Oguzhan - 1

Нобатгулы Реҗебов,
ОГУЗ ХАН
( Ҥч сериялы тарыхы чепер филм)
Гахрыманлары:
Огуз хан
Гара хан - Огуз бегиң какасы,
Ур хан Гур хан Гүн хан - Гара ханың гардашлары,
Кетхуда - бердашлы гоҗа,
Бедәхет бег - кетхуданың оглы,
Гала бег - бег,
Җала бег - башда чопан, соң Огузың вепалы беги,
Билик хоҗа - Гүн огулларының, умуман Гара ханың юрдуның уламасы
Гызылгӛз хан - хаҗравлар тайпасының ханы,
Ёвбег - онуң иниси,
Илхан - Ёвбегиң оглы,
Әргопан бег - Гызылгӛз ханың оглы,
Айхан хатын - Гара ханың аялы,
Шапери Гүлбегим Хүйрбике-ханларың гызлары,
Аллаңңыр бег-кичирак тайпаның агабеги,
Дүңйәниң дүрли юрдундан гетирлен алымлар, айдыңлар, акылдарлар,
Вака бәш мүң йыл мундан озал Күрен дагдарының этегинде болуп гечйәр.
Ашгабат-2010 й.
ОГУЗ ХАН
1
/Кӛпсериялы филмиң биринҗи сериясы/
Бейик
дагың
этегинде ерлешен улы гала. Ол Гадымы гала.
Галаның ортасында кӛшкүң алнындакы гиң мейданчада аксакаллар,
ханлар, беглер, яш беглер уллакан халка болуп дурлар. Олар а гуш
учар бейикликден серетсең, Гүнүң шекилини гӛрүп боляр. Оларың
хеммеси Гүндогара бакып дурлар. Уллакан халканың ортасында
үйшүрилен одун янып башлаяр. Депчилер депини, довулчылар довлуны,
нагарачылар
нагарасыны
уруп,
кернайчылар,
сурнайчылар,
түйдүкчилер пессай саз чалып башлаяр. Җахан ягтылдыкча, от
улаляр, депчилер депини гаты какып, дүнйәни лерзана са лярлар.
Гүн огуллары тәзе догуп гелйән Гүни гаршылаяр.
Гүн гӛрүнйәр,депчилериң, түйдүкчилериң сеси бирден кесилйәр.
Гара ханың янында дуран
Билик Хоҗа Гүне гол гери п
гыгыряр:
- Атамыз Гҥн, Худамыз Гҥн, хош гелипсиң, сапа гетирипсиң!
Гара ханың солунда дуран бердашлы гоҗа кетхуда гыгыряр:
- Гҥн огуллары саңа сежде кыляр.
Шондан соң хеммелер гӛге голуны герип Гүне баш эгип, сежде
эдйәрлер.
Билик хоҗа - Атамыз Гҥн, Худамыз Гҥн, биз асмана бакып саңа
сежде эдйәрис, сен земине бакып сӛвер огулларыңы ялка! Биз Гҥн
огуллары, ил-улусымызы ГҤН болуп чойярыс, душманларымызы
Гҥн болуп якып-яндырярыс!
Кетхуда. - Атамыз Гҥн, Худамыз Гҥн, сен бизиң асманымызда
дурсаң, биз земинде абадан
яшарыс! Сен бизиң ѐлумыза,
яшайшымыза, калбымыза нуруңы чай!
Биз хич хачан сениң пешгеш берен одуңы ӛчҥрмерис! Рысгал
сенден, берекет сенден, Худамыз Гҥн!
Хеммелер бирден гыгыряр:
- Атамыз Гҥн, Худамыз Гҥн, хош гелипсиң, сапа гетирипсиң!
Яңадан депреклер, довуллар, нагаралар
гүммүрдәп, хер дүрли
түйдүклер оваз эдип, шовхун, дабара гиң мейдана, асманың астына
сыгмаяр...
Ӛй бикелери җайларың гапысыны, ӛйлериң тутусыны, чадырларың
ишигини ачып, Гүнүң илкинҗи шугласы дүшер ялы эдйәрлер.
-----Белентли-песли, селчең токайлы
гиден сәхралык билен ики
2
кервен гелйәр. Хер кервен етмиш бәш дүеден ыбарат. Огуз бегиң
элли атлысы ики кервениңем горагчысы. Огуз бег ат дарадып,
диңширгенип тӛверегине бакяр. Олар бир депеден ашып токайлы
сая аралашяр.
Токайлыкдан ала гыкылык эдип, говур турзуп чыкан ики йүз атлы
аламанчы кервениң үстүне дӛкүлйәр. Огуз бег
кервенбашылара
ышарат эдип, элли атлысыны ызына дүшүрип, нирдесиң Гадым гала
дийип, атларына гамчы басяр. Ики йүз атлының ярысы Огуз бегиң
ызындан
ковгы гитсе, галан ярысы кервениң дашыны аляр.
Аламанбашы кервенбашының янына барып:
- Гоҗа, кервен кимиңки? - диййәр.
Кервенбашы нәгиле халда:
- Кервен сизиңки беглер! - дийип, хүңүрдәп башлаяр - Акмак
Гарахан, сырты саллананчакдан чыкмадык сҥмҥкли
оглуны
кервене горагчы гойяр-а! Ханха, атасының кервенини ташлап,
харам маслыгыны алып гачды.
