыҗа бор, элиңем узадан ериңе етер - дийди -Дҥшҥндиңми?
Магтымгулы улудан дем алды, ол Селим дәдесинден сыпмак
ҥчин:
- Дәдеме бир сала салайын, Селим дәде - дийди.
- Дәдең икимизиң гелен нетиҗәмиз шол!
Магтымгулы йылгырды:
- Онда башда шей диймели экениң-дә Селим дәде.
- Ай, заңңар, башда шей диенимде сен гҥмми-сҥммисиз хош
диердиң, маңа болса сениң зергәрлиги йҥрекден сӛйҥп, шәгирт
болмагың герек. Тӛверек-дашыңы сынла, Магтымҗан. Хей
Первердигәриң ярадан отунда-чӛпҥнде, гҥлҥнде-чечегинде,
дагында-дҥзҥнде, җанлы-җандарында гӛзел дәл нәрсе бармы?
Гурбаны болдугым Яраданың ярадан әхли затлары аклыңы хайран
кылыҗы, бендиван эдиҗи гӛзеллик, кәмил гӛзеллик, сырлы
гӛзеллик! -- Ол Магтымгула тарап бойнуны узадып, ювашҗа -Зергәрем ерде кәмил гӛзеллигиң Худайы - дийди. Сесине бирнеме
дабара берип: - Ӛзем билип гой, керемли Аллатагала ярадан әхли
гӛзелликлериниң шасы - гыз-гелинлери, пәкизе бедевлери
беземегем зергәрлере багш эдендир…
Селим Магтымгулы оңа бакып нурана йылгырды.
Шейлеликде, Магтымгулы он яшындан башлап зергәрлик
ишинем ӛвренип башлады…
Занды шахыр Магтымгулының дуйгурдан эзиз,юкадан нәзик,
овадандан ялаңач йҥреги барды.Аслында йҥреги бардасыз,совутсыз
догланды.Яш башындан бу аҗайып дҥнйәниң гӛзелликлерине
3
болан сӛйги халыс Магтымгулының калбыны ялаңачлап, йҥрегини
гӛзеллешдирип,нәзиклешдирип,юкалдып барярды.Ол гӛрер гӛзлери
билен гӛрйәрди,эшдер гулагы билен гӛрйәрди,дуйгудар йҥреги
билен гӛрйәрди.Хайсыдыр бир етимеҗик чаганың гаража гӛзҥнден
катра-катра
дӛкйән
яшы,Магтымгулының
йҥрегинден
сырыкярды.Ал асманда пелпелләп йӛрен гушуң ганатларының
елгини онуң эҗир чекйән йҥрегини елпесе,бир гарып бичәрәниң
ахы,гелип-гелип Магтымгулының йҥрегинде соркулдаярды.Эййәм
он бир,он ики,он ҥч яшында онуң дерди диңе обасы дәлди,диңе
юрды дәлди, ол дҥнйәниң дердини чекйәрди.Дҥнйәниң болса бир
ери-хә бир эййәм бишип дҥйби янып баряр,бир ерем
чиг.Бирниҗелер рысгалыны-байлыгыны гӛтерип билмән,месликден
дәлиресе,бирниҗелер
ачлык-галлачлык
зерарлы
нәдерини
билмейәр.
Магтымгулы юртдакы,дҥнйәдәки болян адалатсыз ягдайлара
чыдаман,дәдесине совал беренинде,Дӛвлетмәммет ага:
--Магтымгулы,оглум,Первердигәр солтан дәл, кимдир бири
җенаят этсе,дессине оңа темми берер ялы.Бирибар дҥнйәниң
патышасы дәл,хайсыдыр
бир гарып
кишиниң
ачлыгыныгаллачлыгыны гӛрҥп,оңа хазынадан байлык берип гойбериберер
ялы.
--Онда Худай ким?
--Ойлан,пикир
кыл,ӛзҥң
акыл
етир!..Оглум,Аллатагала
керемдир,ол Гудрата мынасып адамы Гудрата,Керамата мынасып
адамы Керамата,акыл-парасада мынасып адамы Акылдара,ялан
дҥнйәниң байлыкларына мынасып адамы болса Шейтана
душуряр.Онсоң шейтан акылсыз бенделери нәдейин дийсе шейдип
йӛр.
Магтымгулы ойланярды,чҥнки Бирибар оңа ойлан,пикир кыл
дийип келле берипдир,айлан,сын-ла,гӛр дийип гӛз берипдир,сӛй
дийип ышкдан долы йҥрек берипдир,яшайышда дҥрс елы сайла
дийип дана пәхим-парасат берипдир.Ол хер бир адамың дҥнйә ялы
овадан,дҥнйә ялы гиң,дҥнйә ялы нурана,дҥнйә ялы рысгалдӛвлетли,мәхир-мухапбетли,хошгылав болмагыны ислейәрди.
Бир байгуш
Аллатагала:‖Аллаҗан,языңы гӛрдҥм,томсуңы
гӛрдҥм,гҥйзҥңи гӛрдҥм,гышыңы гӛрдҥм,инди сен маңа нәмелер
гӛркезҗек?‖ дийипдир.Аллатагала
хер йыл шол дӛрт паслың
айланып дуряндыгыны айданында байгуш:‖Шол бир пасыллар
4
айланып дурҗак болса,маңа екеҗе йыл ӛмҥр боляр,йӛне рысгалым
агзыма гелер ялы эдевер‖ диенмиш.
Эмма бейик Бирибарың
ышкындан-сӛйгҥсинден,мәхирмухапбетинден,пәхим-парасадындан,рӛвшен нурундан-непесинден
мҥбәрек арзув-хыялларындан ярадылмыш бу овадан дҥнйәде
шол бир Гҥн догуп-яшып,шол бир пасыллар айланып дуран
ялыдыр.Эмма дҥнйәде хер бир Гҥнҥң догшы,хер бир Гҥнҥң
батышы,хер бир гиҗәниң гелши,хер хепдәниң,хер пасылың
айланышы,дҥйбҥнден
башгачадыр.Аллатагала
бенделеримиң
калбам,кадды-каматам дҥнйә ялы овадан болсун дийип,овадан
дҥнйәсини ынсан аклы чатардан аҗайып ярадыпдыр.Ол хер бир
бендесиниң чагалыгы,яшлыгы,арзув-хыяллары ләле-рейхан язлар
ялы овадан, йылдырымлы чагбалар ялы гӛчгҥнли болсун дийип
ләле-рейхан язлары,часлы җалалары,баранлары ягдыряр.Ол аклыңа
сыгмаҗак,оюңа-хыялыңа гелмеҗек датлыҗа ийр-иймишлер,нәзиныгматлар,дҥрли-дҥрли ширин-шекер мивелер,мҥңде бир тагамлы
ӛнҥмлер билен адам огулларының яшайшыны,ӛмрҥнини,даханыны
сҥйҗетҗек боляр.Ол бол рысгал-берекетли томуслары,барлыбайлыклы гҥйзлери билен бенделериниң рысгал-дӛвлетли болмага
ымтылмагыны ислейәр.Ол хер бир бендәниң калбының,пәлипыглының пәк болмагыны исләп гӛзлериңи гамашдырян ак
гарларыны,ак ягышларыны ягдыряр.Ол хер бир перзендиниң дәлимеҗнун болуп сӛймегини исләп җадылы ышкы багш эдипдир. Ол
дҥнйә гелен хер бир перзендини энәниң ак сҥйди билен,ак
бугдайың наны билен,ак гҥндизлериң мәхринден ,айлы гиҗелериң
мухапбетинден
гандырып,хер бир адамың ышкдансӛйгҥден,рӛвшен нурундан нур алмагыны ислейәр.БейикБирибар
хер бир бендесиниң мәхрем,мәхрибан болмагыны исләп,узын гҥн
Аршдан мәхрибан гҥни билен,земинден мәхрибан топрагы билен
мәхир берйәр.Ол адам огулларының арзув-хыялларының гиҗелер
асманың пышырдашян сырлы йылдызлары ялы сырлы,тҥкениксиз
болмагыны ислейәр.Бирибар адам огулларына гӛзлериниң ак
ягыны ийдирип:
--Мен сизи адам эдип ярадандырын,ягшы дҥнйәде ягшызада
болавериң!—дийип умыт эдйәр.Эмма бу аҗайып асманың
астында,бу овадан земиниң ҥстҥнде болян кәбир затлары гулаклы
болуп эшидер, гӛзли болуп гӛрер ялы дәл,ынсан болуп аклыңа
сыгдырар
ялы дәл!Хезрети пыгамбер
Адам атаның
перзентлериниң кәбир гайырян ишини гӛренинде хатда хайван ялы
5
хайванам утаняр.Эй,Адам огуллары,сиз пыгамбер неберелери
ахыры,бизе хезрети Адам атамыз ялы пыгамбер болмак
башартмаян экен-дә,Алламызың ислейши ялы ягшызада болмак
башартмаян экен-дә,адам бир болуп болар ахыры!
Магтымгулы
сынлаярды,гӛрйәрди,гынанярды:
обасының
гарып-гасарларының,пакыр-пукараларының әхлиси диен ялы ӛрән
говы адамлар.Белки,олар халыс гарып дҥшени,галлач галаны
зерарлы меҗбуры говы адам боландыр…Пислик,песлик,меслик,хебеслик,ярамазлык,адалатсызлык чыкса,бай-барлы адамларлардан
чыкяр.Белки, байлар,барлы адамлар зандында
говы адамлар
болуп, олары соң байлык аздырян болаймасын?
Магтымгулы улалдыгыча дерди-аладасам улалярды,гӛрдҥгиче
йҥреги эзилип, калбында адалатсызлыга
гаршы
питне
мӛвҗейәрди.Ол бу затларың дҥйбҥне-тейкарына акыл етирҗек
болярды.Магтымгулы яш башындан бу овадан дҥнйә хак ашык
болды,Магтымгулы новҗуван чагында
бу аҗайып
җҥмлеҗаханы,йылдызлары патрашып дуран асманы,тҥкениксиз әлемлери
ярадан Бирибара хак ашык болды,Магтымгулы Алланың ярадан
адам огулларына, аҗайып яшайша хак ашык болды.Ол асмандакы
Алланың земинде Адалатының дабараланмагыны ислейәр. Эмма
ол
гайнап
дуран
яшайшы
сынладыгыча,ӛврендигиче
гынаняр,себәби...себәби дҥнйәде,дурмушда ханы яшаҗак болян
киши?Ханы яшаҗак болян адам?.. Хер ким алҗак,берленинем
алҗак,берилмедигинем алҗак!Хер ким бай болҗак,топлаҗак,мая
эдинҗек!Хер ким хан болҗак,ша болҗак,солтан болҗак!Хер ким
гечмише гидип Сҥлейман пыгамбериң тҥкениксиз
генҗихазынасыны,хер ким гелеҗеге гидип,гелҗекки солтанларыңшаларың хазынасыны-депинесини, ханы-маныны гетирип дулуна
басҗак!Хер
ким
оглуның-гызының,агтыкларыныңчовлукларының,ювлукларының-говлукларының
совурҗагыны
бейлесине басҗак!Хамана хер гҥн ирден рысгал-берекет пайлаян
перишде оларың рысгал- дӛвлетини бермеҗек ялы...Бир чарва
дҥнйәниң яйлалары,бир чомра дҥнйәниң дҥзлери аз гӛрҥнйәр.Ит
ялы ит хем шу гҥн ики сҥңк тапса,бирини эртире гӛмйәр!Егсам Иса
пыгамбер җаныны якып ―Ер сизиңки дәл,сиз ериңки‖ дийип
гыгырып дур.Яшайыш яшайыш дәл-де,байлык топламакда ярыш
ялы.Бу
соңсуз
ярыша
гошулан
кӛплҥк,элбетде,кӛплҥги
ачгӛзлҥкде,бединебисликде
айыплап
болмаяр.Магтымгулы
ойланып,пикирленип онуң асылкы
себәбини гӛзлейәр.Себәби
6
соңсуз урушларда,дуйдансыз гелйән ачлыкларда гӛз гӛрен адамлар
эртесиниң аладасыны эдйәр! Эрте,нәмәлим Эрте нәме болҗак?
Оны Алла билйәр!Эмма Алла диййән кән,Алла ынанян диййән
кән,эмма
йҥрекден
ынанян
аз,мечҗитлере,ыбадат
ханалара,бутханалара гатнап дини парзларыны битирйән кән,эмма
ынанян аз!
Магтымгулы
сынлаяр,гӛрйәр,докмәделерден
гӛзлери
ачлар,каблы ачлар кӛп.Сахаватлы шалар-солтанлар җҥмле-җаханың
ачларыны-галлачларыны дойруп билер,эмма әхли шалар-солтанлар
җем болуп екеҗе гарагы аҗың ач гӛзлерини дойруп билмез!Худай
ялы Худаям каблы аҗы,гарагы аҗы дойруп билмейәр!Йыллар
гечер,Магтымгулы җаныны якып язар:
‖Ер йҥзи долдурмаз гӛзҥң ханасын...‖
Сая болар бир мәтәҗе дон берсең,
Бир аҗы доюрмак хачдыр яранлар...
Йҥз йыллык тетәрик бәш гҥнлҥк ӛмре,
Акыл эдиң,ничик ишдир яранлар...
Тҥйс сӛйҥп-сӛйлҥп,леззет алып,калбыңа ганат багладып,айышэшрет ичре яшап йӛрмели дҥнйә! Эмма яшаян ек!Яшамак ислейән
азлыгам,дҥнйәниң
байлыгыны топламага җан эдйән кӛплҥге
гошуляр...Магтымгулының ядына дәдесиниң гҥррҥң берен бир
роваяты дҥшди.
‖Гадым заманда бир беглербеги болупдыр,онуң кӛшке гайра
дур дийдирйән галасы,кӛшки-сарайы,сандык-сандык алтыныгӛвхер-лагылы,дҥр-мерҗени-хакыгы болупдыр.Онуң сайлап-сечип
ӛйленен перигатанч аялы, дерелериң ширлери ялы герчек
огуллары,овадан,асылзада
гызлары,
багтыяр
дӛвлетмент
агтыклары,яйлаларда агып-дӛнҥп йӛрен йылкылары,гоюнлары,
сыгырлары болупдыр.Онуң вепалы достлары,гӛвнҥниң кҥйсейән
задыны битирип дуран беглери кән экен.Ол дӛвлетли-дӛвранда
яшап,яшы бир чене барып, дерди кӛпелип уграяр.Ол хемме
чагаларыны,илен-чаланларыны,дост-ярларыны
чагырып,кӛшкҥң
ичинде әхли байлыгыны,ханы-маныны серги эдйәр.Оңа хеммелер
дыкгат билен гулак саляр.Беглербеги ӛз йҥреги,ширин җаны билен
гҥрлешип башлаяр:
--Эй,ширин Җаным,сениң җандан сӛен сӛйгҥли ярың яныңда
делмирип дур,сенден ӛнен перзентлерим—огулларым-гызларым
7
дашыңы галлашып,агзыңдан гачҗак сӛзе гарашяр,ханха вепалы
достларым,ханха сени бҥтин ӛмрҥңе багтыяр эден сандык-сандык
гызылларың,гӛвхер-лагылларың,ханха теблеханада сениң гӛвҥн
гушларың—гамышгулак бедевлериң кишңешип дур,ханха яйла
долы малларың сҥри-сҥри агып-дӛнҥп йӛр,ханха боз экин
мейданларың бол рысгал-дӛвлет гетирип дур.Дҥнйә гелип әхли
эзизлән,сӛен нәрселериң дашыңда!Ери,сен шулары ташлап нирәк
хӛвес эдер сен?.‖
Нирәк гидер?Җан—ынсан рухы Ватана гидер!Адам оглуны
Аллатагала аршы-аглада яратды ахыры! Адамың яшан учмахы
аршы-аглада ахыры!Ол ере болса беглербегиниң земинде топлан
байлыкларының биринем әкидип боланок!
Магтымгулы овадан дҥнйәде дҥнйә ялы овадан яшайшы
кҥйсейәр.
Магтымгулы окаяр ойланяр,сынлаяр ойланяр.Гиҗе-гҥндиз
сӛвер оглуны яйласындан сыпдырмаян җансерек Аразгҥл эҗеде,Нурҗахан эне-де Магтымгулының бекемедик бейнисине аша
аграм салмазлыгының аладасыны эдип,Кыныш бегден инилерини
бәш-он гҥн сейли-сейранда дынч алдырып гелмегини хайыш
эдйәрлер.Кыныш беге болса о меселеде хайыш герек дәл: онуң
мыдама гӛвни дагда-дҥзде,мыдама-да Боздуманың гуйругы
дҥвҥк.Ол Магтымгулы билен Җанмәммедиң янына гелип:
--Хай, гарагенҗимлер, диңе китап-диван дийип ятмаң, мен сизи
дҥнйәниң иң тәсин ерине әкидейин, хем дәри-дерман от-чӛплери
йыгнарыс хем Алланың ярадан овадан, пынхан сырлы дҥнйәсине
зыярат эдерис - дийди. Магтымгулы йылгырып:
- Яраданың диванына дийсене, Кыныш дәде - дийди -Әлемлериң иң кәмил, иң овадан, иң аҗайып, иң бир пынхан сырлы
диваны Аллатагаланың дӛреден дҥнйә атлы диваныдыр.
Кыныш бег гӛзлерини хӛвлендирип, бир салым Магтымгула
тиңкесини дикип ,соңам нурана йылгырды, тебигата «Яраданың
диваны» диймегиң ӛз келлесине гелмәндигине хайран галды,
себәби ол догуп-дӛрәп Ярадының шол китабының ичиндеди.
- Рас айтдың, Магтымҗан, Яраданың китабының ичине
гидерис. Ол диван болса пынхан-пынхан сырдан,адам назары
дегмедик гӛзелликден долыдыр. Ынха, бәрден мен бардыгым
отлар-чӛплер «Кыныш бег, мен пылан дердиң, мен писмидан
дердиң дерманыдырын!» дийип, гыгырышып дурандырлар - дийип,
агзыны ѐкарык тутуп лах-лах гҥлди-де -- Бу сапар биз гурбаны
8
болдугым Гҥрген дерясының агдарылып-дҥңдерилип Хазар
деңзине гуйян ерине гидерис. Хазар умманыны гӛрсеңиз,
гурсагыңызда ене бир умман дӛрәр…
Олар дӛрдҥнҗи гҥн гушлуклар Гҥрген дерясының Хазара гуюп
ятан ерине бардылар. Магтымгулы улы-улы деңизлер, умманлар
барада кӛп окапды, суханверлериң, мугаллымларың гҥррҥңини
диңләпди, эмма аңырсы-бәрси ѐк, гӛзетимсиз, бикенар Хазар деңзи
Магтымгулының калбыны сарсдырды. «Эгер деңиз шейле улы
болса, умман дагы нәхиликә?‖ дийип Магтымгулы ичинден
ойланды. Ол Җанмәммет билен габа агачдан габа агаҗа дуланып
деңзиң кенарына голайлашдыгыча калбы хейҗана гелйәрди, чҥнки
деңзиң ичи сҥри-сҥри ак гувлардан, газлардан, яшылбаш
соналардан, гайры гушлардан долыды. Деңзиң депесинде болса
ганатларыны яйып, найынҗар чырлашып чарлаклар кәте бир сува
ӛзҥни уруп ав эдйәрди. Магтымгулы бир гырымсы агаҗа дуланып,
агдарылып-дҥңдерилип деңзе гуюп ятан деряны-да,деңзи-де
сынлады. Деряның ичиндәки җовур ак гувлар, бойны бирнеме
гызылымтыл гувлар, гайры гушлар Магтымгулыны хайран эйледи.
Җанмәммедем башда бу гӛзеллиге бендиван болупды, эмма шол
бир гӛрнҥш дессине оны ядатды. Ол Магтымгулының дәли
деряның дерренделерине аңк болуп, галпылдап сын эдишини
гӛрҥп, оңа пәсгел бермеҗек болуп гоша гайтды. Җанмәммет гоша
гелди. Гӛрсе, агасы Кыныш бег эййәм атларың эерлерини, дҥелериң
ховутларыны айрып, кӛне чатманың гапдалына гоюпдыр. Атлары,
дҥелери деряның якасындакы ота ковуп, ҥч-дӛрт йыл мундан озал
ясан чатмасының ичини-дашыны сҥпҥришдирип, гошлары
ерлешдирипдир. Чатманың ичине дҥшек языпдыр. Җанмәммет
тӛверегине гаранҗаклады, хич ерде агасына гӛзи дҥшмәнсоң сув
кҥйзесини, ики җҥрдеги деряның сувундан долдурып гелди. Соңам
токайдакы гуран агачлар одун дашап башлады, себәби ол бу ерде
хич болман бәш-алты гҥн болҗакларыны билйәрди.
Магтымгулы болса «гара дашдан гара гылы сайлан» гара
гӛзлерини алыслара дикип деңзиң аңыр кенарыны гӛрҗек болярды,
эмма бикенар умманың аңыр кенарыны гӛрерден алгыр
назарларының эҗиздигини дуйды. Гӛзетимден аңырда деңиз
бирхили бейгелип, соңам о кенарыны гӛркезмеҗек болуп песелйән
ялыды. Магтымгулы энче махаллап шол бир ере назарыны салып
дуршуна ичинден «Дҥнйәниң тогалакдыгы чын гӛр-ха деңзиң
аңырсы песелйәр» дийип ойланды. Ак гувлар, җовур ак гувлар9
газлар онуң гӛзҥниң ягыны ийип, гӛвнҥни бендиван эдип
ташлапды. Магтымгулы бикенар мавы деңзиң мавы асман билен
бирлешйән ерини узак сынлап, соңам гӛзлерини асмана дикди.
Ханха, гӛкде леммер-леммер ак булутлар лабырыны мавы деңзе
ташлан гәмилериң елкенине чалымдашды. Магтымгулының
келлесине бирден Худай хем шол ак булутлара дуланып, калбыңа
сыгмаян бу гӛзеллиги сынлап отуран болаймасын диен пикир
гелип, булутлара назар айлады…
Хава, Худай хем болсаң гойны җовур ак гувлардан, газлардан
долы мавы деңзиң гӛзеллиги бендиван эдип билҗекди…
Магтымгулы овадан дҥнйә бендиван болуп:
--Дҥнйә, гойнуңа мен гелдим,а сен мениң геленимем
билмедиң.Эмма ки мен саңа геленими билдирермен!—дийип
гӛчгҥнли,эмма
хич
кес эшитмез ялы пышырдады.Йыллар
гечер,җҥмле-җаханың энче-энче юртларыны айланып,дҥнйәни
ӛвренип,энче-энче деңиз-дерялардан гечип,Хинди умманының
кенарында мавы тҥкениксизлиги сынлап, Магтымгулы мешхур
гошгусыны язар:
Ҥч эссеси дәли деря,
Бир эссе ерде мҥң говга,
Ким билер ки кӛне дҥнйә,
Я,Реб,ниче яшындадыр?!
Хәзир болса бикенар Хазар умманы Магтымгула албай
булап,гӛвнҥне телвас урдурып,пынхан сырлы нәмәлимлик болуп
башыны айлаярды...
Җанмәммет чатманың янына одун барыны ҥйшҥрип, от якып
тҥңчелери ода гоянында Кыныш бег етип гелди. Онуң эгнинде окяйы, элинде хамындан чыкарылан товшан , янында ялманып дуран
аждары барды. Ишине чулум Кыныш бег эййәм товшаның ичгошуны айрып, деряда ювуп газана атыбермели эдипдир.
Аждарыңам агзы ганды, чакы олам ав эдинен борлы. Кыныш ага:
- Ал, ѐначының агтыгы, дессине дерини дузла - дийип,
товшаның хамыны Җанмәммеде оклады.
Җанмәммет ичякгыч йылгырып:
- Эйләйинемми?… - дийди. -- Ханы, дуз ниреде?
- Пәхей, сениң ѐначы болайшыңы! Дҥнйә деңзиң кенарындан
кервен-кервен дуз алып гидйәкә, ѐначы болуп дуз сорамаң нәме?
10
Товшаның ысы җаныңы алып барян датлыҗа бӛртмеси
бишенсоң, Җанмәммет Магтымгулының аңына-маңына бакман,
кӛне чатма алып гайтды. Магтымгулы:
- Кыныш дәде, Гҥрген дерясындан чҥмҥп, Гҥрген деңзинден
чыкаймасам гӛвнимде арман галар - дийди. Җанмәммет
чынаберимсиз оюн билен:
- Гҥргенден чҥмҥп Хазар деңзинден чыкмасаңыз, Хазардан
чҥмҥп Хәзирбегҗандан чыкмасаңыз--сизден ѐначы бормы?-дийди.
- Кӛпей оглы,сен нәме ѐначы дәлми? - дийип, Кыныш ага
чыны билен Җанмәммеде чиңңерилди. Җанмәммет:
- Менми? Мен сиз ялы айы я арслан гӛрсе дузторбасыны алып
«дуравер җанавер, алланәме дериң бар экен, дузлап берейин»дийип
ызындан ылгап йӛрен ѐначы дәл. Мен хәки сыпайы, сахыпкыран
ѐначы! - дийип гҥлди.
- Нахардан доюп садагасы болдугым деңзе сува дҥшелиң!
Кыныш ага аңк болуп бакан Җанмәммет:
- Шу совукда хем сува дҥшмек бормы? - дийди.
- Деңзе гелип сува дҥшмесең,гелиналыҗылап той эдип
ӛйленмедик ялы борсуңыз! Совук боланда нәме, оҗагыңыз
ичиңиздедир, сувдан чыкып икияна ылгаберсеңиз хем җаныңыз
гӛненер, хем эгниңиздәки балагыңыз гурар - дийип, ол сува дҥшме
меселесини чӛзди.
Магтымгулы,Җанмәмет, Кыныш ага деңзиң кенарына гелип,
эллерини ювдулар, онуң сувундан дадып гӛрен Магтымгулы:
- Бех, аклыңдан айланайын Аллаҗан, деңзиниң сувы порсамаз
ялы мазалы дузлан экен-ә!- дийип, кинаялы йылгырды.Җанмәммет:
--Бай-бай ӛте дузлапдыр-ов!Еначы дәлдиги билдирип дур.
Кыныш
дәде,деңзиң
балыкларыны дузламан биширип
ийибермелими?—дийип гҥлди.
