Oguzhan - 2

мениң ялңыз оглумы нейледиңиз?
Сиз мениң сӛвер оглумы маңа душман эйледиңиз? Җогап бер,
чынлы алым!
Чынлы алым бир әдим ӛңе сүйшйәр:
- Ханлар ханы Гара хан, сиз Огуз беге дҥнйәниң әхли ылымбилимини бер дийдиңиз. Биз хем он йылда Огуз беге дҥнйәниң
әхли ылым-билимини ӛвретдик. Сиз Огуз беге дҥнйәниң бейик
ханы болмага мынасып соват бер дийдиңиз, бизем Огуз беге
дҥнйәниң бейик ханы болмага мынасып соват бердик.
- Огуз бег бизиң динимизи рет эдип, маңа, агаларына боюн
сунмаяр. Ол гайры Худай агтарып йӛр.
Мачынлы алым:
- Хезрети Гара хан, еди ыклымда сенден гайратлы, сенден
эдермен, сенден дана хан ѐк. Сен кырк йыл бәри гылыч сырып,
еди ыклымың халкыны боюн сундырып билдиңми? Билмедиң!
17
Гара даг билен Ак дагың арасында еди-секиз халк бар. Сен
кырк йыл олар билен сӛвеш эдип, олары ӛз Гҥн худайыңа
уйдурып билдиңми? Билмедиң! Огуз бег җҥмле -җаханың
пайхас-парасады
билен
сизиң
дәп-дессурларыңыза-да,
диниңизе-де, кӛне ѐлуңыза-да сыгмаз!
Гара хан дергазап:
- Диймек, Огуз беге тәзе Худай тапып берип, ѐлдан чыкарып
йӛрен сиз-дә.
Хотан алымы:
- Хезрети хан, бизиң худайлар билен ишимиз болмаз!
Хинди алымы:
- Ханлар ханы, биз дҥнйәниң сан-санҗаксыз Худайларындан
бейик! Биз диңе он йылда Огуз беге җҥмле-җаханың пәхимпарасадыны берип, онуң пәкизе калбына Адалаты салып, онуң
голуна Хакыкат гылыҗыны берип, оңа бейик ханлыга барян
ѐлы гӛркездик!
Гара хан Билик хоҗа, кетхуда бакып, ахмыр билен башыны
яйкаяр.
- Мен акмак, аслында сизи чагырып, гетирип ялңышан
экеним-дә…
Бабыл алымы:
- Хезрети хан, аслында бизи сен гетирден дәлсиң… Ханы
ядыңа сал!
Гара хан пикире батяр:
Биринҗи ятлама.
Дагың этегинде секиз-докуз яшлылар ок-яй билен нышана
атышярлар. Гар хан векиллери билен оларың ярышыны сынлаяр.
Гар хан оглы Огуза буйсаняр. Ол хер окунда нышаныаны чүйләп
дур. Эмин тоюн табаклары еке-екеден гӛге оклаяр.
Огуз гӛкде пырланып йӛрен табаклары атып, чым -пытрак эдйәр.
Сынлайҗыларың Огуза гӛвни етйәр. Гара хан Огузың башыны
сыпалап:
- Оглум Огузым, сен еди ыклымы баглап, дҥнйәни тагтлап
бейик хан борсуң! Берекелла, шейдип тҥргенлешибер.
Огуз атасына гарап:
- Хан атам, маңа берип йӛрен тербийәңи ислендик бег оглуна
берип билйәр. Эгер сен мениң дҥнйәни баглан бейик хан
болмагымы ислейән болсаң, маңа бейик хана мынасып эдептербие бер-дир-дә!
18
Гара хан гең галяр:
- Нәдип?
Огуз:
- Җҥмле-җаханың бейик алымларыны, айдыңларыны,
акылдарларыны, кӛшгҥңде җем эйле!
Гара хан ятламасыны бес эдип, хинди алымының йүзүне бакяр.
Хинди алымы:
- Асманда Огуз бегиң тәлей йылдызы догды хезрети хан!
Бизи шол йылдыз гетирди!
Гара хан бӛврүни диңләп алыслара бакяр…
Гҥндиз.
Гара ханың улы җайында ханлар, аксакаллар, кетхуда, Билик
хоҗа дагы дӛвра гуруп отыр. Ортада Огуз бег дик дур. Гара хан
сыпайы:
- Оглум, Огузым, сен бизиң Гҥн Худамызы рет эдип, Таңры
атлы бир худай тапыпмышың… Шол расмыдыр?
- Расдыр. Хан атам, Таңрым мени тапды, эмма мен энтек
Таңрымы долы тапып билемок. Таңрым маңа рас ѐлы
гӛркезйәр, эмма гафлат баглан гӛзлерим гӛрйәнине ынанмаяр.
Таңрым мени чагыряр, эмма наданлык дыкылан гулакларым,
эшиденине ынанмаяр. Таңрым мени бейик эйяма чагыряр,
эмма мени кӛклерим гойберенок.
- Оглум, мен саңа дҥшҥнемок.
- Энтек мениң ӛзҥмем ӛзҥме дҥшҥнемок.
- Оглум, сен кераматлы ата-бабаларымызың ѐлуны йӛредип,
Гҥн Худайымыза уюберениңде болмаярмы?
- Хан атам, Гҥн-де, Ай-да, Йылдыз-да, даг-да Худай дәл.
Тҥкениксиз әлемлерде еке-тәк Худай бар. Олам Таңрым! Мен
еке-тәк
Таңрыма-да
иман
гетирдим.
Дҥнйәниң
әхли
халкларының еке-тәк Худайы бар! Таңры!...Таңрым!...
Илки Гара хан, соң бейлекилер гүлүп башлаяр. Гара хан:
- Ганҗыкбашлар биленем бизиң Худамыз бирми? - Огуз баш
атяр, отуранлар гүлүшйәр.
Ур хан:
- Итбараклар биленем бизиң Худамыз бирми? - Огуз бег баш
атяр, отуранлар гүлүшйәр.
Гур хан:
- Ак дагың аңырсындакы гарантга чокунып, шагал этине
ченли ийип йӛрен маслыкчылар биленем бизиң Худамыз
19
бирми? - Огуз баш атяр, отуранлар вахахайлашып гүлүшйәр.
Гҥн хан:
- Иним Огуз бег, сҥңк душманымыз ганҗыкбашллар билен
Худайымыз бир болҗак болса...
Гызылгӛз хан:
- Харам итбараклар билен Худайымыз бир болҗак болса...
Гҥн хан:
- Ябаны маслыкчылар билен Худайымыз бир болҗак болса...
Үчүси хем ханҗарыны чыкарып, бир демде айдяр:
- Гарладып дамагымызы чалярыс...
Гара хан оглуны ичгин сынляр:
- Оглум, сен зыян тапынып йӛрен дәлсиң-дә! Сен аклыңдан
азашып йӛрен дәлсиң-дә!
Билик хоҗа:
- Аклыңа айлан Огуз бег, мелгун ѐлуна дҥшме!
Гара хан:
- Оглум, сӛвер оглум! Сен Гҥн Худайының оглусың! Гурбаны
болдугым Гҥн әлемлериң Худайыдыр. Гҥнсиз земинде яшайыш
ѐкдур! Сениң әрдемли, гайратлы ата-бабаларың Гҥни җҥмлеҗахана Худай этҗек болуп, мҥңлерче йыл бәри гӛрешип гелйәндир...
Огуз бег: - Хава, итбаракларам, ганҗыкбашларам, апышакларам
ӛз худайларыны җҥмле-җаханың Худайы этҗек болуп дҥнйә дӛрәли
бәри сӛвешип гелйәр. Нетиҗеде гҥнҥңиз бир болса, уршуңыз ики.
Нетиҗеде хер йыл шол биманы сӛвешлерден мҥңлерчемҥңлерче беглер намырат ӛлҥп гидйәр. Догуп -дӛрәп гӛрениңиз
уруш, дӛвҥш, ачлык-хорлук. Ханы айдың, хайсыңызың ики
лай, ҥч лай чалшыргыч эшигиңиз бар? Хан атам, хазынаңда
нәме байлыгың бар? Ёк, задыңыз ѐк. Таңрым адамзады яша
дийип яратды, адамзат болса ӛз худайыны туг эдинип шол
гырлышып йӛр, гырлышып йӛр!
Гара хан: - Оглум, сен ата-бабаларың ѐлундан дӛнҥп, Гҥн
Худамызы рет эдип, Гара ханың газабындан горкмаямың? Хан
гардашларың газабындан горкмаямың?
Огуз бег: - Хан атам, сиз менден сорашып мени дҥнйә
гетирмедиңиз, маңа сала салманам мени ӛлдҥрип билерсиңиз...
Мен диңе асманда Таңрымдан, земинде нахак ган дӛкмекден,
адалатсызлык этмекден, киши хакыны иймекден, рас ѐлы
гӛрҥп дуркам, терс ѐлдан гитмекден горкян. Таңрым маңа рас
ѐлы гӛркезди...
Дымышлык аралашяр. Аксакаллар, ханлар, кетхуда Огузы
сынлаяр.
20
Гара хан: - Огуз бег, онда мен сени мирасдар ханлыкдан
айрып, Йылдырым беги мирасдарым беллейән!
Огуз бег:
- Эрк-ыгтыяр элиңде хан атам...
Гара хан:
- Бар ӛтәгит. Огуз...
Огуз бег чыкып гидйәр.
Илкинҗи ятлама.
Гара хан җайда ялңыз галыпдыр. Ол ятламалар кӛлүне
батыпдыр.
Кӛшгүң гиң мейданында казылар бир талабана суд эдйәр.
Мәхелле гаты кӛп. Билик хоҗа:
- Хов. Җемагат, пәли азан Аманна талабан ӛзҥни ийдирипгейдирип йӛрен бегине - Гарапудак беге эл гӛтерип, оны кӛпҥң
ичинде уруп, масгаралапдыр. Талабаның гҥнәси бойнуна
гоюлды. Биз казылар болуп оңа кырк дҥрре урдурып, җеза
бермеги карар этдик.
Он ики яшларындакы Огуз орта чыкяр.
- Казылар, хоҗа атам, сиз ялңыш карар чыкаряңыз...
- О нәхили биз ялңыш карара гелипдирис? - дийип, кетхуда
гең галяр.
Огуз:
- Халайыклар, мениң пикиримче, хайван билен ынсан
урушса, ынсан гҥнәкәр, себәби ынсана хайваныңкыдан кӛп
акыл-хуш берлендир. Эгер акыллы билен акмак урушса,
акыллы гҥнәкәр, себәби Худай акылла кӛп акыл берендир. Бег
биле ѐксул урушса, элбетде, бег гҥнәкәр, себәби Худай Гарапудак
беги, арзылап, кӛп байлык, мерди-мерданалык берендир. Хан атам
оңа беглик берендир. Талабаны билен уршуп йӛренден бег болмаз.
Бүтин мәхеллә „аперин!― дийип Огузың аклына хайран галяр.
Ялңыз отуран Гара хан хашлап, агыр дем аляр.
-------Гиҗе.
Җайың ичинде Гара хан, Ур хан, Гур хан Гүн хан, дӛвре гуруп отыр.
Гайгылы, паҗыгалы саз яңланяр. Ханлар, Билик хоҗа чыкгынсыз халда
агыр пикире гарк болупдыр.
Ур хан:
- Гардашларым, би этҗек болян нерсәмиз намартлык дәлмидир?
21
Гара хан:
- Гардашым, намартлык, эмма мерт огул хан атасының, хан
гардашларының гаршысына гидйәнмидир?
Кетхуда:
- Хезрети ханлар! Гурбаны болдугым Тҥрк атамыз „Эй, Гҥн
огуллары сиз асылзада беглерсиңиз, сиз дҥнйәниң эелерисиңиз! Сиз
бир ганлы, бир динли, бир иманлы герчек беглерсиңиз! Хич хачан
дашдан гелен душман сизе кәр эдип билмез,
мыдама ички
душмандан әгә болуң! Хич хачан дашдан гелен душман сизиң
дӛвлетиңизи дагадып билмез! Сизиң дӛвлетиңизи дагытса, ичиңизден
дӛрән душман дагыдар!― диендир! Кераматлы Тҥрк атамызың
айданы гелди.
Гур хан:
- Огузда бир хикмет, бир бела бар. Онуң билен гҥрлешен онлук
болуп гидип отыр...
Дашарда беглер ардыняр. Гара хан:
- Гирибериң! - диййәр.
Чакдан аша Бедәхәт бег, Алаңңыр бег, Йылдырым бег үчүси җая гирип
гапының агзында гуллук айдярлар. Бедәхәт бег:
- Хезрети ханлар, чагырыпсыңыз, гуллук.
Гара хан:
- Беглер, Огуз бег җайында сҥйҗи укуда ятыр. Гаплаң киби хҥшгәр
барың-да, онуң эл-аягыны баглап, бизиң гашымыза алып гелиң.
Бедәхет бегиң гӛзлери хӛвленйәр:
- Хезрети ханлар хей биз мирасдар бегиң эл-аягына япышып
билерисми? Хезрети...
- Перманы берҗай эдиң! Шу гҥнден башлап Ур хан оглы
Йылдырым бег мирасдар хан! Дҥшнҥклими! Эмма ки Огуз даявдыр,
бердашлыдыр, дуйдансыз гҥрпбасды эдәймесеңиз, ол сизе хезил
бермез! Перманы берҗай эдиң!
Йылдырым бегиң гӛзлери янып гидйәр. Үчүси хем даш чыкяр.
Гара хан:
- Пеләкетиң дилине даг басарыс, онсоң алланәме огул болар!
Бирден эйменч гыкылык гиҗәниң депесачыны үйшүрйәр, ханлар
атылып орнундан туряр.
Ханлар ылгап Огузың ятан җайына баряр, гӛрселер, Йылдырым бег
серилип ятыр, ол ӛзүнден гидипдир. Эңеги сыпан Алаңңыр вагшыяна
баззык-буззуклап, чыкмана гапыны тапман увлап йӛр. Бедәхет бег болса
ики пенҗесини йүзүне уруп: „Дат гаракларым гапыландыр! Дат,
эллерим гызыл-җижжик янандыр!― дийип эйменч гыгырып бозлаяр. Ур
хан онуң ики чигнинден берк тутуп сынлаяр, ол Бедәхет бегиң
22
дәлирәндигине хайран галяр.
Ур хан билмедикден болуп:
- Огуз бег, нәмелер болуп йӛр? - диййәр.
Огуз Йылдырым бегиң үстүнден күндүгиң сувуны акыдып дуршуна:
- Тәзе мирасдар бегиңизден сорарсыңыз-да! - диййәр.
Ӛзүңи билмән ятан Йылдырым бег бирден ӛзүне гелйәр, ол аңк-таңк
халда:
- Маңа нәме болды?-дийип, гӛзлерини мӛлердйәр.
Огуз бег ӛңки хӛрпде:
- Хезрети ханлардан сорарсың-да, мирасдар хан. - диййәр.
Ханлар Гара ханың җайында пынхан айдылан сӛзи Огузың билйәнине
хайран галып бири-бирине бакяр.
Эңеги сыпан Алаңңыр хан җайда пелесаң какып увлаяр. Ахыры гапыны
тапан Бедәхет бег йыкылып-сүршүп „Дат, гаракларым гапыландыр!―...
„Дат, эллерим гызыл-җижжик янандыр!― дийип галаның ичинде
түвелейләп йӛр...
Хезрети ханлар бири-бирине середип, хашлап дем алярлар...
Гҥндиз.
Уллакан җайда эллери-аяклары гүйлүнен Бедәхет бег чабаланып
уруняр, дамак йыртып гыгыряр. Онуң гарачыклары улалып, дәли ышыклы
гӛзлери хӛвленип дур. Ол горкяр. Җайың ичинде кетхуда, Билик хоҗа, үчдӛрт аксакал, Гур хан отыр. Бедәхет бег „Дат гаракларым гапылды!.. Дат,
голларым яняр!“ дийип җынссыз гыгыряр. Кетхуда Бедәхет бегиң
келлесини дызына алып, йүзүни-гӛзүни сыпалап:
- Оглум, җҥмле-җахан Бедәхет бегден горкяр! Сен Бедәхет бег
болуп нәмеден горкар сен, оглум?
Билик хоҗа:
- Кетхуда, Бедәхет бег зыян тапыныпдыр... Тебиплер, хекимлер,
порханлар онуң дердини деп эдерлер.
Гур хан гыгыряр.
- Тебиплер, хекимлер, порханлар гелсинлер!
Билик хоҗа, аксакаллар, Гур хан дагы даш чыкяр.
Билик хоҗа кетхуда дикан бакып:
- Огузда бир керамат бар, кетхуда!
Кетхуда газап билен:
- Огуз бег җадыгӛй, сейиргӛй, догагӛй! Гыссанмаң, энтек ол
хеммәмизи дәлиредер!
Гҥндиз.
23
Улы җайда ики тебип зор билен Бедәхет беге дүрли мелхем ичирҗек
боляр. Бедәхет бег мелхеми дӛкән-сачан эдип „Дат гаракларым
гапыландыр! Дат, эллерим янандыр!“ дийип гыгырып йүпден бошанҗак
болуп уруняр.
Үчүнҗи тебип дашардан ичи ловлап янян отлы мис керсени гетирйәр.
Тебиплер Бедәхет бегиң гошарындан тутуп гүйлүнен эллерини ода тутяр.
Бедәхет бег эллериниң яняныны билмән, геңгалыҗылык билен мӛлерлип
ода бакяр. Тебиплер отдан пейда ѐкдугыны билип, керсени гапдала гоюп,
үстүне үч дүрли от атярлар. Отлар түсселәп башлаяр. Бирден...
Бирден ички җайда дүрли депреклер, түйдүклер эйменч сес эдйәр. Дӛрт
саны порхан отагдан атылып чыкяр. Оларың гейимлери, сыпатлары
дийсең горкунч. Кимсиниң депесинде шахлары болса, кимсиниң гуйругы
бар, кимсиниң гӛзлери оҗак ялы ялын чабрадяр. Үч порхан бӛкүп, ракс
ойнап йӛршүне гезеклешип, эглип Бедәхет бегиң йүзүне от-ялын үфлейәр.
Бедәхет бег оларың агзындан соврулян ялына горкуп середйәр. Дӛрдүнҗи
порхан арам-арам Бедәхеди дүррелейәр.
Җайың ичи түсседен доляр. Порханлар баш ашыр атышып, эйменч сес
билен гыгырышып порхан ойнаяр. Олар эллериндәки отлы машаллары
булайлап, горкунч-горкунч херекетлер эдйәрлер.
Бедәхет бег олара мӛлерлип бакяр.
Дашарда Бедәхет бегиң какасы кетхуда аркасыны тама берип, паҗыга
болуп отыр.
Порханлар хер хили оюнлар эдйәрлер. Бирден ...
Бирден Бедәхет бег лахлах гүлүп, бир дызанында эллериниң, ене бир
дызанында аякларының йүпүни үзйәр. Порханлар оңа топуляр, Бедәхет
бег оларың херсини бир яна зыңып, атылып җайдан чыкяр. Какасы гохговурдан, оглуның болшундан гаты горкяр.
Бедәхет бег аңырдан гелйән атлы бегиң янына ылгап баряр. Ол дессине
беги атдан агдарып, онуң атына атланып, эйменч-эйменч оваз чыкарып,
атыны гамчылап гүв гидйәр.
Икидинара.
Атлы-яраглы Огуз бег галадан ялңыз чыкып баряр. Хер ким
гапысының ӛңүнде дуруп оны сынлаяр. Кимиң хайпы гелип, кимиң
гахары гелип сынлаяр.
Ханха,
чадырлыгың гайра башындан бир атлы, соңурак илери
башданам бир атлы онуң ызындан ковуп башлаяр.
Гара хан гапысының ӛңүнде сынлап дур.
Ур хан гапысының ӛңүнде сынлап дур.
Гур хан гапысының ӛңүнде сынлап дур.
24
Гүн хан гапысының ӛңүнде сынлап дур.
Огузың энеси гӛз яшыны акдырып сынлап дур.
Ханлар габак астында бирек-биреге кӛпманылы назар саляр...
Ханха, ене үч атлы илерден чыкып, оларың ызындан ат гамчылап
баряр...
Гиҗе.
Дагың сейрек арчалы бир җүлгесинде улы одуң башында Огуз бег хем
онуң вепалы еди-секиз беги отыр. Дымышлык. Гиҗе хер хили вагшыяна
овазлар эшдилйәр. Овадан от гызыл кӛз болуп янып дур.
Узага чекен дымышлыгы Огуз бег бозяр. Ол беглерини бирлай сынлап:
- Беглерим, хей ӛңде-соңда мениң ялан сӛзләними эшитдиңизми?диййәр.
- Ёк!-Беглер җогап берйәрлер.
- Беглерим, хей мен хезрети хан атасының, хан гардашларының,
ил-улусының гаршысына гитҗек бегмидирин?
- Ёк!
- Беглерим, хей мен ата-бабаларымың рухуны ынҗыдып, Гҥн
Худайы рет этҗек бегмидирин?
- Ёк.
- Беглерим, мен еке-тәк Таңрымың Гудратыны гӛрдҥм! Мен екетәк Таңрыма уюп, ил-улсумың, ата-бабаларымың Гҥн Худайыны рет
эдйән. Эгер мениң Таңрым хакыкы Худай болса, ол мени горар! Эгер
ата-бабаларымың Гҥн худайы хакыкы Худай болса, гой онда хан
гардашларым мениң ширин җанымы алсын!...Беглерим, мени ики
Худайың, ики Хакыкатың арасында ялңыз галдырың!
Гала бег:
- Огуз бег, биз сениң билен яшамагам, ӛлмегем дереҗе билйәрис!
Биз сениң дири ериңде дири, ӛли ериңде ӛлҥдирис!
Огуз бег айгытлы:
- Беглерим, мени ялңыз галдырың!
Җала бег:
- Беглер! Беглер, мен Огуз бегиң Таңрысына уйярын, себәби мен
онуң гудратыны ӛз гӛзлерим билен гӛрдҥм...
Әрдоган бег:
- Беглер, мен мыдама адалатың тарапында. Огуз бег болса бейик
адалат!
Гиҗәниң ичинде Бедәхет бегиң зоррукдан элхенч сеси яңланяр.
- Огуз бегим, канда болсаң сес бер! Огуз бег дадыма етиш!...
25
Гиҗе.
Дашарда хоразлар гыгыряр. Кетхуда гиң җайда бәш саны бег гардашы
билен отыр. Кетхуда инилерине назар айлап:
- Бег гардашларым, Гара хан пәлинден тапды! Гара ханың
душманы ӛз ӛйҥнден гопды! Гара хан ниҗе йыллар бәри гылыч
сырып, дӛвҥм ҥстҥне дӛвҥм эдип халкы тоздурды, нахак ганы сил
киби акдырды. - Ол ене бег инилерини сынлаяр. - Гудуз ачан Гара
хандан юрды халас эдип, ханлыгы ӛз элинизе алмагың мҥддети
етди!...
Онуң бег инилериниң гең галмадан, горкудан гӛзлери
петрейәр.
-------Беглер Бедәхет беги одуң башына гетирип, улы ойлугың
үстүнде ятырып,поссун билен басырыпдырлар. Онуң шол хүйлүлиги.
Ол гӛзлерини алек-челек эдип гыгыряр:
- Мениң гаракларым гапылыпдыр! Мениң голларым яняр! Горкян,
горкян, ӛлдүриң мени!..
Гала бег:
- Гаракларың гапык болса сен бизи нәдип тапдың?
- Мӛҗек! Гӛк Бӛри! Вай, гелйәр…
- Сен шол от-ялындан бина болан Гӛк Бӛрини гӛрәмиң? - дийип,
Огуз бег сага голуны узадяр.
Бедәхет бегиң зәхреси ярылан ялы жынссыз гыгыряр.
- Ёк, бол! Огуз мени гора!
Огуз бег эмай билен онуң йүзүни сыпаяр:
- Ят Бедәхет бегим, эртир гуланалма болуп оянарсың! - Огуз онуң
маңлайыны сыпалаяр, гең ери ол дессине мырлап башлаяр.
Кетхуданың җайы.
Кетхуда:
Арамызда
Атахан
бегден
гайратлымыз,
данамыз,
гарадангайтмазымыз ѐк... Биз Атаханы хан тагтына чыкарарыс.
Семендер бег, сен шу гиҗе Йылдырым беги сухларсың! Ханлары
бири-бири билен душман этмегимиз герек.
Семендер бегиң гӛзлери петрейәр:
- Агам кетхуда, мен нахак ган дӛкмелими?
Кетхуда Семендери дикан сынлаяр:
- Сен нәме горкямың? - Семендер башыны ыраяр. - Бег
гардашларым, унутмаң, хан тагтына маслыкдан ѐл ясап
барыляндыр. Улус-илиң багты ҥчин дӛкҥлен ган болса,нахак
26
дәлдир!
--------Одуң башында язылан поссунда Бедәхет беги ятырыпдырлар.
Огуз бег онуң башыны сыпалап:
- Бедәхет бегим, от-ялындан бина болан Гӛк бӛри сениң гӛзҥңе
гӛрненок. Ол ханха, бизе середип дур.
Бедәхет бег башыны гӛтерип сынлаяр, дүйрүлйәр.
- Вай энтегем янып дур ол.
Беглер онуң середен ерине середип йылгырярлар,
себәби олар Гӛк Бӛрүни гӛренок.
- Ене азаҗык ят, Бедәхет бегим! - дийип Огуз онуң башыны сыпалаяр.
Бедәхет бег ятып галяр.
Ат тойнакларының гүпүрдиси гелйәр. Бедәхет бегден башгасы еринден
туряр.
- Огуз бег! Гардашым Огуз бег! - яш огланың сеси гелйәр, соңра ӛзи.
Онуң аты гара дер. Огланҗык:
- Мени бикәм Хҥйрбике иберди. Огуз бег гачсын дийди. Огуз бегиң
гаршысына хезрети хан кӛп йыгын иберйәр дийди…
Беглер онуң йүзүне середйәрлер.
Гҥндиз.
Гиң яйлада йүзбашы Гарчар бег йүз бегден ыбарат йыгныны нызама
дүзүпдир.Йүз әдим аңырлыкда Огуз бег он атлысы билен үлкер
ялы болуп дур. Гүйжүниң кӛплүгине байрынян Гарчар бег хондан
бәри. Ол атыны Огуз беге гаршы сүр йәр. Огуз бег хем атыны
Гарчар беге гаршы сүрйәр.
Гарчар бегиң онбашысы Семендер гапдалындакы атла - Атахана
ювашҗа:
- Дӛвҥш билен ишиң болмасын! Ики гӛзҥң Огуз бегде
болсун, әхли ярагың Огуз беге гӛнҥксин! Дҥшҥндиңми?..
Гарчар бег:
- Огуз бег, Гара хан перман берди! Эгер сен ӛзхошуңа ярагларыңы
ташлап, бизе боюн сунсаң, биз сениң голларыңы баглап хезрети
ханың хузурына алып гидйәс! Ёгса-да әхли беглериң билен
пҥрреләп ташлаяс.
Огуз бег:
- Мениң хан атам шейле перман бердими?
- Хан атаң шейле перман берди! Огуз бег, сен бизиң ган
душманымыз! Дин душманымыз! Намартлык билен Йылдырым
беги-гардашымы ӛлдҥрениң ҥчин мен сенден онуң арыны алар
27
мен!
Огуз бег гең галяр:
- Йылдырым беги ким ӛлдҥрипдир?..
- Элбетде сен! Сен! Сен! Бейле намартлыгы сениң ялы
Худайсыздан башга ким эдип билер.
Огуз бег тӛхмете дучар болды. Ол улудан хашлап:
- Гарчар бег, нахак ган дӛкмегиң гереги ѐк. Ынха, мен, хала
голумы багла, хала...
Гарчар бег хошхал йылгырып перман берйәр:
- Беглерим, Огузың голларыны баглаң!
Гала бег билен Җала бег гылыч сырып Огузың янына баряр:
Җала бег хайкырып:
- Гарчар бег,
Огуз беге голайладыгың харам ләшиңи серер мен!
- Гарчар бег, сен бизи пҥррелемән, Огуз беги арамыздан согруп
билмерсиң!
Огуз беглерине тӛвелла эдйәр.
--------Гара хан җайында ялңыз гама батып отыр. Ол эйменч ягдая дүшди. Оңа
ялңыз оглы душман болды. Онуң сӛвер оглы ата-бабаларының
рухуны ынҗыдып, Худайыны башгалады... Индем ол ӛз перзендини
ӛлдүрмели!
Гара хан ятламалара берилйәр. Гара ханың аялы, Огузың эҗеси
бейлеки җайда ярым-яш болуп сессиз аглап отыр.
Гүйҗүне байрынян Гарчар бег кӛп атлысы билен Огузың аз атлысы
сӛвеше гирипдир. Ики тарапам дергазап сӛвешйәр. Алдым-бердимли
гылычлашык, найзалашык узак вагтлап гӛркезилйәр.
Дагың этегиндәки гонамчылык.
Гадым галаның он бәш яшарындан гоҗаларына ченли әхли эркек
гӛбекли гонамчылыкда. Гүн огуллары Ур ханың оглы Йылдырым беги
депин эдйәрлер. Яс дессуры. Тайяр габрың дашында йүзлерче-йүзлерче
сайлама беглер Гүнүң тегелегини ясап, голларыны гӛге узадып дурлар.
Йылдырым бегиң табыды гӛге узан голларың үстүнден сүйшүп баряр.
Табыт эллериң үстүнде бир айлав эденсоң Билик хоҗа гӛге гарап:
- Атамыз Гҥн, Худамыз гҥн! Урхан оглы Йылдырым бег әрлериң
әридир! - дийип гыгыряр. Мҥңлерче адам онун ызындан
"Йылдырым бег әрлериң әридир! - дийип хор болуп гыгыряр.
Голларың үстүнде табыт ене бир айлав эдяр.Кетхуда:
- Атамыз Гҥн, Худамыз Гҥн! Гҥн огулларының йҥзбашысы
28
Йылдырым бег ширлериң ширидир! - дийип гыгыряр. Мүңлерче адам
«Йылдырым бег ширлериң ширидир! - дийип элхенч гыгыряр
Яс дессуры довам эдйәр .
Бу махал кӛшк мейданчасында галаның аялларының әхлиси җем
болупдыр. Йүзлерче-йүзлерче аяллар гӛзяшыны сачып, Гүнүң
шекилини ясап отырлар. Халканың ортасында йигрими-отуз аял
хәзиркизаман күштдепдисине меңзеш ракс-танс ойнап, ахы-нала дартып
гыгырышярлар. Оларың дады-перяды багрыңы паралаяр.
Мәхелле Йылдырым беги депин эдип болупдыр. Бирден оларың
хеммеси демиргазык тарапа бакяр.
Демиргазыкдан Огуз бег атлылары билен гелйәр. Оларың ӛңүнде
он-онбәш ата ярадарлар, есирлер кеселигине басылыпдыр.
Гара хан, бейлеки ханлар хайран галяр. Огуз бегиң эл-аягыны
гүйлүп, ата басып гетирмели Гарчар бегиң ӛзи голы гүйлүнги гелйәр.
Гонамчылыга етип атлылар сакланяр. Огуз бег атындан дүшүп
ярагларындан диңе гылыҗыны алып хан атасының янына гайдяр.
Мәхелле ики пара болуп оңа ѐл берйәр. Паҗыгалы саз. Мәхелле
Гара ханы сынлаяр. Гара хан Огуз беги сынлаяр.
Огуз бег атасының алнына гелип, дызына чӛкйәр:
- Хезрети хан атам, маңа тӛхмет атылыпдыр! Хамана Йылдырым
беги мен ӛлдҥренмишим! Эгер хезрети хан атам, хан гардашларым
хем шейле пикир эдйән болса, ынха гылыҗым, сал бойнумдан, вах
дийсем сениң оглуң болмадыгым! - дийип, Огуз гылыҗыны узадяр.
Кетхуда:
- Эйсе, Йылдырым беги ким ӛлдҥренмиш!
Огуз бег:
- Мениң Таңрым нахак ган дӛкмеги гадаган эдйәр!
Гара хан:
- Огул, огул, лагнаты огул, ѐк бол! Мен сени, багрымдан ӛнен
перзендими сениң шол Таңрыңа гурбан берип, сенем, сениң
Таңрыңам җҥмле-җахандан ѐк эдйән! Гҥм бол!
Огуз бег атасына бакып хашлаяр.
Гиҗе. Кӛшкде.
Гара даңдан «дервезебан ӛлдҥрилипдир»… дийип, алакҗап ӛе бир бег
гелйәр.
Укудан долы оянып билмедик Гара хан алҗырап:
- Нәдип ӛлдҥрилипдир? Ким ӛлдҥрипдир?
- Билмедим хезрети хан. Дервезебан пычакланып ӛлдҥрилипдир…
Гара хан аңк болуп дурка галаның сакбегиси ылгап гелйәр, ол дызына
29
чӛкүп, йүзүне, келлесине гум совуряр:
- Хезрети хан, зынданчы билен зынданда ятан Әргопан бег
ӛлдҥрилипдир.
Гара ханың гӛзлери петрәп ханасындан чыкҗак боляр, шол махал
икинҗи сакбеги - шол дӛврүң полисиясы, ылгап гелип, биринҗи
сакбегиниң эден херекетлерини гайталап, депесинден гум совруп ахыперят билен:
- Хезрети хан, Билик хоҗаның кӛрпе оглы ӛлдҥрилипдир…
-------Җахан ягтылып гелйәр. Галаның ичинде бирнәче ӛйден агы-эңрешик,
дады-перят чыкяр. Гара ханың җынсы үйтгәпдир, ол хан гардашлары
билен агы чыкан ӛйлере айланып йӛр. Ӛлдүриленлери гӛзи билен гӛрүп
йӛр…
Гҥндиз. Кӛшкде.
Гара хан гиң кӛшкде паҗыга болуп, хасрат болуп чугудып отыр. Онуң
отлы назарлары бир ере дикилипдир. Онуң гулагында ызан-да-чуванлык,
дады-перят, орлашык яңланяр. Билик хоҗаның, кетхуданың,
аксакалларың ―бейле нетиказа иши ким эдип билер?‖, ―Бейле пис иши
ким эдип билер?‖, ―Диңе Худайсыз гуррумсак эдип билер!‖ диййән
сӛзлери яңланяр…
Гара ханың хыялында кӛшк мейданында Огуз беге суд эдилиши
җанланяр. Кетхуда, Гызылгӛз хан, аксакаллар “Огузы ӛлдүрмели!”, “Огуз
беге ӛлүм җезасыны бермели!” дийип бармак чоммалдып гыгырышярлар.
Бу кино умумылашырма аркалы гӛркезилйәр.
Ол хыялы вака Гара ханың аңында ики йыл мундан ӛң болуп гечен
ваканы ояряр.
Ҥчҥнҗи ятлама.
Ёвбег оглы Илханы ӛерип той тутупдыр. Гара хан аксакаллар, беглер ай
берип отыр. Ӛйленйән йигит гелин билен ортада, дашында яш беглер
җаханы сарсдырып ракс ойнаяр. Депреклер, дүрли саз гуралларының сеси
дүнйәни гӛчүрәйҗек боляр. Ракс гутаряр.
Илхан гелни Гүлҗигериң элинден тутуп Гара ханың, Гызылгӛз ханың,
Ёвбегиң, аксакалларың ӛңүне гелип, олара баш эгйәр. Гүлҗигериң
йүзүнде юкаҗык шал бар. Гӛзлери яшлы.
Шол махал Илхан эйменч гыгырып саг гӛзүни тутяр. Онуң саг гӛзүнден
яйың окы гирипдир. Мәхелле оңа хайран галып тӛверегине бакяр. Җала
авчы икинҗи окыны атяр. Ол Илханың саг гӛзүнден гирйәр.
Хеммелер окуң гелен тарапына середйәр. Ол ерде Илханы атан Җала
30
авчы мәхеллә середип дур. Ол гачайынам диенок…
------…Гиң кӛшк мейданчасында Җала сайяда суд эдилйәр. Баш казы Билик
хоҗа. Билик хоҗаның бир тарапында Кетхуда, бейлеки тарапында Ур хан,
үчүси Җаланы суд эдйәр.
Гара хан, аксакаллар, гиден мәхелле дӛвра гуруп Җала авчыны
сынлаяр.
Билик хоҗа:
- Җала авчы, сен бир бигҥнә нерессәни той гҥнҥнде ӛлдҥрип,
Худайымыздан
горкмадыңмы?
Диренишип
дуран
Хаҗрав
беглеринден гокмадыңмы? Аслында онуң себәби нәме?
Киноумумылашдырма гидйәр. Җала авча кетхуда бармак чоммалдып
гыгыряр, Ур хан гыгыряр, Билик хоҗа гыгыряр. Җала авчының пархына
дәл, шол дуршы. Ол ики тарапыны деңләпдир. Билик хоҗа:
- Илханы ӛлдҥрмәниң себәбини айдаймасаң, дҥрреледерис!
- Дҥрреледәйиң, хоҗа!