Кервениң ызындан ковгы гиденлер гайдып геленде, кервени габан
ѐлдашларының
дүелери чӛкерип харытлары
барлап йӛренини
гӛрйәрлер, Аламанчыларың кейпи гала, олар шады-хоррам болуп
байлыклары сынлаяр.
-------Гадымы гала гүн-гүзеран билен мүбтела. Кимселер йүп ийшип, танап
бүкдүрсе,
кимселер гылыҗыны, ханҗарыны чалып, ярагларына
серенҗам берйәр. Хер бир харсаң дашлардан салнан җайларда, докмадарагың сеси яңланяр. Кимселер хемишелик ӛчмейән одуң башында
сӛхбет эдйәр.
Яш огланлар яй атышып, гӛреш тутуп гох-говур турузяр.
Гара ханың кӛшки. Саг ганатда ерлешен харемханадан чыкан
Айхан хатын залларың ичи билен гечип, кӛшкүң дивадына баряр. Ол
ерде оңа палманлар, гуррандазлар гарашып отыр.
-------Олҗасы оңан аламанчылар кейпичаг халда гыкувлашып ики кервенем
ӛз иллерине сүрүп баряр.
--------Палчылар пал атыпдыр, гуррандазлар гурра ташлапдыр. Айхан хатын
дуршуна гӛзе ӛврүлип, оларың палында, гуррассында Огуз беги
гӛрәйҗек ялы болуп отыр.
- Айхан хатын, Огуз бег кервенлери билен саг аман етип
гелйәр.
3
- Огуз бег, гич галса, биригҥн саг-аман галамыза гелйәр!
--------Гарахан гиң җайында багана поссуныны елбегей алып, ийип-ичип
отыр. Айхан хатын адамсыны сынлап:
- Сениң ялы доңйҥрек, даш багыр хан ѐкдур. Энтек он секизем
яшамадык ялңыз оглуңы дҥнйәниң о четине уградаймак бормы?
Гара хан:
- Хах-хах-ха! Хан хатын, мен Огуз бегиң яшындакам еди ѐла
сӛвеше гирип, ҥч ѐла агыр яраланып, ҥч ѐла ӛлҥм билен йҥзбе-йҥз
болуп гӛрҥпдим...
Хан хатын:
- Сен-де оны сӛвеше сал, дӛвҥшдир, эмма ялңыз перзендиңи
кырк-элли атлы билен нәмәлим дҥнйә, гаракчылы-галтаманлы
юртлара ѐлламак!
Гара хан аялына дикан бакып:
- Хан хатыным, Огуз бег җҥмле-җахана хӛкмҥни йӛредип отуран
бейик хан болмалы! Шол себәпденем онуң җумле-җаханы ӛз гӛзи
билен гӛрмеги герек. Мениң пикирим шейле, оңа секиз йыл бәри
ылым ӛвреден алымларың ислегем шейле!
--------Ики агыр кервени олҗалап барян аламанчыларың кейпи гала, олар
кервени сүрүп ӛз иллерине голайлап пайлашярлар. Ики йүз атлы секиз
топара бӛлүнип, хер топар ӛзүне етен йүкли дүелерини алып, ӛз галасына
йӛнелйәр. Агаҗың шаха айрышы ялы арам токайлы, токайсыз сәхра
билен кервени таланларың топарлары бири-бирлеринден араны ачып
гидйәрлер.
Огуз бег элли атлысы билен букуда ятыр. Кервен сүрүп гелйән
йигрими бәш-отуз атлы Огуз бегиң абайына гелйәр. Огуз бег
атлылары билен дуйдансыз
халда
аламанчыларың үстүне
гыкувлашып дӛкүлйәр. Алҗыран аламанчылар не гачып билйәр, не
сӛвешип. Огуз бегиң беглери оларың аман-заманыны бермән
пүррелейәр.
Кервенбашы хош болуп гыгыряр:
- Әрсиң сең, ширсиң сен Огуз бегим!
Кервенбашы бир йигит билен аламанчыларың ат-ярагларыны
йыгнап йӛр.
Огуз бег ене-де букуда дур. Икинҗи топар аламанчылар дүелери
сүрүп сая иненде, оларың үстүне дуйдансыз Огуз бег атлылары
билен дӛкүлйәр. Огуз бег сәхел салымда олары хем атлы атындан
4
агдаряр.
Аламанчыларың бейлекилериң
гӛркезилйәр, умумылашдырыляр.
үстүне
чозулыш
экспозисияда
--------Гадым галаның бейик минарасында яш йигит гӛзегчи дур. Ол
җүмле-җахана середйәр. Бирден онуң шадыян овазы гала доляр:
- Хай, беглер сӛйҥнҗи! Хай, хезрети ханлар сӛйҥнҗи! Хай,Гҥн
огуллары сӛйҥнҗи! Огуз бег кервенлери билен етип гелйәр.
Гара хан, аксакаллар топар болуп кервениң ӛңүнден пишваз
чыкяр. Огуз бегиң атабеги Гала бег Гара хана маглумат берйәр.
Ики кервене, йүзден аша ат-яраг олҗасына пишваз чыканлар
бегенйәр. Кервенчилер, атлылар, билен саламлашык.
Гара хан:
- Гҥн огуллары, Огуз бег кервенлери билен саг-аман гайдып гелди!
Ҥстесине агыр олҗа хем алыпдыр. Гадым галада еди гҥн той!
Огуз бег:
- Хан атам, мен сӛвешде секиз бегимден җыда дҥшдҥм. Мен
беглерим билен еди гҥн яс тутуп, матам дартар мен!