-Хава-ла, ынха,Җанмәммет хан,сениң болса не дузуң етик, не
эйиң! - Кыныш ага йылгырды. Олар деңзиң кенарында секиз гҥн
болдулар. Гҥрген дерясының сувы билен гидип деңизденем чыкып
гӛрдҥлер. Деңзиң ялпак ерлеринде сува чҥмҥп, сувасты деңиз
отларынданам йыгнадылар. Кыныш аганың гӛркезен дерман
ӛсҥмликлериниң энчемесиниң тохумындан, энчемесиниң кӛкҥнден
халта-халта топладылар. Деңзиң чәге кенарында дҥрли гушларың
сан-саҗаксыз хӛвҥртгелеринден Кыныш аганың гӛркезен
юмуртгаларындан хем энчеме сув кәдисини долдурдылар. Кыныш
ага еди-секиз дҥвлен авлап, йӛрите газанында оларың ягыны эредип
11
голча-голча ягам алды. Еди-секиз готан авлап оларың ягындан едисекиз холтум хем долдурды. Кыныш ага:
- Бек, белләң, дҥнйәде готаның ягы ялы йити яг ѐкдур. Оны
кҥйзеде, голчада, мис гапда, хатда чҥйше гапда-да саклап болян
дәлдир. Сызып дашына чыкайяндыр. Готаның ягыны диңе онуң ӛз
холтумында саклап боляр…
--Пынхан сырам адам пакыр диңе ӛз хамында
саклап
билйәр,эгер хамы эйленен болса…-- дийип,Магтымгулы нетиҗе
чыкарды.Кыныш бег авлан готанларының холтумыны Җанмәммет
билен Магтымгула ынанман ӛзи дузлады.
Җанмәммет:
- Ага, сҥйтли кҥлчелер гутарып баряр, инди оба кӛвленәйсек
нәдер? - дийди.
- Тҥркменде ач ӛлениң мазары ѐкдур, гарагенҗим. Деңзе гелип
онуң гайлайшыны гӛрмән гитмек болмаз!
- Деңиз хачан гайлаҗакмыш?
- Гыссанмасаң эртир,гыссансаң биригҥн я соңңун…
- Охов, Кыныш дәде, сен Горкут дәдем ялы болҗак-гойҗак
ишлерем ӛңҥнден биләййәмиң?
- Ай, кӛпей оглы, Магтымгулы саңа айтмадымы, дҥнйә
Яраданың язан иң аҗайып, иң овадан, иң сырлы китабы дийип…
Шол китабы окаманы ӛврен гарагенҗим!..
--Кыныш дәде,бол мениң гулак дҥйбҥме япып гойбер!—
дийип,Җанмәммет гӛзлерини юмуп яңагыны шарпыга тайынлады.
--Бегим,мен сени нәме дийип урайын?—Кыныш бег гең галды.
--Ур дийленде урайсана Кыныш дәде!Алланәме чекге,чекип
гойбер яглы шарпыгы!
Магтымгулы:
--Кыныш дәде,яш огланың гӛвнҥни йыкмасана!Сен бир хатам
йигит,бир шарпык диенде икини елме!—дийди.Кыныш бег
шиндем гӛзҥни юмуп яңагыны шарпыга тайынлап дуран
Җанмәммедиң яңагына елмеди.
--Шонданам бир шарпык болям-ай!Яңадан ур,Кыныш
дәде,ӛзем гӛзлеримден чыкан от дҥнйәни отлар ялы эдип елем! —
дийип,Җанмәммет җаныкды.Кыныш бег гӛзлерини мӛлердип эсли
вагт дурды-да:
--Гарын эти ийдиңми?—дийип сорады.Җанмәммет баш атды:
--Айтдыма,ураныңа дегйән пислик эдендирин дийип.
--Барыны ийдиңми?—Кыныш бег гең галды.
12
--Кыныш дәде,сен Алланың мҥлкҥне гирип,сҥлгҥн-кәкилик
авламаны екуш гӛрсең,иниң сениң мҥлкҥне талаң салайяндыр!..
Эртеси гҥн ҥмҥш-тамышда Магтымгулы билен Җанмәммет
гитди деңзиң якасыны сырып. Ҥргҥн чәгели кенарда дҥрли-дҥрли
гушларың сан-саҗаксыз хӛвҥртгелери кәнди. Эййехачан гӛге галып
найынҗар чырлашян чарлаклар огланлары гӛрҥп, хӛвҥртгелерини
габанып, оларың ҥстҥне хҥҗҥм эдйәрдилер. Җахан ягтылдыгыча
умман улалып, огланларың шәхдини ачып, гӛвҥнлерини
ганатландырярды. Ӛңден барян Магтымгулы бир ӛврҥмден
ӛврҥленинде гӛзлерине ынанман доңуп галды. Магтымгулының
озалам уллакан гара гӛзлеринде аташ янып, хайяды гӛтерилди.
Гаралып ятан мыжжык чәге кенарда онларча газлар, гувлар,
яшылбаш соналар моймудаклашып кә сагына, кә солуна йыкыляр.
Җанаверлер сермест: гачманам, учманам, горкманам биленок.
Ханха, бир етгинҗек болса ак булутлардан ярадылан ялы ак
газларың келлесини җоннук пычагы билен кесип ганарына
гапгаряр.
Гахар-газапдан гарагы гапылан Магтымгулы атылып баршына
ӛзҥнден ҥч-дӛрт яш улы етгинҗегиң якасындан эбшитләп:
--Эй иблис,бу
җанаверлер
Алланың гӛзе
гӛрҥнйән
перишделери ахыры!—дийип, гулагының тӛзҥне доңдурды.—
Эй,мелгун,бу җанаверлер Алланың ышкындан ярадан азызлары
ахыры!Бу җанаверлер мавы асманың,мавы умманың ярашыгы
ахыры!Бу җанаверлер мавы асманың
намасы
ахыры! Бу
җанаверлер кҥлли адамзадың
кӛңҥл гушлары
ахыры!—
Магтымгулы газабына бәс гелип билмән,сазанаклап-саңңылдап
дуран огланың гулагының дҥйбҥне ене доңдурды. Ҥстҥни
басдырып,
алҗыран
оглан
энтирәп-тентирәп
йыкылды.
Җанмәммедиңем хайяды гӛтерилип, ылгап гелшине етгинҗеги
ерден галдырып, чашы оглана эйменч назарыны дикип, хайран
галды:
- Эй, эй, екеҗе шарпыкда гӛзҥң чашарайдымы? Хәзир мен
сениң гӛзҥңиң чашысыны дҥзедип берейин - дийип, саг голуның
терси билен огланың кемпай галан гулак дҥйбҥне чекип гойберди,
оглан догабитди чашыды. Бир гӛзи еринде, бейлеки гӛзҥниң гарасы
яңак җикгесине дыкылып дурды.Җанмәммет онуң эбшидинден
тутуп, гӛзлерине дикан серетди.—Бай-бов,Аллаҗан башдан сениң
харамзада болҗагыңы билип гаты урупдыр-а!Бирки шарпыкда
сениң чашы гӛзлериңи дҥзедип болмаяр!-- Уруш-дӛвҥш болса гӛхи
13
гелйән Җанмәммет ӛзҥнден ҥч-дӛрт яш улы огланы уруп-уруп
эйини чыкарды, нерессе арасында аглап бир затлар диййәрди, эмма
оны диңлейән бармы? Магтымгулы сермест гувларың бирини
гуҗагына алып, җанавериң йҥпекден нәзик перлерини сыпалап
ӛзҥни кӛшешдирҗек болярды.Магтымгулы гӛзгыны гувларың
,газларың моймулдашып,сермест ялы йыкылшына йҥреги авап:
--Аллаҗан, перишделериңи гайыпда гӛрҥнмез ялы эдип
яраданыңам ягшы зат,егсам иблисден боланлар оларам пайхынлап
пҥрреләрди!—дийип,хырчыны дишледи.
Гох-галмагала етип гелен Кыныш аганың хем иманы ӛчҥп,
гӛзлери тас ханасындан чыкыпды. Агзы-бурны ган ялан
ганҗыгыңкы ялы чашы оглан Кыныш аганың эйменч кешбини
гӛрҥп,горкусына тас чашыпды:
- Җан, агалар, мен етим! Эҗем-де ѐк, дәдем-де ѐк, догангарындашым-да ѐк - дийип, зарынлады. Кыныш бег ики яна
чайканышып, йыкылышып-сҥрҥшип йӛрен хер бири токлы ялы
гувлары, газлары сынлап:
- Сениң ялы доңузда эҗе бормы, дәде бормы, доган-гарындаш
бормы? Сениң ӛзҥңем болмалы дәл бу дҥнйәде! - дийип, огланың
якасындан эбшитләп, урарман болды, ене ӛзҥне басалык берип:
- Эй,гуррумсак,би җанаверлерде нәме касдың бар сениң! Хей
сенде йҥрек дийлен зат болмазмы?—дийди.
- Агаҗан, мен шулары сатып гҥнҥми гӛрйән-дә… ач ӛлмеҗек
болуп…
- Булары бейдип пайхынлап, яшайышы башыңа япҗакмы сен!
Гӛр-де, дурубер, сениң эл-аягыңам шел болар, гаракларыңам
гапылар! Сен галан ӛмрҥңе базарың гапысында гедай отурарсың
гуррумсак!... –дийди. Кыныш ага авылы сува ятырылан мекгеҗӛвен
дәнелерини чӛпләп -- Дәлигӛҗелә гайнатдыңмы?
- Ёк, чакҗагундуза!
Кыныш ага, Җанмәммет, чашы оглан деңзиң чәге кенарына
сечилен авылы мекгеҗӛвенлери чӛплейәрди, Магтымгулы болса
келлеси кесилип ташланан җанаверлериң урунып - урунып, җан