Oguzhan - 3

билер? Ким? Ким?
Кетхуда:
- Адамлар, хакыкатың гӛзҥне бакмагымыз герек. Дерхал чәресини
гӛрмегимиз герек. Ёгсам бу гиҗе ким ӛли чыкҗак, оны хич ким
билмейәр! Халайык, душман ичимизден дӛреди. Дҥйп Ёвгы
атамызың диени гелди. Огуз бег Гҥн Худайымыза душман болуп,
элли-алтмыш беги билен хайсыдыр бир Асман Худайына уюп йӛр.
Ил-улус нәгехан ӛлдҥрилен беглериң ӛлҥмини Огуз бегден гӛрсе-де,
бейле пис иши Огуз этмейәр!... Бизе гурбаны болдугым Гҥн
Худайымыз гӛз гӛркезйәр! Би айылганч ишлериң аңырсында җҥмлеҗахандан гетирилен алымлар дур1 Адамлар, олар алым дәл, олар
душманларың аял җынслары болуп чыкды. Олар Огуз беги
җадылап, догалап башга бир кишә ӛврҥпдирлер! Огуз бег инди о
бизиң танап йӛрен Огуз бегимиз дәл! Биз берк карара гелип, дерхал
говак алымларыны пҥррелемели, олар бизиң ил-улсумызың,
юрдумызың душманы! Онсоң?
Билик хоҗа:
- Онсоң нәме?
- Онсоң Огуз беги яранлары билен илден чыкарсак нейләр Гара
хан?
Гызылгӛз хан:
- Огузы яранлары билен илден чыкарсаң, ол душманлар билен
бирлешер!
Кетхуда:
- Хезрети Гара хан, сен бизиң ханымыз, сен юрдумызың эеси! Халк
ховп астында, юрт ховп астында, гала ховп астында! Меселәни сен
чӛзмели!
Гара хан хеммелере бирлай назар айлап:
33
- Ханлар, аксакаллар, кимде-ким бизиң Гҥн Худайымыза душман
болса, ол бизиң душманымыз!
Ким-де ким бизиң халкымыза, юрдумыза душман болса, ол бизиң
душманымыз! Душманы болса диңе гылычдан гечирмелидир! Дерхал
йыгын дартярыс!
Ички җайда гүррүңлери диңләп дуран Айхан эне бирдемде лагшаяр…
Гҥндиз.
Даг этегинден, илерден Кетхуданың үч йүз атлысы, гайрадан Гызылгӛз
ханың үч йүз атлысы, ортадан Гара ханың үч йүз атлысы сӛвеше баряр.
Дүрли-дүрли сӛвеш туглары пасырдаяр. Җахан саз берип, ягтылып
уграяр.
Йыгынларың арасындакы бошлукдан депчилер, дебилчилер,
довулчылар, нагарачылар, сурнай-кенайчылар, саз гуралларыны гӛтерип,
сессиз барярлар.
Олар бир байырдан ашып, гӛрен вакаларына аңк боляр, гошун
пермансыз сакланяр, себәби ханха сай ерде Огузың элли беги халка болуп,
Гүне меңзәп Гүне сеҗде эдип дурлар.
Гара хан, ханлар, серкерделер, атлы-яраглы беглер гӛзлерине
ынанмаяр, себәби олар худайсызларың үстүне йыгын чекип гелди, оларың
худайсыз санан адамлары болса, ханха Гүне - Худая сеҗде эдип дурлар!
Даг тарапдакы байырдан Огуз бег, Җала бег, Бедәхет бег эгин
деңлешип чыкяр.
Хеммелер олара середйәр. Оларың үчүси Гара ханың алнына гелип,
дессур боюнча салам берйәр. Огуз бег:
- Хезрети хан атам, оглуның кастына гошун чекер болдумы?
- Мен худайсызларың кастына йыгын чекдим!
Кетхуда: - Биз Худайымызы терк эден булагайларың кастына
чыкдык!
Гызылгӛз хан: - Кеп тҥкенди, барың атыңыза атланың, биз сизи ер
билен егсан этҗек!
Огуз Гара ханың алнында дыза чӛкйәр:
- Хан атам, мен еке-тәк Таңрыма уйян! Мен Гҥн Худайымызы рет
этдим. Ынха, гара башым, сал гылыҗыңы, вах дийсем сениң оглуң
дәлдирин!
Бәдехет бег кетхуданың алнында дызына чӛкүп башыны ялаңачлаяр:
- Хан атам, мен Таңрының гудратыны гӛрдҥм! Мен Огуз бегиң
Худайына уйян, ынха, башым сал гылыҗыңы!
Гызылгӛз хан:
- Бигайратлар! Сиз бизе хиле-перим гуряңыз! Ханлар, Огузың
34
беглери горкусына ене Гҥн худамыза чокунып, бизи алдаҗак боляр!
Огуз бег:
- Гызылгӛз хан, биз билен сӛвеше чыксаңыз еңлерсиңиз, чҥнки
бизиң Худайымыз хакыкы Худай, чҥнки адалат бизиң тарапымызда!