Ики сакбеги Җаланы дүрреләп башлаяр…
Адамлар ерли ерден ―Пәли азан Җала авчыны ӛлдҥрмели!‖ дийип
гыгырышярлар. Җала авчы агыр габагыны гӛтерип, мәрекәниң бир еринде
йүзлерини пенҗеләп аглашып дуран эне-атасыны, кӛрпе җигилерини
сынлаяр. Ол ене бир ӛврүмде диренишип дуран хаҗрав беглери сынлаяр.
Киноумымылашдырма. Җала авчы дүррелейәрлер. Җала шол бир
сӛзүнде дур.
Кетхуда, Билик хоҗа, бирки аксакал бармак чоммалдып ―Ганхоры
ӛлдҥрмели!‖ дийип гыгырышяр. Мәрәкәниң арасында ики мугаллымы
билен дуран Огуз бег орта чыкяр.
- Хезрети хан атам, мирасдар хан хӛкмҥнде менем бирки агыз
айдайын.
Хан, Билик хоҗа, кетхуда баш атяр. Огуз бег:
- Халайыклар, җаханда халк кӛп, асманда оларың худайлары кӛп,
эмма земинде вели еке-тәк Худай бардыр! Ол Худая Адалат
диййәрлер. Эгер сиз Җала авчыны ӛлдҥрсеңиз шол бейик Адалата
каст эдйәрсиңиз!... Хорматлы-хезретли хоҗам, сиз Җала авча
хакыкаты айт дийип дызашып дурсуңыз. Ери ол нәдип хакыкаты
айтсын, гӛрмейәңизми о диренишип дуран Хаҗрав беглерини!...
Җала авчы, сен шу пурсатдан башлап мениң гардашым, мениң агам,
хезрети Гара ханың оглы! Җала, биз сениң аркаңда! Сен эркек болуп
Илханы ӛлдҥрмәни оңарыпсың, инди эркек болуп онуң себәбини хем
айт…
Җала бег бозулып Огуз беге середйәр.
31
- Адамлар, мен Гайымгалалы гарып авчы. Мен обамың бир гызы
билен халашядым. Ол гыз чакданаша оваданды, бир тойда оңа
Илханам ашык боляр. Илхан оңа савчысыны ѐлланында, мен Илхана
―Илхан, Гҥлҗигер икимиз халашып йӛрҥс, сен хан халыңа авчының
авуна агыз салҗак болсаң, мен сени ӛлдҥрер мен!‖ дийдим. Илхан
маңа гулак асмады. Соңра Гҥлҗигер оңа ―Сен бег, сен бай, энематамы гӛвнедип, маңа ӛйленип билерсиң, йӛне айтды-айтмады дийме,
Җала сени ӛлдҥрер, эгер ол сени ӛлдҥрип билмесе, мен ӛзҥми
ӛлдҥрерин‖ дийди. Эмма Илхан гулак асман ӛйленди… Мен хем
эркек сӛзҥмде дурдум…
Билик хоҗа:
- Биз саңа ынанмаярыс!
Гара хан:
- Айхан хатын, сен дӛрт-бәш зенан билен гит-де Гҥлҗигер гелинден
сораң, ол хем Җала авчының айданларыны айтса, Җала авчы
гҥнәсиз боляр…
Гара хан ятламалар дүнйәсинден чыкып хашлап дем аляр. Айхан хатын
гелип:
- Хан, дҥйнден бәри зат иненок, бир затҗагаз ийәй, о җайда
тайярлап гойдулар…
Гара хан онуң сесини эшиденок. Аялы онуң ягдайына дүшүнип гидйәр.
Ене ятламалар дүнйәси. Йүзи шаллы Гүлҗигер гелни хатынлар алып
гелйәр. Билик хоҗа оңа совал берйәр:
- Адамлар, бизден айып этмәң… Мен Җала авчыны, Җала
авчынам мени халаяр. Эгер Илханы Җала ӛлдҥрмедик болса, мен
ӛлдҥрердим... Ынха, янымда алып гелен авым… Эгер Җала авча азар
берсеңиз, мен авыны ичйән!
Билик хоҗа:
- Бири-бирине мынасып яшлар экен. Мен олары бири-бирине
говшурмагы теклип эдйән!
Тутуш мәреке бегенчден гыгырышяр, Хаҗрав беглери мәрекеден
чыкып гидйәр. Җала сайядың эне-атасы, кӛрпе җигилери яңадан бир
аглашып башлаяр, йӛне ол бегенч агысы.
Мәреке дийсең хош боляр…
-------Ӛйде Гара хан Огуз беге:
- Огуз бег, сен бир авчы дийип тутуш Хаҗравлары ӛзҥмизе душман
этдиң, акмак!
Огуз бег:
- Хан атам, хезрети атам, эгер сен Җала авчыны ӛлдҥрден болсаң,
32
асмандакы Худайың душманы бордуң, халкыңың душманы бордуң,
Адалат атлы земин Худайың душманы бордуң!
Гара хан хыял дүнйәсинден чыкып хашлаяр…
Гҥндиз. Кӛшкде.
Гиң кӛшкде ханлар, аксакаллар, атлы беглер гиң дӛвре гуруп отыр.
Билик хоҗа:
- Җемагат, ханлар биз чыкгынсыз агыр ягдая дҥшдҥк! Дҥйн Ур
ханың чынар ялы герчек оглы Йылдырым бег пислик билен
ӛлдҥрилен болса, ӛтен агшам бәш саны дагың бӛлеги ялы герчек
ӛлдҥрилди… Бейле пис иши ким эдип билер? Хайсы душман бизиң
галамыза гелип, намартлык билен гапыл ятан беглеримизи ӛлдҥрип