Гара хан Огузың сӛзлерине ӛр-гӛкден гелйәр, ол үнси совмак
максады билен:
- Гала бег, Гҥн огулларының кервенини таламага милт эден хайын
ничик хайын?
- Ганҗыкбашлар!
Гара хан:
- Хан гардашларым, ҥч гҥн пурыҗа! Бәш мҥң йыгны җем эдиң!
Оглум Огуз бег, ясы-матамы ишигайдан, худайуран ганҗыкбашлар
тутар!
Огуз бег атасының янына барып ювашҗа:
Хан
атам,
кӛп-кӛп
атлыларыны
пҥрреледен
ганҗыкбашлар бу махал яралы гаплаң ялыдыр.
Бу махал оларың ҥстҥне йыгын чекмек болмаз!
Гара хан оглуны ичгин сынлап, башгалар эшитмез ялы ювашҗа
айдяр:
- Сен! . .Сен! Ганҗыкбашларам арслан-шир билип йӛрмҥң кӛпей
оглы!..
Гҥндиз. Кӛшгҥң ичи.
Гара хан сӛвеш гейимлерини гейип дур. Йүзи алтын шайлар билен
бесленен совут, күмүш билегсе, тылла тувулга. Кетхуда яйдана-яйдана:
5
- Бейик хан, алнымыз гара г ы ш . . .
Гара хан оны геплетмейәр.
- Гоҗа, сен нире, горкы нире? Булар ялы бахана тапдырып
дурмы? Бизе эршен ганҗыкбашлара икини истемез ялы
гӛз
гӛркезмелидир… Я сенем гҥрҗҥлери гаплаң сайямың?
- Мен… мен ганҗыкбашлар билен итбаракларың бирлешеринден
горкян.
- Горксаң-горк, эмма әр йигиде горкы берме! Ханха сенем
горкян болсаң Огуз билен, хатынлар билен яс тутуп, матам
дартың! Кеп тамам...
Сӛвеш тебиллери чалыняр.
Гҥндиз.
Галаның гайрасына җеменде бары үйшүпдир. Дүрли депреклериң сеси
асманың астына сыганок. Онларча дүрли туглар пасырдаяр. Сап-сап
гошун нызамда дур. Аксакаллар, кетхудалар Гара ханың янында
сетеран дурлар.
Ӛз сапындан ат дарадып Ур хан гелйәр:
- Хан агам, мҥң дәли бегим сӛвеше тайяр!
Ӛз сапындан атыны чапдырып Гур хан гелйәр;
- Хан агам, мҥң дәли бегим йӛрише тайяр!
Ӛз сапындан атыны чапдырып Кетхуда гелйәр;
- Гарахан, мҥң дәли бегим даркаша тайяр!
Ӛз сапындан Гызылгӛз чапып гелйәр:
- Хезрети Гара хан ынха мҥң атым!
Гара хан атлы ӛңе чыкяр, ол гошуна, аксакаллара, аял-эбтатлара назар
айлаяр. Ол Огуза гарап;
- Оглум Огуз бег, яс тутуп, матам дартсын! Ынха, биз болса,
душмана матам дартдырып ганҗыкбашлары ериң йҥзҥнден ѐк эдип
гайдарыс. Дәли беглерим, душман ҥстҥне!
Депреклер, дҥрли тҥйдҥклер, сурнай-кернайлар сӛвеш сазыны
чаляр. Агыр йыгын сӛвеше уграяр.
Гҥндиз кӛшгҥң ичи.
Огузың эҗеси Огузың боюна гуванып, йылгыряр:
- Огуз бег, биринҗи хайышым, сен мирасдар бегсиң, хич хачан, хич
ерде хан атаның гаңршына гайдыҗы болмагын! Гара хан гӛвни
чыкып гиден газап хандыр, гарадан гайтмаз дәли хандыр!
Икинҗи хайышым, сени ӛерҗек болярыс. Хан агаларың
гызларының хайсыны халасаң алып берйәрис...
6
Огуз эҗесини сынлаяр, йылгыряр:
- Сен оларың хайсының гызыны халаярсың, эзиз энем?..
- Мен сениң халаныңы халарын оглум...
Гҥндиз.
Депеси гарлы, геришлери чал думана сиңип гидйән дагың
җүлгесинде Огуз бег беглери билен одуң башында отыр. Ким
шара, ким чишлик биширйәр. Беглер мес, олар ийип -ичип кейп
чекйәр. Җала бег эллерини келеменлендирип, нәмедир бир зады гүррүң
берйәр.
Беглер хезил эдип гүлүшйәрлер. Җүлгеде леммер-леммер
ак гара басырынып отуран агач кӛп. Ол ерде беглериң атлары
торбадан ийм иййәр.
Бир яш бег ылгашлап гелйәр.
- Огуз бегим, сениң атың гачып гитди.
Камера олара голайлаяр. Огуз яш беги сынлаяр. Яш бе г:
- Буз дагларына тарап гитди. .. Маңа етдирмеди...
Гала бег:
- Огуз, мен саңа айтманмыдым, ябаны атдан ат болмаз дийип…
Җанаварың ганы даглара дартяндыр.
Огуз бег хош хал йылгыряр:
- Буз дагларына тарап? Хай гардашым-ей… - дийип, еринден
туряр.
Яш бег:
- Бегим, сен аркайын отур, ӛзҥм тапып гелерин. - дийип
хызмата гайымлыгыны гӛркезйәр.
- Ол дәлибаш атдыр, саңа башбермез ол Думан бег. Беглер, сиз
аркайын кейп чекиң…
Огуз бег атының ызындан гидйәр. Җала бег Огузың ызындан
гарап, хорҗундан бир дүвүнчек чыкарып, чӛзүп бир пенҗе оты ода
оклаяр. Ол түссәни соруп:
- Кейп чекелиң беглер.
- Залуват, сен кейп чекҗек болуп Огузың атыны йӛрите бошадып
гойберен болайма? - дийип Гала бег лах-лах гүлйәр.
Огуз бег ак гарда атының аяк ызларыны ызаралап баряр.
Одуң башындакы беглер гүлүшип отыр.
Бир бег.
- Җала бег, бизиң кейпимизи шахлаҗак болсаң, гылыҗыңы сырда, гир аждархаларың бир четинден… Гылыҗыны сыр-да, гир ширпелеңлериң, дӛвлериң бир гырасындан.
Яш бег:
7
- Бизем он еди-он секиз яшап чӛлде-сәхрада, дагда-дҥзде бармадык,
гӛрмедик еримиз ѐк, биз-ә не дӛве, не аждарха душяс…
Җала бег поссуныны ода бүрәп түсседен гӛзлерини яшардып
соруп, беглери сынлаяр. Соңам түссесини кейп эдип гӛйберйәр.
Ол:
- Хай, гурбаның болайын дҥйп атам, дҥйп Ёвгы атам, ол ―Хов
Җала бег, хов Гала бег еди ыклыма айланып, шир-пелең, дӛваждарха гойман пҥрреләп чыкың, сизиң ызыңызы басып бир
несил гелер, аҗдарханың авазасыны эшитсе-де сазанаклапсаңңылдап дуран -диерди. Бизем хан атамызың айданыны
эдип, шир-пелеңлери, дӛв-аждархалары тҥкелләйдик-дә,
Думан бегим.
Беглер гүлүшйәрлер.
Гала бег:
- Җала бег, алланәме Огуз бегем ѐк, ханы чыныңы эдип, япа
дегирмән бир чыпдырып бер…
Җала бег гүррүңе башлаяр.
- Беглерим, гечен яз паслында Огуз бег билен Говаклы дереде бир
нәгехан аждарха саташдык. Хайха-хайха, дәли сил ялы сувлунып
гелйә, гӛзлери оҗак ялы, агзы тамдыр ялы ялын сычрадып, гелйә
валла чыныңы эдип чыпдыраның-да хем о җанавери
суратландырып беян эдер ялы дәл…
- Тапсана, шулар ялы бир гызык варсакыны!
- Пах-пах беглерим, сизе ялан, мана чын… - ол яш беге бакып
йылгыряр - Аңырракда отур, ӛзҥңем горкайма о пеләкетден… - дийип,
гүлүп гүррүңе башлаяр.
-------Гара ханың агыр гошуны гар басан сәхра билен ер сүйшен ялы
гидип баряр…
------Огуз бег овадан, гар басан җүлгелер билен Буз дагларына
чыкып баряр.
Җала бег Огуз бегиң ызыны ызарлап, гара гӛрнүм ызындан
кертден-керте, агачдан агаҗа букулып баряр. Гар басан даглар
дийсең овадан…
Одуң башындакы беглер ийип-ичип отыр…Гала бег:
- Огузың аты гаты гачан болмалы, бизем гӛзлеге гидәйсек
нәдер?
- Огузың гахары гелер…
8
Огуз бег доңуп ятан даг кӛлүниң якасына барып, дызына
чӛкүп эллерини гӛге герип:
- Таңрым, сен еке-тәк Таңрымсың! Мен дҥйрмегим билен сениң
гуллугыңдадырын!
Җала бег онуң мынаҗат эдишини сынлаяр, пышырдаяр.
- Бех, Огуз бегим зыян тапынып йӛр ӛйдйән.
Җала бег Огузы сынлаяр.
Гайыпдан оваз гелйәр;
- Огуз бег, кӛле товус!
Җала бег гайыпдан гелйән сеси эшденок. Кӛлүң бейик
кенарында дуран Огуз бег товусяр кӛле. Кӛлүң бузлары дӛвлүп
гӛге сув сычраяр. Җала бег атылып букудан чыкяр, ол гӛзлерине
ынанман, ачып-юмяр. Огуз бег үч ѐла кӛлүң сувуна чүмүпчыкып, кенара дырмашяр. Җала бегиң гӛзлери хӛвленйәр.
Гайыпдан гелйән сес:
- Огуз бег доңдуңмы ?
-Ёк, таңрым!
Җала бег хайран, чүнки Огуз бегиң гейим-геҗими
хатда ӛл хем болмандыр.
Җ а л а бегиң гӛзлери ханасындан чыкайҗак боляр, себәби
кӛлден йүз элли әдим бейик ликде даг гершинде ак гарың үстүнден ӛз
ӛзүнден гүпләп от яняр. Огуз бег ода тарап йӛнелйәр, ол бардыгыча от
улаляр. Җала бегиң аклы чашыпдыр, ол горкяр.
- Озалам билйәдим, Огуз бегиң йӛне-мӛне киши дәлдигини.
Җала бег гӛзе ӛврүлип Огузы сынлаяр. От улалып-улалып гӛге
дегәйҗек боляр, гең ери түссеси ѐк. Гайыпдан гелйән сес:
- Огуз бег, ода гир.
Огуз бег голлары билен йүзүни пеналап, яйдана-яйдана ода гирип
гидйәр.
Хайяды гӛтерлен Җала бег гыгыряр, эмма ӛзи гең галяр, онуң сеси
чыканок. Җала бег сынлаяр, улы одуң ичинде Огуз бег ѐк. Ол гыгырып
ылгаҗак боляр, эмма не гыгырып билйәр, не ылгап. Ол доңуп
галыпдыр.
Бирден Огуз одуң ичинден чыкяр, онуң хич ери янмандыр, хатда
гейимлери-де.
Гайыпдан гелйән сес:
- Огуз бег, яндыңмы?
- Ёк, Таңрым! - дийип, Огуз бег дызына чӛкҥп, гӛгҥне середйәр.
Җала бег гӛзлерини хоңкардып, сын эдйәр. Ол сазанаклаяр,
саңңылдаяр. Огуз бег болса бейик даг гершине ярмашып баряр…
Җала бег хем дызына чӛкүп, пышырдап башлаяр.
9
Огуз думанлап дуран даг гершине чыкяр, ол ашак середйәр. Дик
гершиң ашагы башыңы айлаян дүйпсүз учут.
Җала бег горкусына йүзүне пенҗесини уряр. Огуз бег гаядан
дүйпсиз учуда товусяр. Җала бег горкудан багыряр, эмма сеси чыканок.
Огуз келеменләп учутдан учуп гелйәр, Җала бег кә гӛзүни ачып,
кә юмуп ваканы сынлаяр. Огуз ере урланда чым-пытрак болаймалы,
эмма Алланың гудраты билен шол махал кишңәп Огузың Нураты
гелйәр. Огуз эмай билен атының эерине дүшйәр. Ат хайкырып чарпая
галяр. Җала бег гӛзлерини ачып-юмяр, гең галяр. Огуз бегиң
билинден ѐкарсы, келлесиниң дашы сансыз йылдыз гойлан ялы, неон
ышыгы ялы ялпылдап янып дур…
Огуз бег гӛге середип, эллерини узадып мынаҗат эдйәр:
- Тҥкениксиз әлемлериң эеси еке-тәк Таңрым, мен сениң
гуллугыңдадырын!
Огуз атыны чапып, гарлы җүлгә гүв гидйәр.
Җала бег асмана середип, гӛзлерини хӛвлендирип сарнаяр:
- Тҥкениксиз әлемлериң эеси еке-тәк Таңрым, мен хем сениң
гуллугыңдадырын.
Ол Огуз бегиң эдиши ялы ӛзүни гара гышда кӛлүң сувуна оклаҗак
боляр, эмма горкяр.
Вагт икиндә голайлапдыр, асман булут болансоң ир гараңкырап,
агшам дүшен ялы. Одуң башындакы беглер Огуз бег билен Җала
бегиң ызындан гӛзлеге чыкыпдыр. Олар бир ӛврүмден ӛврүлен
еринде пессеҗик гаяның ашагында сазанаклап, саңңылдап асмана
середип самрап отуран Җала беги гӛрйәрлер. Олар хайран. Гала бег:
- Ишигайдан ахыры аждарха учрапдыр! - диййәр.
- Мӛҗек-сӛҗек гӛрен болаймасын Җала бег - дийип, яш бег гүлйә.
Җала бег олара гелдиңмем диймән, шол ―Таңрым, гудрат сенде
экен, сен хакыкы Худай экениң!‖ дийип самраяр. Җала бегиң җынсы
үйтгәпдир, гӛзлеринде дәлилик ышыгы бар.
- Җала бег, саңа нәме болды?-дийип, Гала бег оны ӛзҥне
бакдыряр.-Җала бег! Җала бег!
Эмма Җала бег ―Таңрым!‖ дийип сарнап дур.
- Җала бег зыян тапыныпдыр...
Җала бег бирден от алан ялы оларың элинден сыпып ылгаяр.
Баршына-да ики дызыны гуҗаклап, доңы дӛвлен кӛле ӛзүни уряр.
Кӛлүң сувы гаты совук болмалы, ол гыгырып сувдан чыкяр, ене
чүмйәр. Гала бег сува гирип, оны зордан алып чыкяр.
-------Огуз бег неон ышык сычрадып атыны гарлы җүлге билен чапдырып
10
баряр.
Беглер Җала беги одуң башына алып гелипдирлер. Яш бег
тапан одуныны ода атяр. Беглер Җала беге ӛз гуры гейимлерини
гейдирип, эгнине поссун атып одуң гырасында отурдярлар.Яш
бег:
- Җынлы җҥлге дийилйәни раст бол-дов… Агамыз
җынлырапдыр… - диййәр. Гала бег:
- Хов, Җала бег, саңа нәме болды? Бир зат дий ахыры…
Җала бег тӛверегине середяр, беглер онуң җынлыныңкы ялы
гӛзлерини гӛрүп хайыкяр. Җала бег:
- Беглер, беглер... - дийип гүррүңе башлаҗак ялы эдйәр-де, бирден
атылып ӛзүни ода уряр…
-------Огуз бег Нуратыны чапдырып етип гелйәр. Одуң башындакы
беглер ӛр туряр.Огуз бег одуң голайында эл-аягы гүйлүнги Җала
беги сынлап:
- Беглер, бег агамыза нәме болды? - дийип сораяр. Гала бег:
- Бег агамыз зыян тапынайды ӛйдйән. - дийип хашлаяр. Алаңңыр
бег:
- Җала бег җынлырады.
Җала бег хамана хич зат болмадык ялы лахлахлап гүлүп башлаяр.
Беглер Җала бегиң җынлылыкдан ачылып, бирдемде озалкы каддына
гелшине хайран галярлар. Җала бег:
- Эл-аягымы бир чӛзҥң-хов! - Гала бег чӛзүп башлаяр. - Мен булара
баякы нәгехан хейверханы
ӛлдҥришим
шейле
бир
суратландырып, чынымы эдип айдып отуршыма горкыма ӛзҥм
дәлирәйипдирин - дийип, лахлахлап гүлйәр.
Икиндинара.
Гара хан йүзүни гиҗә тутуп, саллам-саҗак гошуны билен Гадым
гала етип геляр. Бирнәче атың үстүнде яралы беглер бар. Бәш мүң
гошуның ярындан кӛпүси гырлыпдыр.
Гара ханың ӛнүнден чыкан кетхуда, Билик хоҗа, аксакаллар
хапа болуп дымып дурлар.
Билик хоҗа:
- Вах, Огуз бег айтдам-ла ярадар гаплаңың ҥстҥне гитмәң
дийип…
Кетхуда:
- Ганҗыкбашлар билен итбараклар бирлешендир...
Созан-гуйрук болуп, паҗыга болуп, хасрат болуп еңлен йыгын
гайдып гелйәр. Адамларың гӛзлеринде ар-намыс оды яняр.
11
Диймек, ене уруш болар, ене җең болар! Гүн огуллары бейле
масгарачылыга чыдап билмез!
Гҥндиз.
Гоша чешмәниң янындакы чынарлык. Гыш ахырлаберипдир. Дагдан
гайнап чыкян гоша чешме бугарып, акып ятыр. Гүн ханың гызы
Хүйрбике билен Огуз бег чешме башында душупдыр. Овадан саз.
Ашык-магшук бирек бирегиң дидарындан ганып билмән ышк билен
гӛзлешйәрлер, диде билен сӛзлешйәрлер. Хүйрбике ере бакяр,
бир салымдан хесерлеп дуран ала гӛзлерини уяла -уяла Огуз
беге дикйәр. Огуз бег:
- Агам гызы...
- Огуз бег адымы тутайсана… хайыш эдйән...
- Хҥйрбике, мен сени сӛййән…
Хүйрбике гызарып, ере гараяр. Огуз бег:
- Мен сениңем мени сӛйәниңи билйән. Йӛне..йӛне…
Огуз бег ызыны айдып билмән, дымяр. Хүйрбике алҗырап,
найынҗар назарыны оңа дикйәр.
- Йӛнәң нәме Огуз бег?
- Йӛнәмми?.. Эгер эртеки гҥн пелек чархыны терсине чалып, мен
сениң энең-атаң билен душман болмалы болайсам, сен
нейләрсиң?
Хүйрбике оңа дикан гарап:
- Мен ысырга, сен гулаксың! Сен хан, мен гырнагыңдырын!..
- Эгер эртеки гҥн мен Худайымы башгалап, ил-гҥне душман
болайсам, нейләрсиң?
- Сен мениң Худайым Огуз бег, сенден ѐкарда маңа Худайың
деркары ѐк.
Огуз бег гушагына гысдырылгы җантайындан овадан яглыга
доланан йүзүги чыкарып:
- Тоюң гутлы болсун хан гызы! - дийип, онуң овадан бармагына
тылла йүзүк дакяр. Олар ашык-магшук болуп бирек-бирегиң
назарына бендиван болуп дурлар. Олар гырымсы агаҗың
аңырсындан ӛзлерини сынлаян огланҗыгың барындан бихабар...
Гҥндиз.
Эҗесиниң
аяк сесини эшиден Шапери дессине гӛзлерини
чыглап, ере бакяр. Гур ханың аялы җая гирйәр. Ол гӛзлеринден
12
яшыны акдырып дуран найынҗар Гүлбегими хем соҗап дуран ӛз
гызы Шаперини гӛрүп алланичикси боляр.
- Вай, бегимлер сизе нәм болды?
Шапери эҗесиниң гурсагына башыны гоюп аглап башлаяр.
Эҗеси гызыны кӛшешдирйәр.
- Гой, Шапери! Бес эт Гҥлбегим! Ханы нәм болды, айдып бериң?..
Шапери эҗесине дикан бакып:
- Эҗеҗан Огуз бег зыян тапыныпдыр! Дәлирәпдир! Ол илки маңа
―Эгер Худайыңы мениң Худайым билен чалшып, мениң Танрыма
уйсаң, мен сана ӛйленермен‖ дийди. Хей мен Гур ханың гызы
Худайымы рет эдип билеринми?... Онсоң Огуз бег Гҥлбегиме
«Худайыма уйсаң, мен саңа ӛйленҗек» дийипдир. Гҥлбегимем
онуң сӛзҥни рет эдипдир, анха, Хҥйрбике болса дининиХудайыны ҥйтгедип, Таңрыпараз болупдыр.
Шапериниң эҗеси хайран боляр:
- Таңрыпараз боланда ким боляр, гыз?
Шапери шеррай халда:
- Бизиң душманымыз боля!.. Огуз бегиң динини ҥйтгедип, душман
боланыны сизем билеңзок, ханларам биленок, ил-улусам
биленок…
Шапериниң эҗеси бызбыдыклап башлаяр:
- Мен оны атаңа бир айдайын - дийип, ол түвелейләп ӛйден
чыкяр. Шапери йылгыряр.
Шапери Гүлбегиме дикан гараяр.
- Ынха уяҗыгым. Сениң агаң Йылдырым бег мирасдар хан болар,
мен болса сениң гелнеҗең…
Гүлбегим гӛзлерини мӛлердип яңадан аглап башлаяр:
- Мен… мен Огуз беги сӛййән... Огуз б еги …
Гҥндиз.
Чӛл-бееван гар. Гүнүң шӛхлесине гар гӛзлериңи гамашдыряр.
Гӛзлериниң тӛверегине гара чалып, гӛзлери гамашмаз ялы эден
докуз бег одуң башында шара -чишлик эдип, ийип-ичип дымшып
отырлар. Бедәхет бег йылгырып:
- Җала бег, сен җахана гелип гӛрмедиги гӛрде галан бег. Онданмундан варсакы отарып беглере хезил берсене - диййәр.
Гала бег хешелле какып:
- Җала бег, ханы чыныңы эдип чыпдырып берсене…
Җала бег:
- Беглер, беглер, мен хемише сизе башымдан гечирен вакаларымы
13
кичелдип, сыпайылап, сиз ынанарңыз ялы эдип айдып берйән,
сизем оңа чыпдырма диййәңиз.
- Чыпдырыбер, чыпдырыбер, дҥнйәниң чынынданам бизар
болупдырыс.
Гала бег лах-лах гүлүп:
- Яраданың ягты яланчысында чыныңы айтмак, саңа
галыпмы, Җала бег.
- Беглер, мен ялан сӛзлемәми гойдум. - Җала бег чүрт-кесик айдяр.
Думан бег:
- Агабегим, онда баякы кӛле ӛзҥңи уршуңың, ода ӛзҥңи уршуңың
хикметини айдып берәй.
Бедәхет бег:
- Җала бег, шонда саңа нәм болдай? Я зыян тапынып, аклың
ҥйтгеҗек болдумы?
Җала бег асуда халда ода бакып отуршына:
- Беглерим, мен шонда гӛрен хикметими айдып берсем,
барыбир ынанып билмерсиңиз.
Гала бег йылгыряр:
- Сен гӛрен задыңа ӛзҥңден гошман айдып берсең биз ынанарыс.
Җала бег сӛзе башлаяр.
- Беглерим, мен Гудрат дийилйән зады гӛрдҥм. Мен Таңрының
Гудратыны гӛрдҥм. Ядыңыздадыр, шонда Огуз бегиң Нураты Буз
дагларына гачып гитди. Менем онуң ызындан ызарлап гитдим.
Экранда Огуз бегиң Таңра мынаҗат айдышы, соңра онуң ӛзүни
кӛле уршы җанланяр. Беглериң кәси чыны билен диңлесе, кәси
киная билен йылгырып диңлейәр. Җала бег гүррүң берйәр. Огуз
бегиң ода гириши экранда җанланяр...
Огуз бегиң учутдан учушы экранда җанланяр.
Җала бег:
- Беглерим, агабеглерим, сизе ялан, маңа чын, хакыйт Огуз
учутдан шуңкар гуш киби учуп гелйәр.
Әргопан бег мӛлерйәр.
- Ганатсызмы?
- Ховва ганатсыз - дийип, Җала бег җаныкяр.
Гала бег лахлах гүлйәр:
- Ынха-да Җала бегиң тҥкеззибаны!
Җала бег гӛзлерини мӛлердйәр:
- Беглерим, сиз инди гел-гел мениң шу гепиме-де ынананызокмы?
Бедәхет бег:
- Җала бег, ол варсакыңа ӛзҥң бир ынанямың?!
Җала бег чаласынлык билен ханҗарыны алып, сол элиниң
14
күлембике бармагыны дызында гоюп саляр ханҗары. Күле бармак
атылып, еринден ган пүркүлйәр. Җала бег:
- Индем ынанаңзокмы?
Гала бег кинаялы йылгырып:
- Җала бег, бейдип җаныңа каст эдип отурандан херимизе бәш пул
бер-де чыпдырда отур, ынанмасак гарладып дамагымызы
чалай!
Җала бег гаты гахарланяр. Ол ене бир бармагыны чап җак
боляр, Бедәхет бег билен Думан бег зор билен онуң ханҗарыны
аляр.
- Хай пәлиңден гайт Җала бег, инди ынандык - дийип Гала бег
йылгыряр.
Җала бег Әргопан беге:
- Бар, бармагымы хеззет-хормат билен җайла, оба баранмызсоң
мен кырк ӛвеч ӛлдҥрип онуң ҥчҥни, едисини, кыркыны эдйән.
Бедәхет бег:
- Җала бег, сениң би айдан варсакыларың яры чын болайса-да,
Огуз бег динимизе рет эдип, башга Худая уйян болуп чыкя-да. . . диййәр.
- Ол Таңра уйяр, Таңрам оңа гудратыны гӛркезйәр. Йӛр
маңа мҥңкир болсаңыз, мен сизе оны субут эдәерин...
Сейрек токайлы ойда Огуз бег Таңра мынажат эдип отыр.Хол
бейикде чӛпе-чӛре дуланып,Җала бег дагы оны сынлаяр.
Гҥндиз.
Гиң җайда Гара хан, Ур хан, Гур хан, Гүн хан, Билик хоҗа, Кетхуда,
Гызылгӛз хан дагы ийип-ичип отыр.
Гара хан:
- Беглерим, Огуз бег кәмил чыкды. Ол бизиң мирасдар ханымыз.
Огуз беги ӛерәйсек дийип мен сизи генеше чагырдым.
Кетхуда:
- Огуз бегиң он секиз яшы долды. Ӛермек герек.
- Мен Огуз беге иним Ур ханың гызыны алып бермеги макул
билйән. Тҥйс бири-бирине мынасып яшлар.
Хан гардашлары хашлашып ере бакяр.
- Хан гардашларым, хашлашып отурар ялы нәме ахвал бар?
Гҥн хан:
- Хан гардашым, Огуз бег тәзе бир Таңры тапыныпдыр. Ол
Ур ханың, Гур ханың гызларына ―Мениң таңрыма уйсаңыз мен
сизе ӛйленйән‖ дийипдир. Шапери билен Гҥлбегим Огуз бегиң
15
теклибини рет эдипдир, эмма мениң кәмил яшына бармадык
гызым болса разылык берипдир…
Гара хан Гүн хана шүбхе билен бакяр:
- Хан гардашым, сен нәмелер самахыллап отырсың? Ӛз
айдан нәрсәңи ӛзҥң бир эшидйәмиң?
Гүн хан баш индерип ер ӛпйәр.
- Хан гардашым, хернә, шол геплери эшденок гулакларым
гапылсын!
Беглер, ханлар дымяр. Шол пурсат гапыдан гирен Әргопан бег
дүкге дүшүп ер ӛпүп:
- Ханлар, мен шум хабар гетирдим. - дийип, ене ер ӛпйәр.
Гара хан дергазап:
- О нәмәниң шум хабары?
- Бир чемче ганымы гечсеңиз айдян, ѐгсам-да җаныма каст
эдйән.
- Бар, ганыңы гечдик , айдыбер.
Әргапан бег какасы Гызылгӛз хана, бейлекилере горка середйәр.
Ол:
- Огуз бег, Гҥн Худайымызы рет эдип, тәзе Худая-Таңра
уйяр. Гӛзҥм билен гӛрдҥм.
Гара хан, бейлекилер Гызылгӛз хана, соңра Әргопан беге
середйәр.
Гызылгӛз ханың озалам гангуйма гӛзлери газапдан яняр. Гара
хан:
- Гызылгӛз хан эшитдиңми?
Гызылгӛз хан йүзүне пенҗе уруп, награ дартяр. Гара хан:
- Әргопан бег, мен сени атаң ялы бейик герчекдир ӛйдердим.
Эмма сен догман гечен догма болуп чыкдың! Сен…сен маңа
ялңыз бег оглумы шугуллап дурсуң, эртир сен Огуза мени
сатарсың. Сен Гҥн огулларының арасына шугуллык гетирдиң.
- Мен хакыкаты айдян хезрети хан - дийип Әргопан хан пертперт гүрлейәр.
Хеммелер дергазап Гара ханың ѐвуз перманына гарашяр.
- Перман! Беглер, би ат йитирен догманы гепи-гҥррҥңи
билен, хакыкаты билен зындана атың! Эшитдиңми, шум хабарда ѐк, Әргопган бег-де!
Гызылгӛз хан:
- Хан, о ыснады маңа бер, оны габыр эдип ташлаян!—дийип,
награ дартяр.
Гҥндиз.
16
Аллаңгыр хан бейик дагларың бир җүлгесине баряр. Керт гаяның
этегинде онларча дүрли реңкли улулы-кичили чадырлар бар. Ол ер
бег огулларының мекдеби. Ханха дашарда бир мугаллым он секиз
яшлылара ок-яй хем сапан атдырып ярышдырып йӛр.
Аллаңңыр хан мугаллыма аламат эдйәр. Атындан дүшүп, дагың
говагына гирйәр. Говак гиң, овадан заллары кӛп. Бир залында бир
алым он-онки яшлылара сапак берип отыр. Ене бир залда башга
бир алым онбәш-оналты яшлылара сапак берйәр.
Аллаңңыр бег:
- Алымлар, айдыңлар, хезрети Гара хан гелйәр.
Говага тарап Гара хан, Ур хан, Гур хан, кетхуда етип гелйәр.
Чадырларың янындакы гиң мейданда хатара дуран яш огланлар,
баш индерип ханлара салам берйәр, Гара хан дергазап, ол хич киме
назар салман, векиллери билен говага гирип гидйәр. Уллакан
говакда әхли алымлар, айдыңлар җем болуп Гара ханың беглерине
чалаҗа баш индерип салам берйәрлер.
Кетхуда:
- Алымлар, айдыңлар гҥнҥңиз айдың!
- Сизиңем Гҥнҥңиз айдың - дийип, олар горка җогап берйәр,
себәби Гара ханың гӛзлери оҗак ялы ялын сычрадяр. Ол орта
гечип:
- Алымлар, айдыңлар, мен сизи Румдан, Шамдан, Мҥсҥрден,
Булгурдан,
Чындан,
Мачындан,
Хиндиден,
Хотандан
йыгнадым. Сиз ач-галлачдыңыз, мен сизи бай эйледим, сиз
ялаңачдыңыз, мен сизе агабег дереҗесини бердим. Эмма сиз