- Кеп тҥкенди! Дӛвше чыкың!
Огуз бег атасына йүзленйәр:
- Хан атам, пәлиңден гайт! Диңе мен еке-тәк Таңрыма уйян, о
беглер маңа яран болса-да, мениң Таңрыма уянок. Мен хич киме хич
хачан Таңрыма уй диймедим...Атам, хан атам, мен асманда Таңрыма,
земинде адалата уйян! Шол икиси мениң Худайым, эмма мен
Худайымың хатырасына-да атам билен сӛвеш эдип билмен!
Гара хан:
- Огул, ӛлсең-де мерт ӛл, бар дӛвше чык!
-------Гиң мейданда Огуз бегиң элли атлы беги, онуң сагында кетхуданың үч
йүз атлысы, алнында Гара ханың үч йүз атлысы, солунда Гызылгӛз ханың
үч йүз атлысы дӛвше тайяр болуп дур. Девиллер, довуллар, нагаралар,
кернай-сурнайлар дӛвүш сазыны чалып, дүйәни лерзана гетирйәр. Дүрлидүрли туглар ховада пасырдаяр.
Ортада Гара хан гылыҗыны гӛге гӛтерйәр.
Ол гылыҗыны ятырдыгы уруш башлаяр.
Шол пурсат бир атлы атыны йүзин салдырып гелшине Гара ханың
атлыларының ӛңүнде атыны зордан саклаяр. Ат чарпая галяр. Ол
атлының йүзи шаллы. Атлы ханҗарыны чыкарып йүзүндәки шалыны
серпип иберйәр.
Ол Огуз бегиң энеси Айхан хатын:
- Гара хан, ялңыз баламың ҥстҥне гылыч сырып чозар болсаң,
мениң маслыгымың ҥстҥнден гечип гит! Огуз бег билен дӛвше
башладыгың мен җаныма каст эдйәрин!
Хеммелер доңуп галяр. Кетхуда тӛвелла барҗак боляр. Айхан хатын
гыгыряр:
- Голайыма гелдигиңиз җаныма каст эдйән!
Гҥндиз.
Даг этегинден Кетхуданың үч йүз атлысы баряр. Туглар
гӛтерилмәндир. Гошуның ичинде хышы-вушы кән.
Ортадан Гара ханың үч йүз атлысы баряр.
Солдан Гызылгӛз ханың үч йүз атлысы баряр, онуң йыгнында хем
хышы-вушы кӛп.
Кетхуда гыгыряр.
35
Онуң йыгнының тугдарлары туг гӛтерйәр.
Кетхуда:
- Дәли беглерим, Гара хан Худайымызың душманы! Гара хан
халкымызың душманы! Чозуң Гара ханың ҥстҥне!
Гызылгӛз ханам гылыч сырып гыгыряр:
- Гара хан юрдумызы, халкымызы тоздурды, дәли беглерим, Гара
ханың ҥстҥне чозуң!
Гара хан хайран. Йӛне шол пурсат кетхуданың йыгнындан гылыч
сырып чыкан Аллаңңыр бег гыгыряр:
- Беглерим, биз шуларың уруш-давасындан богаз болдук! Ким
Адалатың тарапына, Огуз бегиң тарапына гечсе, мениң ызыма
дҥшсҥн! - дийип, ол атына гамчы чаляр. Йүз атлы чемеси Аллаңңыр бегиң
ызына дүшүп зут гидйәр. Гызылгӛз бегиң йыгнындан хем йүз атлы чемеси
бӛлүнип, Аллаңңыр бегиң ызындан ата гамчы чалярлар.
Кетхуда ики йүз, Гызылгӛз бег ики йүз атлысы билен Гара ханың
йыгнының үстүне чозяр. Дәли беглер хайкырышып урушярлар. Хол гыра
гачып чыкан депчилер, довулчылар нәтҗегини билмән дурлар.
Уруш довамлы гӛркезилйәр. Хайкылыклар, гыкылыклар, ат
кишңемелери дүнйә доляр.
Дәли беглер гырлышяр. Тот-тозан асмана галяр. Ерде маслык кӛпелип
гидип отыр.
-------Огуз бег элли атлысы билен дур. Шол пурсат ол ӛзүне тарап атларыны
йүзин салдырып гелйән атлылары гӛрйәр. Огуз бегиң арка тарапындан
хем йүз элли атлы ат чапдырып гелйәр.
Аждар хан. Бег йигит, биз сенликдирис!
Огуз бег. Сиз ким?
Аждар хан. Биз сениң гардашларың!
Шол пурсат Алаңңыр бег ики йүз атлысы билен етип гелйәр.
Алаңңыр бег. Огуз бег, биз сен билен! Гҥн огуллары гырлышяр
Огуз бег!
Огуз бег. Мен дҥшҥнмедим…
-------Сӛвешйән гошун середйәр, гӛрсе Огуз бег бәш йүз атлысы билен
гылыч сырып етип гелйәр. Кетхуданың, Гызылгӛз ханың гошуны басга
дүшйәр. Кетхуда алҗырап гыгыряр. Пурсатдан пейдаланып Ур хан оңа
найзасыны зыңяр. Найза дегмейәр, шол демде Ур ханың аркасындан гелен
Душман бег Ур ханы гылычлаяр. Ур хан атдан агяр. Кетхуданың оглы,
ики иниси Гара ханың дашында. Олар хӛкман Гара ханы ӛлдүрәймели.
36
Ахыры аматыны тапан Семендер Гара ханы найзалаяр.
Огуз бегиң йыгны хайкылыклап, гыкылыклап етип гелйәр.
Кетхуданың, Гызылгӛз ханың әхли беглери сӛвеши ташлап гачмага
башлаяр. Гүн хан Гара ханың йыгнына баш болуп, гачып барян гошуның
ызындан ковяр...
-------Гиден мейдан маслык болуп ятыр. Ыра-дара еринден галан Ур хан
энтирәп-тентирәп Гара ханың янына баряр.
Ягырнысына найза санҗылан Гара хан йүзин ятыр. Ол бирнеме ӛзүни
дүрсәп, янын ятяр, тӛвереги, маслыклары сынлаяр. Ол Ур ханы гӛрйәр. Ур
ханам оны гӛрйәр.
Ягырнысы найзалы Гара хан ганыны саркдырып Ур хан билен
гуҗаклашып дур. Ур ханың хем ярасындан гырмызы ганы сув-сил акяр.
Гара хан:
- Хан гардашым, оглум маңа душман болды! Мен оглума душман
болдум! Инди мен нәдип ӛлҥп билерин? Нә йҥзҥме мерди-мердана
ата-бабаларымың дергәхине барып билерин?
- Хан агам, биз еңилдик, Огуз бизден зор чыкды, себәп...себәп
адалат онуң тарапында!
Гара хан:
- Хан гардашым, мерди-мердана ӛлмегиң мҥддети етди! Мен
душман ярасындан ӛлерден бейикдирин!... Сен душман тыгындан
ӛлерден бейиксиң!..
- Хан гардашым дҥшҥндим...
Гара хан ханҗарыны чыкарып, Ур ханың, Ур хан хем ханҗарыны Гара
ханың ач быкынындан уряр. Гардашлар бирек-биреги ӛлдүрйәр. Оларың
ысгыны гачып, дызына чӛкүп гуҗаклашып дур.
Асманда маслыкчы гушлар айланып йӛр. Огуз бег бәш йүз гошуны
билен етип гелйәр. Огуз бег атындан дүшйәр. Ол хан атасының, Ур хан
агасының гуҗаклашып җан беришлерини гӛрйәр.
Гӛкде маслыкчы гушлар гайышып учуп йӛр...
Биринҗи серияның соңы.
ОГУЗ ХАН
37
(Икинҗи серия)
ГҤНДИЗ.
Огуз бегиң гошуны гачып барян гошуны ковалап гидйәр. Огуз бег
атындан дүшйәр, себәби ханха онуң хан атасы, хан агасы ӛлүп галыпдыр.
Огуз бег награ дартып, Гара ханың үстүне йыкылып, багыряр. Огузың бир
голы атасының, бир голы агасы Ур ханың җеседини гуҗаклаяр.
Огуз силкинип, силкинип аглаяр.
Ковгы гиден Огуз бегиң гошуны ызына доланып гелйәр.
Җала бег агыр пурсатда кӛмеге гелен Аждар хан билен гүрлешйәр.
Җала бег. Беглер, сиз ким борсуңыз?
Аждар хан. Биз Дҥйп Ёвгы атаның ковумлары. Бизе әр тҥрканлар
диерлер!
Бедәхет бег. Сизиң юрдуңыз ниреде?
Агабег. Асманың астында, земиниң ҥстҥнде…
Аждар хан. Бу ерден гӛрҥнмейәр, даш!
Җала бег. Сиз нәме ҥчин бизе кӛмеге гелдиңиз?
Аждар хан: Бизиң ата-баба кесбимиз шейле. Биз бӛлек-бӛлек
йыгын болуп җҥмле-җахана айланярыс. Ниреде уруш болса, асгын
тараплык болуп сӛвешйәрис. Асгын тарапың душманларыны
пҥррелейәс. Оларам бизе олҗадан ики пай берйәр.
Агабег. Сизем алнан олҗаның ики бӛлегини бизе бермелисиңиз!
Арслан хан. Биз олҗа бермесек нәме?
Аждар хан гулакларына ынанман аңк боляр, илки Агабеге середйәр,
соңра Арслан хана йүзленйәр:
-- Сиз нәме акмакмы? Сиз акмаклык эдип бизиң олҗа пайымызы
бермесеңиз, биз эртир душманларыңыза гошулып, сизи пҥрреләрис.
Олҗаны олар берер бизе!
Җала бег. Оларам олҗа бермесе нәме?
Аждар бег чыны билен:
-- Онда биз оларам, сизем пҥрреләрис, соңам олҗаны аларыс… диййәр.
Җала бег, Бедәхет бег, