Latin

Ýaradanyň diwany - 5

Total number of words is 3594
Total number of unique words is 2083
2.3 of words are in the 2000 most common words
6.1 of words are in the 5000 most common words
10.0 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
отыр,билине ики адамың гуҗагам етер ялы дәл.Магтымгулы
аматыны тапып,шол белент герше чыкды,гӛрсе,агаҗың ашагында
бир яш земзен ӛлҥп галыпдыр.Җанавер йылан билен даркаш гуран
борлы.Баларылар земзениң дашында перваз уруп,учуп-гонуп базар
гурупдыр.Магтымгулы энчеме асырың кҥлпетлерини башдан
гечирип гаррап гиден дарагтың дашындан айланып ыкҗам сынлап
башлады.Эй-хо,гарры агаҗың аңырсында гҥнорта бакып дуран
дагың дик гаясының йҥзҥнде әпет тебигы говак бар экен.Шол әпет
говак шекилли җайрыкда балары машгаласы мекан тутупдыр.
Әпет агаҗың чогдам-чогдам болуп чар-яна узан шахаларының пҥрпудакларындан,япракларындан яңа сиңе середениңде хем гӛрмек
мҥмкин дәлди.Магтымгулы арылары ызарлап,оларың букудакы
ӛйҥни гӛрди.Арыларың кеч багтына земзен шоларың кетегиниң
ашагында ӛлҥпдир.
Магтымгулы
кертден дҥшҥп,йигрими-отуз әдим бейлерәк
айрылып, Кыныш дәдеси билен Җанмәммеде гыгырды.Олардан
сес-селем болмансоң дӛрт- бәш ела гыгырды,ахыры Кыныш бег
билен Җанмәммет Магтымгулының сесине гелди.Магтымггулы
олары земзениң ӛлҥп ятан гершине чыкарды.Кыныш бег земзениң
маслыгының дашында перваналап йӛрен баларылары сынлап,шол
башыны яйкады дурды.:
--Хай,җанаверлер-эй!Хай,гара гҥне галан бичәрелер-эй,бир
харам неҗис-ә ӛлмели,бу кысматы есерлерем,оны
җайлап ӛлҥп
гитмели!Ери,айдың,бу баларыларың аксакалының ики ай ӛмри
бар,эмма хеммеси билйәр...
--Нәмәни билйәр Кыныш дәде?--Җанмәммет сорады.
61
--Сениң адам болуп билмейән задыңы билйәр.
--Мен адам болуп нәмәни билмейәмишим?
--Адам болуп билйән болсаң,айт-да
ол баларылар земзениң
дашында перваз уруп, нәме эдйәр?—дийип,Җанмәммеде
ичгин
серетди.Җанмәммет ики кибтини гысды.—Билмесең билип гой,
земзен баларыларың кетегиниң голайында ӛлҥпдир,ханы мазалы
сынлаң,шу дарагтың бир еринде хӛкман баларыларың ӛйи бардыр...
--Дагың
ыкыш
дийип,Магтымгулы
гаясындакы говакда ӛйлери
назары
билен
гаяны
бар—
гӛркезди.Кыныш
бегем,Җанмәммедем агаҗың аңырсына гечип,гаяның букы еринде
ерлешен
баларыларың
месген тутан
кӛвегини сынлап,ене
земзениң янына гелдилер.
--Земзен аңырсы ики-ҥч гҥнҥң ичинде порсар.Анха баларылар
земзен ысланмаз ялы онуң дашыны мумыялап йӛрлер.Җанаверлер машгаласыны,арлы йыл топлан балларыны
ысдан
якымсыз,пис
гораҗак болуп,гӛр,ӛлерини-галарыны билмән зәхмет
чекйәр—дийип,Кыныш
бег
учуп-гонуп
йӛрен
арылары
сынлап,гыйылды.
--Онуң дашыны мумыяласалар земзениң порсысы чыкмазмы?дийип,Җанмәммет сорады.
--Баларылар онуң дашыны мумыяласа,земзен кыямат ахыра
ченли ятанда-да
ерде!Ӛзем
харап болмаяр,ысланмаяр! Анха,гудрат
буларың
мумыялап,ӛзлерем
ӛлҥп
есер
кысматы—земзениң
гитмели
пидайылар.Хапа
шол
дашыны
маслыгы
янашып,сҥңңҥни хараплап,соң олар гҥлден-гҥле гонуп бал йыгнаян
62
машгаласына гошулып билмейәр!Җанаверлериң әхлиси ӛзҥни шу
харам земзен зерарлы гурбан бермели!...
Бир салымдан олар гоша гелди.Җанмәммет:
--Кыныш дәде,баларыларың сҥйҗҥҗе баллары-ха бардыр...—
дийди.Кыныш бег гҥлди:
--Бардыр,бардыр,йӛне аҗыҗа зәхериң аңырсында.
--Бай-бай,бал иесим гелйәр-дә Кыныш дәде.
--Җанмәмметҗан,маңа ынанай,арының балы яман сҥйҗи,яман
сҥйҗи,ӛзҥң ийип гӛрен ялы маңа ынанай.
--Мен нәме бал ийип гӛрен дәлдир ӛйдйәмиң? Худая
шҥкҥр,кәте-кәте арының балынам иййәс.
--Болупдырда кәте-кәте
иййән болсаң! Мыдама
йӛрер ялы,сен дҥнйә Хумай
гушуң
юмуртгасыны
бал ийип
гетирип
бердиңми!—Кыныш бег Җанмәммеде дикан бакып довамлы
сынлады,Магтымгулы онуң бир хенек этҗегини дуйды.Кыныш бег
Җанмәммедиң багана
телпегини азаҗык гышардып,шахына
гейдирди.—Җанмәмметхан,бейниси
гышык
гойлан
йигитлер
телпегини ине шейдип шахына геййәндирлер!—Олар гҥлҥшдилер.
Магтымгулы
ойланярды.Бирибар адама акыл эдиң дийип
бейни берипдир,эмма тутуш келлеси җӛвен
ялыҗак балары
нәхили пикир эдип билйәркә: ӛлен земзениң ене ики-ҥч гҥнден
ысланҗагыны
мумыяламаны
нәдип
билйәркә,онуң
ысы
чыкмаз
ялы
нәдип билйәркә?..Олары нәхили гудрат шейле
агзыбир машгала эдип билйәркә?Анха бал топлап йӛрен шол дана
җанаверлер дҥнйәни бир порсы маслыкдан горап ӛлҥп гитмели!..
ххх
63
Гҥн икиндә голайлаяр.Кыныш бег ӛңде огланлара гҥррҥң
берип баряр.Җҥлге гитдигиче даралып, авчы чараны гитдигиче
белентлиге чыкып
баряр,гитдигиче җҥлгәниң
токайлары
гҥрелйәр.Җанмәммет:
--Кыныш дәде,халыс лҥтҥмиз чыкды,дҥшләйсек нәдер?—дийип
ӛзеленди.
--Пахай,гарагенҗимлер,мен-ә
сизи
гурбаны
болдугым
Соңудагларына алып барян,сизиңем лҥтиңиз чыкямыш!Ядасаңызда, гайрат эдиң!
--Гайрат гутарды-да,Кыныш дәде.
--Пахай,Җанмәмметҗан,гайратың
гутаран
болса,гайратлы
бириниң сӛхбетини эдәймейәсми.Хах-хах-ха!.. Элкысса,Гӛроглы
бег Ӛвезҗаны Гыратың
ардына алып,нирдесиң
Чардаглы
Чандыбил дийип атыны тҥвелейледип баряр.Йҥзҥниң Чандыбиле
ӛврҥленини аңан җанавер Гырат кә асманың астындан,кә земиниң
ҥстҥнден учяр.Гӛрениң Гӛроглы бег,бал билен бакылып йӛрлен
Ӛвезҗаның халыс яданыны билип,элине ок-яйыны алып бир
хайкырды,Гӛроглының овазындан
горкусына ондан бир
кәкилик,мундан бир кәкилик гҥсҥрдәп галды.Чаласын Гӛроглы
бег бир парча ялын болуп гӛтерилен кәкиликлериң икисини уруп
етишди,ҥчҥнҗи окунам атып билйәди,эмма җанаверлере дӛзмеди.
Кыныш бег Гӛроглы болуп гҥрләнинде гор-гор эдип,Ӛвезҗан
болуп гҥрләнинде сесини инчелдип,теменден гечәймели сес билен
гҥрлейәрди.Ол:
--Ӛвезҗан,ет ол кәкиликлери алып гел,мен саңа бир чиш кебап
эдип берейин,о дҥнйә бу дҥнйә бейле кебабы ийип гӛрмерсиң—
дийди.Ӛвезҗан
Гыратдан
сыпырылып,ылгап
кәкиликлери
гетирди.Гӛроглы диениң бир мейдан мӛҗеги,онуң эййехачан от
якып,кәкиликлери хамындан чыкарып,сыха дҥзенине Ӛвезҗан
хайран галды.
Кыныш бег Җанмәммеде гарап:
--Анха,иним кәкилик кебабы,Ӛвезҗан билен Гӛроглы кебап
иенинде гапдалларында отур-да тамшаныбер.Хах-хах-ха...Ӛвезҗан
кебабыны ийип гутарманка дагларда бир ҥмҥр- думан гӛрди,ол
ичиндәки бегенҗини букуп:
--Хов,Гӛроглы ага,ызымыздан ковгы гелйәр,ковгы!--дийди.
Гӛроглының пиңине-де дәл:
--Ӛвезҗан,ол дагларың ҥмҥр-думаныдыр.
--Ек,ага,ол сениң ызыңы алып ковуп гелйән гошуның тозаны.
64
--Ӛвезҗан,ясы яның ерде болсун,Гӛроглы бегиң ызындан ковар
ялы Леке ша бейле акмак дәлдир.
--Ай,ага,башыңда мысгал акылың болса,мени ташла-да
гач.Ханха,Мустапа бег мҥң атлысы билен ызыңдан етип гелйәр,ол
асмана учсаң аягыңдан ,ере гирсең гулагыңдан чекип алар.
--Хай,Ӛвезҗан,атам Җыгалыбег маңа бир-ә горкманы,бирем
гачманы ӛвретмәнди-дә.
Ӛвезҗан гӛзлерини хӛвлендирип:
--Хов ага,гачманы хем бири ӛвретмели болдумы саңа!Алланы
чагырып,Гырата чалыберсең гамчыны ,Чандыбиле ченли гачманы
ӛвренерсиң.—дийди.
--Ӛвезҗан,гачманы,горкманы ӛвренип барсам ким мени
Чандыбил галасына салар?! Хер гӛрен тозанындан гачып
йӛрсе,менден Гӛроглы бормы!
--Гӛроглы ага,мҥң атлысы
билен Мустапа бег ызыңдан
етегайса,барыбир сенден Гӛроглы болмаз!Шиндем бир пилле,мени
бу
ерде
ташла-да
бас
Гырата
гамчыны!
--Ӛвезҗан,йӛр, сен хол дагларың гершине чык-да мениң о пәли
азан лешгере томаша гӛркезшими сынла.
--Хов,ага,сен телбеми,тентекми? Екеҗе ӛзҥң мҥң атлы йыгына
гаршы сӛвешип,келләң ниреде сениң?!
--Нәтҗек-дә,мҥң атлы лешгер ат мҥнҥп атам гомлап,гылыч
сырып чыканыңа-ха дегмейәр,йӛне кӛп гошун ызымыздан етинчә
азыны
пҥрреләберерис-дә—дийип,Гӛроглы бег аркасындакы
дутары какып алды.
Кыныш бег ―Гӛроглы‖ дессанына тутдуранында багшыларың
айдышы ялы айтман, ягдая гӛрә,ислән еринден башлаберерди,ӛзем
ислейши ялы ҥйтгедерди.Эмма гаршыдан ӛвҥсйән шемал оңа
пәсгел берйәрди.Кыныш бег гамчысыны дутар эдинип:
Ызымыздан ганым етсе,
Даглара бар,даглара бар.
Дегре-дашың душман тутса,
Даглара бар,даглара бар...
Даглар миреввет кәнидир,
Эренлериң меканыдыр,
Арап атлар ябаныдыр,
Даглара бар,даглара бар.
65
Кыныш бег айдымы тамамлап,йҥзҥни-гӛзҥни сҥпҥришдирип
дымды.Җанмәммет:
--Ховва,ызы,Кыныш дәде?--дийди.
--Ызы бормы! Гӛрмейәрмиң Мирхайдар
пир айдымымы
агзымдан чыкманка какып алып гидип дур—дийип,ол огланлара
серетди.—Огланлар,белләп гоюң,шулар ялы гаршыдан гҥйчли ел
боланда ябаны җеңңелликден йӛремек болян дәлдир.
--Себәби нәме?—дийип,Магтымгулы сорады.
--Кыныш дәде,шуҗагаз шемалы
бахана этмән,‖Дагларам‖
айдып берсене—дийип,Җанмәммет ӛзеленди.
--Мен саңа шемал гҥйчленйәр диййән.
--Сенем Гӛроглы ахыры,гӛклери гҥммҥрдедип гыгыр Кыныш
дәде сесиң етдигинден!
Кыныш бегиң барян авчы чараны-да,җҥлге-де бирден тирсек
берип, сага ӛврҥлди.Огланлардан бәш-алты әдим ӛңден барян
Кыныш бегиң аты алланичикси болуп аркан серпилди.Чус Кыныш
бег,дессине уяны чекип,Боздуманы
саклады: чаран еданың
ӛврҥмден ӛврҥлен еринде ӛңлеринден дуйдансыз чыкан елбарс
алнындакы ҥч атлыны гӛрҥп сакга сакланды.Тҥйлек чыпар
келлеси тамдыр ялы бетхайбат елбарсы гӛрен Боздуман
сазанаклаярды.Гӛрмедиги гӛрде галан Кыныш бегем гаты
горкды,эмма горкудан җана харай екдугыны билип,гӛзлерини
елбарсың
гӛзлеринден айырман, бир эли билен ганҗыга
беркидилен тҥпеңини ювашлык билен алып,огланлара перт-перт
перман берди:
--Дуран ериңизде атыңыздан депәңиздәки агаҗа ярмашып
чыкың!
Бу махал елбарсы Магтымгулам,Җанмәммедем гӛрҥпди,хатда
горкуп,зәхрелери
ярылыбам
етишипди.Магтымгулыдыр
Җанмәммет саңңылдашып
атларың эеринде дикелип, екарда
ховаланып дуран агаҗың яйбаң шахасындан япышдылар.Кыныш
бег болса ӛрән мылайым мәхир билен:
--Елбарс ага,сен кҥлли җанлы- җандарың солтаны ахыры! Сен
хайванат дҥнйәсиниң патышасы ахыры!Сен солтанлык мертебәңи
сакла,намарт адам билен дең болма,биз сени хорматлап ызымыза
дӛнерис—дийип,елбарсдан гӛзҥни айырман, Боздуманы ызына
ӛвҥрди.Шол пурсат елбарсың ызындан эне елбарс билен ертманча
чыкан гҥҗҥги хем гелди,оларам келлеси тамдыр ялы бетхайбат
елбарсың
янында сакланып,ыза дӛнен Кыныш беги
66
сынладылар.Огланлар бу махал ховаланып отуран әпет чынарың
чҥр башына чыкып,ашак гарамага эйменйәрдилер.Кыныш бег
оларың зәхреси ярылан атларыны ӛңҥне салып,җыглым даш болуп
ятан силиң ханасындан гайралыгына гечди.Кыныш бег ювашҗа:
--Огланлар,горкмаң,ширлер агаҗа чыкып билйән дәлдирлер—
дийди.Ҥч атлының ӛңлеринден совланыны сынлан келлеси тҥйлек
елбарс
апаң-апаң басып,эне елбарс билен гҥҗҥгини ызына
дҥшҥрип, огланларың депесинде отуран чынарының ашагындан
гечип,сҥмме җеңңеле сиңип гитди.Кыныш бег дагы шол дуршуна
доңуп галдылар,агыр дартгынлы дымышлыкда токаям доңуп галан
ялыды.Олар бир салымдан елбарсларың җеңңелиң илерсиндәки
дагың кемерине чыкып баряны гӛрҥп ӛвхҥлдешип дем алдылар.
--Огланлар,гаты горкан-а дәлсиңиз-дә хернә?—Кыныш бег ӛз
сесини зордан ӛзи эшитди.Ол сҥңңҥни зордан саклаярды.
--Хей,горра елбарсдан горкҗакмы биз!..Агаҗан, бизиң
ягдайымызы балакларымыздан сора—дийип,Җанмәммет гҥлди.
--Шир дийсең шир экен-ов!—Магтымгулы башыны яйкады.
Җанмәммет:
--Кыныш дәдем,валла,сенден гӛвнҥм гечәйди,Гӛроглы бег
чагтың бир кӛпеге ялбарып дурмага утанмадыңмы?Элиңде-де сув
ялы иңлис тҥпеңи!Аркаңда-да ики саны герчек иниң!.. Хәлем,Алла
саклап Кыныш бег чагың душаймандыр ол бетхайбат пеләкетлер!—
дийип, Кыныш беге дегсинди.
--Миннети мҥнҥп отуран агаҗыңдан чекәй...Багтымыз бар
экен—дийип,огланларың мҥнҥп отуран ховалалы дарагтыны
сынлады,соңам—Чынара
йӛне
ере
ӛвҥлйә
дийилйән
дәлдир,гӛрйәңизми,ол сизи горады.
--Багтымыза олар шир экен! Эгер гаплаң боланда,ӛвҥлйә зат
гоймазды—дийип,Җанмәммет чынардан дҥшди.
--Гӛрдҥңизми,булар ялы ябаны ерде шемала гаршы йӛремели
дәлдигини! Биз-ә
бир ынсан! Махлук! Гӛзҥмиз гӛрйәнчә
аңмаяс,яңкы җанаверлерем гҥйчли ел зерарлы бизиң ысымызы
алмандыр...Акыл-пайхас берлен ынсан болуп терс иш этсең—ынха
боляны!
--Кыныш дәде,горксагам горкдук, йӛне хайванат дҥнйәсиниң
шасыны шейле якындан гӛрмегем кичи-гирим багт дәлдир—
дийип,Магтымгулы йылгырды...
67
Шол махал тимисгенип токайың бир ерлеринден Аҗдар
гелди,Кыныш бег атындан ӛзҥни оклап,кӛпегиң келлесинденйҥзҥнден сыпашдырып:
--Аҗдарым,сениңем Худайың бар экен! Яңкы пеләкетлере
душанымызда
янымызда
болаңда,бизи гораҗак болуп
ҥйрердиң,топулардың,хайванлыгыңы эдип елбарсларың гахарыны
гетирердиң.Сенем парчаланардың,менем.Бизи Алламыз горапдыр!
Олар гҥн яшанындан соң җҥлгеден гайрадакы гаралып ятан
Соңудаглара дырмашян
еда
дҥшдҥлер.Олар Гӛроглының
гҥррҥңине дерек,елбарсларың гҥррҥңини эдип,намазшамлар
Соңудагың язылып ятан байырлач белент еринде дҥшледилер.
ххх
Эртеси Кыныш бег,Магтымгулы,Җанмәммет ҥчҥси сәхер-саба
атланып,
гушлуклар ховалалы
Соңудагының чҥр депесине
чыкдылар.Җҥлгелериң отлары-чӛплери бир эййәм саман-сыпала
ӛврҥлипди,Соңудыгының депесинде болса яшыл майсалы яз парч
болуп ятырды.Соңудаг шейле бир белентди,ләле-рейхан яз оңа
тас ики айда зордан чыкыпды.Шейлеликде Магтымгулы,Кыныш
бег,Җанмәммет ҥчҥси гҥн ярым ел йӛрәп томус җҥлгеден яшыл
язлы
Соңудагына чыкдылар.Магтымгулы дәли дҥнйәниң
гудратына хайран.Ханха,ашакда генҗи гара баг болуп ятан
җҥлгеде томус җокрап ятыр,Соңудагының
депесинде болса
майсалар пашырдап,яшыл яз хейҗана гелйәр.Җҥлгеде шу махал
ыссыдыр,тҥп ыссыдыр,Соңудагының чигреҗик еллери болса
эндамыңы тикенекледип баряр.Соңудагының депесинде кә ерде,кә
ерде япалак керт гаялар,даг геришлери бар,эмма аглаба ери
бейикли-песли байырлыклар.Соңудаг леммер-леммер булутларың
месгени.Соңудагың яшыл байырларам леммерленип,Магтымгулының гӛвнҥне болмаса,аршы агла сары учуп барян ялыды.
Магтымгулының шәхди ачылып,кейпи чагланып,гӛвҥн гушы
ал асманда перваз урярды.Яшыл еллер,нәз-керешме эдип овсунян
ләле-рейхан майсалы ерлер,умуман хова шейле бир пәкизеди,хатда
арасса сӛзем бу хованы хапалайҗак болуп дурды.Мҥшки-энверли
еллер
гӛс-гӛни
аршы
агладакы
учмахдан
гелшине,Магтымгулының кейпини гӛтерип,бойнуна ӛйме яглык
ялы доланярды.Дҥнйә
Магтымгула яз йҥзҥни,ялпы яз
йҥзҥни,миневвер нур йҥзҥни,җадылы йҥзҥни,датлы йҥзҥни
68
гӛркезйәрди.Дҥнйә
Магтымгула
җадылы
хусныҗемалыны
гӛркезип,оны хак ашыгына,бендиванына ӛвҥрипди.
Кыныш бег зенанбеден байырлары сынлап, бу ерлер
ягшызадаларың гезйән ерлери дийди.Гӛроглы бег болса бу ерлере
эренлериң
меканы диййәр.Гӛзеллиге бендиван болуп,тҥйс
назарларыңы гездирип йӛрмели ерлер.Оваданлыга ашык болуп
хейҗана гелйән гӛвнҥңи гездирип йӛрмели ерлер.Кимем болсаң бу
гӛзелликлер калбыңдакы дуйгуларыңы җош урдурып ягшызада
ӛврҥп баряр.
Соңудаг занды шахыр,калбы шахыр,рухы ганатлы Магтымгула
ховалалы бейиклигини багш эйледи.Дҥнйәниң депесине чыкан
Магтымгулы Алланың аршы-агласына голайлады.Соңудагы
Магтымгула тебигы нәзенин пәклигини,тәмизлигини,хейҗанлы
гӛзеллигини багш этди.
Соңудагың овадандан ховалалы гӛзеллиги Магтымгулының
калбына сыгмады.
Эй,сӛвдҥгим Соңудагы,
Дагданлыдыр билиң сениң...
Магтымгулының гӛвни гошгы язмак ислейәр,эмма Магтымгулы
әпет асманың астына сыгман ятан аҗайып дагы гошга
салып,мертебесини кичелтмек ислемеди.Соңудагың ӛзи Алланың
язан аҗайып намасыды ахыры!
Магтымгулы гӛгҥне середйәр: мегер асмандан Аллатагала
Магтымгулыны сынлап дурандыр.Магтымгулы
гаңрылып
еңсесине середйәр,онуң гӛвнҥне болмаса,пынхан гечмиш онуң
аркасындан середип ятан ялы.Магтымгулы алыслардакы гӛзетиме
середйәр.Ол
ерден,нәмәлимликлер
дҥнйәсинден
кәмил
Магтымгулы ӛзҥниң чагалыгына середйәр.Магтымгулының йигит
чыкасы гелйәр,Магтымгулының
кәмил чыкасы
гелйәр:
гҥнлериң,хепделериң,айларың,йылларың ичинден ылгап парран
гечип,гӛзетимлердәки нәмәлимликлер
дҥнйәсиниң
пынхан
пердесини сырасы гелйәр,ал асманың мавы атлаз кӛйнегиниң
якасыны ачып,дҥнйәниң йҥрегини гӛреси гелйәр...
Себәби җадылы дҥнйә новҗуван Магтымгула яз йҥзҥни,нәз
йҥзҥни, хусныҗемалыны гӛркезип,гӛзеллиги билен онуң аклыны
чашырып барярды.Кыныш бегем огланлара бу гҥн адам аяк
басмадык ерлере сейли-сейран кылың,эртирден мелхем отлары
йыгнап башларыс дийди.Ӛзем яданыңызда гоша
геләйиң
дийип,гоша
гаршы гитди.Элбетде,бу
гӛзеллик башда
69
Җанмәммедем хейҗана гетирипди,эмма шол бир гӛрнҥш оны
басым ядатды.Ол хепбик гуруп,чиртмек гуруп кәкилик авламагың
кҥл-кҥлҥне дҥшди.
Магтымгулы Соңудагың бейик гершине чыкып,хол ашакда
ҥмезләп ятан генҗи гара баг җҥлгәни сынлады,җҥлгеден гойры
кӛлегесини сҥйрәп барян бӛлек-бӛлек җовур ак булутлара томаша
этди.Магтымгулы хайран: леммер-леммер җовур ак булутларың
гара кӛлегеси боляр,шар гара леммер-леммер булутларың ак
чагбалары боляр!Ханха,гуш-гумрыларың,тамам перренделериң
солтаны әпет бҥргҥт җҥлгәниң депесинде,эмма ол Магтымгулыдан
хас ашакда пелпелләп учуп йӛр.Магтымгулы хер демде ӛзҥниң
дҥнйәниң депесине чыканыны дуйярды.Соңудыгы Магтымгулыны
сҥйр депесине гӛтерипди.Уллакан дҥнйә Магтымгулының аягының
астындады.Ене бирнәче йыллардан Магтымгулы язар:
Йигитлик паслыны гыша етирдим,
Кәмиллик киштисин деря батырдым,
БЕЙИК ПИКРЕ ГАЛДЫМ,Аклым йитирдим,
Ил ичинде дәли болуп галып мен.
Магтымгулы
паслы бахарларда,гоша язлы гҥйзлерде
Соңудагларда шар гара булутларың овсунып,йылдырымларыны
чакдырып,гӛклери
гҥммҥрдедип,часлы
чагбаларың
кӛп
ягяндыгыны билйәрди, онуң гӛвнҥне болмаса бу овадан гҥлчечеклер,ләле-рейхан яз шол йылдырымлардан,әлемгошарлардан
ясалан ялыды,аягыңы басҗак ериңде болса гӛклериң ховалалы
гҥммҥрдиси ятан ялыды.
Ханха,яшыл яйлада бир сҥри гаракӛли гоюн ятан ялы гойры
кӛлеге ятыр.Магтумгулы гӛгҥне гарады,гӛкде әпет айсберг ялы
җовур ак булут Гҥнҥң ӛңҥнде дур.Магтымгулы:
--Эпенди болсаң тҥйс пулуңы букуп йӛрмели кӛлеге экен—
дийип йылгырды.Магтымгулы сува гирен ялы булудың саясына
гирди.Ол бир заман шейле булудың пыгамберимиз Мухаммет
алейхессалама саяван боландыгыны ятлады...
Магтымгулы
агшамара гоша барды,Җанмәммет хепбик
билен,чиртмек билен ав авлап билмәнди.Кыныш
бег болса
дашдан, чагылдан ясан оҗагында кичиҗек газаныны атарып,агач
окарада гуртдан чал эдип отырды.Җанмәммет Кыныш бегиң ясама
ок-яйыны сынлап:
--Кыныш дәде,сув ялы тҥпеңиң барка,поззам билен ав эдйәмиңай?-дийип, Кыныш беге серетди.Кыныш бег:
70
--Ики саныҗак кәкилик авлаҗак дийип,мҥң бир җанлыҗандарың зәхресини ярмак нәмә герек. Гурбаны болдугым
Соңудагларда хей тҥпең атып болармы?!—дийди.
Олар ойлуклары дҥшәп,орта сачак дерегине яглык
язып,ювунып-ардынып нахар эдиндилер.Кәкилик чорбасы шейле
бир сҥйҗҥди,ийип дояр ялы дәлди.Җанмәммет кейпине додагыныдилини шапбылдадып,шапбылдысынам шапбылдадып ялап, леззет
билен иййәрди.
--Нәхили? Кәкилик чорбасы сҥйҗи болупмы?—дийип,Кыныш
бег сорады.
--Кес ики гулагымам Кыныш дәде,вәк дийсем чек гулагымың
дҥйбҥне! Валла,ӛмрҥмде шейле датлыҗа,сҥйҗҥҗе чорба ийип
гӛрмәндим—дийип,Җанмәммет сӛзлери айратын леззет билен
сҥйҗедип айтды.
--Бай,бай датлыҗадыр-а,сҥйҗҥҗедир-ә! Себәби нәме?—дийип
Кыныш
бег
Җанмәммеде
серетди,ол
эгинлерини
гысды.Магтымгулы:
--Себәби кәкилик җанавериң сҥйҗҥҗе җаны-да!—дийди.
--Анха,Җанмәммет хан, себәбини Магтымгулыдан эшт!—
дийип,Кыныш бег улудан дем алды.—Гҥнәмизи Бирибарың ӛзи
гечиреверсин-дә!..—Кыныш бег башыны яйкады.—Адам атлы
махлук,вагшы,йыртыҗы яшамак ҥчин дҥнйәниң
җанлыҗандарының сҥйҗҥҗе җаныны ӛчҥриберйәр-дә!..
Җанмәммет:
--Чынмачының халкы ховада учян,ерде йӛрейән,сувда йҥзйән
әхли җанлы-җандарлары иййәмиш,шонда-да ол юрдуң халкы
шейле бир хормуш,гӛргҥлилерде
чыбын чакмага ган
екмуш.Хиндистаның халкы болса хич бир җанлы-җандарың
җаныны ӛчҥрмейәмиш,миве-сиве,ийр-иймиш билен кӛр-оңңут
яшаямыш,хорлугындан яңа
гӛргҥлилериң
кӛлегеси ере
дҥшмейәмиш—дийди.
Кыныш бег огланлары сынлады,олар эййәм доюпдылар.
--Нәме,эййәм дояйдыңызмы?—дийип,элиниң ягыны яглыга
сҥпҥрип йылгырды.Җанмәммет:
--Вах,ийҗек-ле,эмма шуңа
гелди-дә!—дийип,кекирдегини
гӛркезди.Магтымгулы ойланып отуршына:
--Середиң, Бирибар гара гарны доюрмак ҥчин екеҗе йыртык—
дийип,ол илки агзына,соңра гарнына бармак чоммалдяр. –Бу гара
келләни долдурмак ҥчин болса дӛрт саны йыртык: ики чыраглы
71
гӛз,ики эшитгир гулак гоюпдыр.Гара гарны доюрмага эл ялы чӛрек
етерлик,эмма телпекгеери долдурмак узын-узын ӛмҥрем гысга
боляр—дийди.
--Кәкилигиң шорҗа чорбасындан соң эшиден гепиң акыллы
болуп дур-айт—дийип, Җанмәммет йылгырды.Кыныш бег:
--Гӛрен задыңыздан,эшиден задыңыздан нетиҗе чыкарып
атыбериң гара башыңыза,иру-гич гереги чыкар!Эмма адам боляр
гара гарнының угрунда халлан атып,гарс какып,бҥтин ӛмрҥни
екеҗе йыртыга пида эдйәр,адам боляр,бҥтин ӛмрҥне гара башыны
ылымдан-билимден,пәхим-пайхасдан долдурҗак болуп азап
тартяр.Ынха,Җанмәмметхан,сен бирнеме акылланаймасаң,ӛмрҥңе
гарынотуңа ишләп гечҗек
җанаверлерден боларсың—
дийип,Җанмәммедиң башыны сыпалап гҥлди.Җанмәммет:
--Кыныш дәде,би маны геплери ниреден тапяң-ай?—дийди.
--Мен нәхили манылы,парасатлы зат айдып берсем,оны Дӛвлет
дәдемден эшидендирин,нәхили гызыклы зат айдып берсем,оны
Селим дәдемден эшидендирин.
Магтымгулы:
--Кыныш дәде,сен вагт тапсаң китабам окаяң-а-дийди.
--Мен диңе аттар,дәри-дерман,хекимчилик китапларыны окаян.
Җанмәммет:
--Атам Магтымгулыдан эшиден гызыклы гҥррҥңлериң екмы?
--Бар,гаты бир гызыклы,иру-гич сизиң билип гояймалы бир
вакаңыз бар,эмма мен оны сизе айдып бермейән.
--Нәме дийип?
--Себәп маңа атам пакыр хич ерде,хич киме айдып берәйме
дийди-дә!
Җанмәммет гҥлди:
--Ынха,мен хич ким-дә,маңа айдып берәй Кыныш дәде!
--Саңа хич хачан айдып болмаяр,себәби сениң ичиң
кервенсарай
ялы,мундан
гирен
кервен
ондан
чыкып
гидйәр.Ынха,вагты гер, Худай аҗала сабыр берсе,Магтымгула
айдып берерин.
--Кыныш дәде,Худай чапсын,мен сенден шейле
бир
ӛйкеләрин,шейле бир ӛйкеләрин,мундан буяна сениң кәкилик
чорбаңам,кӛмелек
гутабыңам,гелнеҗемиң эдип
берҗек
дограмасынам иймейән! Мундан буяна сениң берен гҥррҥңлериңем
диңлемейән,мен сенден бир эссе ӛйкелесем,Магтымгулы сенден
йҥз эссе ӛйкелейәр!Сора-да гӛрәй ӛзҥнден!
72
--Хах-хах-ха! Икиңизи нәдип ӛйкеледип билеркәм дийип гӛргә
галып йӛрдҥм,бҥ-йә алланәме болайды!—дийип,Кыныш бег чыны
билен гҥлди.—Мен сизе айдып берейин,эмма сиз хич ерде хич
киме айдып бериҗи болаймаң.
Кыныш бег огланлары хасам гызыкдырып,Дӛвлетмәммет
аганың
яш
махалы
Багдатда,Румда,Шамда,арапда-аҗамда
окайшыны,йигрими дӛрт-йигрими бәш яшаянча ӛйлерине-де
гелмәндигини,ахыры дергазап болан
Магтымгулы еначының
Гҥргениң кервенине гошулып Багдада гидишини, хезрети пири
ынҗыдып Дӛвлетмәммет аганы алып гелшини гҥррҥң берйәр.
--Йҥз дҥели кервен Арабыстанда бир дагың җҥлгеси билен
гелйәркә,етмиш-сегсен атлы-яраглы галтаман дӛкҥлйәр кервениң
ҥстҥне.Кервениң горагчысы Атаныяз ханам,отуз бегем,атам билен
Дӛвлет дәдемем,кервениң ӛзҥни оңарян сҥрегчилерем кервениң
әхли
байлыгыны
аламанлара
ташлап
гӛтерйәрлер
ӛкҗәни,тҥпеңлиси,яйлысы гачып баряка ики-еке галтаманы
атып.Шейлеликде галтаманлара
галыберйәр
дҥнйәниң
байлыгы,генҗи-хазынасы.Галтаманлар аңсат
олҗа,малы-дҥнйә
гарагыны
гапдырып,дерхал
байлыклары
пайлашмага
башлаярлар,шол пурсадам Атаныяз хан чозяр атлы-яраглы
горагчылары,сҥрегчилери билен байлыга гарагыны гапдырып,
бербашгай болан галтаманларың ҥстҥне!Хах-хах-ха!Бедибагтлар
эллиниң
элини,аяклының
аягыны
байлык
билен
душалянындан,гӛзлҥниң гӛзҥни
байлык
билен гапдырып
авланянындан бихабар борлы.Бир салымда
галтаманлары
пҥррелейәрлер,яралаярлар,гачаны
гутуляр,гачып
етишмедиги
тутуляр.Шонда Тҥвелей атам билен Дӛвлет дәдем шейле бир
сӛвешип душмана томаша гӛркезипдир,хатда ӛмрҥни җеңңеҗҥңңеде
гечирен
хан
Атаныяз
Кадырам,беглерем
аңк
болайыпдыр.Гарры ябылы атамың,пыяда хҥммет хасалы Дӛвлет
дәдемиң хачан,нәдип пәкизе арап атыны,Дымшык гылыҗыны,сув
ялы
иңлис
тҥпеңини
эдинени
олар
гӛрҥбем
билмәндирлер.Галтаманлары,атларыны ӛзлерини есир алып, шол
юрдуң патышасына табшырярлар.Кервен шейдип Гҥргене
гелйәр.Атаныяз хан елда:
--Магтымгулы ага,дагарман сердар оглуңы,серкерде оглуңы
ылма нахак берипсиң-дә—дийип гынаныпдыр.
Саг-аман Гҥргене гайдып геленсоңлар Атаныяз хан атамы,пир
чыкан Дӛвлет дәдеми мыхман аляр.Гӛрениң атамыз Гарагай-да!
73
Ичде–дашда Атаныяз ханың етишен гызыны гӛрйәр.Асыллы,маямаңызлы гыз атама дийсең яраяр. Дӛрдҥнҗи гҥн сердар олары
уградарман боланында атам:
--Атаныяз хан,оңласаң,ене бир хепдеден гуда гелҗекдирин—
дийипдир.Атаныяз хан улудан дем алып, ашак бакыпдыр.
--Еначы,гарамаяга берер ялы гызым-а ек,йӛне эҗесине бир
маслахат салып гӛрейин.
Гӛклеңиң ханы аялына маслахат саляр,аял гызына маслахат
саляр.Гызам,эҗесем Дӛвлет дәдеми гӛрен экенлер,ша каддыкаматлы дагың гаясы ялы сердар йигиди гызың сулхы алан
экен!Гарасай,шейдип Магтымгулыҗан
хан ганлы болмалы
болды.Анха Гарагай атамың эдиберши!
--Бай-бов,тутуш оба Атаныяз хан нәдип хан гызыны енача
берди-кә дийип,йигрими йыл бәри гең галып йӛрди вели,асыл сыр
мунда экен-ов!—дийип,Җанмәммет йылгыряр.
--Сизем Гарагай,Тҥвелей огулларысыңыз!Ховалаңыз аршда
болсун!—дийип,Кыныш бег элине
тҥпеңи аляр.—Шол
галтаманлардан атам Магтымгулы еначының олҗа алан тҥпеңи!
Дӛвлет дәдемиңки болса сизде,Селим дәдемлерде!
--Обада атамы гӛрешде йыкан болмандыр диййәлер,догрымы
шол Кыныш дәде?—Магтымгулы сорады.
--Ким онуң билен гӛреше чыкып билҗек!Атам шейлекин
бетхайбатды,бедәхетди.Дергазап болуп хайкыранда хайкылыгы
гӛкде йылдырымлап, кӛлегеси ерден
җайрык
болуп гечер
гидерди.Апы-тупан я гара ел геленинде адамлар ―Мазалыҗа
сынлаң,о бела апы-тупан болман Магтымгулы еначы болаймасын‖дийип гҥлҥшердилер.
--Атамың абат сынасы екды диййәлер,онсоң ол галтаманлара
гаршы нәдип бейле сӛвешип билдикә?—дийип,Магтымгулы
Кыныш беге серетди.Кыныш бег:
--Мен атамың ярадар болан сӛвешиниң җанлы шаяды Омар
батырың ӛз агзындан эшитдим.Ики гошун
гарпышяр,атамыз
Магтымгулы еначы болса,‖Овал башда ӛлдҥрерлер сердарын‖
дийип Гӛроглы болуп, йылдырымлап,гӛни сыпахсаларың ҥстҥне
хҥҗҥм эдйәр,асыл алнындан чыканы гырып-япырып,пҥрреләп
барямыш.Эмма
сердар сыпахсаларыңам горагы
мыдама
гҥйчли,гарасай,атамыз сердары алкымлап баряр,янында ӛзи ялы
ики-ҥч саны герчек болаянда,уруш узага чекмән гутарайҗак
экен.Атам сердар сыпахсалара гылыч уряр,сыпахсалар галкан
74
тутяр,эмма онуң дашындакы гарадангайтмаз беглери атамызы орта
алярлар.Атамыз олар билен бай сӛвеш гурупдыр-а!Эмма кӛплҥк
диениң
кӛплҥк
боляр,атамызы
ерли
ерден
гылычлап,найзалап,атдан
агдарярлар,ерде
ятырка-да
найзалаярлар.Сӛвеш
тамам
боляр,хекимлер-тебиплер
ярадарлары,бейлеки нӛкерлер болса вепат боланлары җайлап
башлаярлар.Шонда атамыз
габрың
гырасында ятырка
иңңилдәйипдир.Омар батыр дессине хекими гетирйәр.Хеким
эндам-җаны гара ган,эндам-җаны яра болуп ятан атамызы
барлап:‖Мунча ярасы билен барыбир хәзир ӛлйәр.Муңа хеким
дәл=де,җыназа окаян киши герек‖ диййәр.Эмма хер бир сӛвешде
гайдувсызлык,гахрыманлык гӛркезйән атамызы
гӛтерип
ярадарларың арасына гетирйәрлер. Омар батыр атамыза эе
чыкяр,ҥч айлап гӛгҥлини беҗерйәрлер.Тен ярасы,беден ярасы
битип гидйәр.Эмма пакырың саг аягының топугыны гылыч
чапыпдыр,ол сагына гаты емпейәрди.Йӛне
ата
чыканында
,аягының
майыплыгы билдирип
дурмаярды.Шейле,беглер!
Кыныш бег тҥпеңини алып,нәмедир бир зады нышана аляр.Оны
сынлап отуран Магтымгулы:
--Тҥпең атҗак болаңда сол гӛзҥң нәме дийип юмуляр,Кыныш
дәде?..Саг гӛзҥң этҗек болян этмишини гӛрмеҗек болуп!—дийди.
Олар
дҥрли гҥррҥңлере гҥмра болуп,яссынлар ойлуга
гирдилер.Магтымгулы гӛгҥне гарап ятышына хайран галярды,ол
Соңудагының депесинде дәл-де, гӛвхер йылдызлары патрашып
дуран
асманың гуҗагында,эртекиниң гойнунда ятырды.Гиҗе
ярыма голайладыгыча йылдызлар парлашып гызыл кӛз болуп
янярды,гиҗәниң
шемалы чигредигиче,йылдызлар гӛзлериңи
гамашдырып, чым гызыл кӛрешип,Магтымгулыны кераматлы
одуна чойярды. Магтымгулы йылдызлы асманың гуҗагында
ятышына,голуны узадып ислән йылдызыны элине алып
сынлаярды.Җадылы дҥнйә!Гудратлы дҥнйә! Гӛвхер дамҗасы ялы
балкылдашып дуран йылдызларың пынхан-пынхан пышырдысыны
додакларындан окап отурмалыды.Җанмәммет:
--Хейҗан хейверәниң Айың топрагы шор экен,дилими дегрип
гӛрдҥм,йылдызларам от экен,дилими якып гӛрдҥм диййән кепи
ялан экен—дийип, хенек этди.Кыныш бег йылгырды:
--Хә,сенем Ая, йылдыза дилиңи дегрип гӛрдҥңми?
--Серет,ол йылдызлар галдырашып,мениң ойлугыма гирәйҗек
боляр!
75
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Ýaradanyň diwany - 6
  • Parts
  • Ýaradanyň diwany - 1
    Total number of words is 3686
    Total number of unique words is 2097
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.4 of words are in the 5000 most common words
    9.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 2
    Total number of words is 3787
    Total number of unique words is 2087
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.8 of words are in the 5000 most common words
    10.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 3
    Total number of words is 3676
    Total number of unique words is 2067
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.6 of words are in the 5000 most common words
    10.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 4
    Total number of words is 3681
    Total number of unique words is 2174
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    6.4 of words are in the 5000 most common words
    10.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 5
    Total number of words is 3594
    Total number of unique words is 2083
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    10.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 6
    Total number of words is 3713
    Total number of unique words is 2112
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.7 of words are in the 5000 most common words
    11.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 7
    Total number of words is 3708
    Total number of unique words is 2055
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.9 of words are in the 5000 most common words
    11.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýaradanyň diwany - 8
    Total number of words is 156
    Total number of unique words is 133
    12.0 of words are in the 2000 most common words
    21.7 of words are in the 5000 most common words
    29.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.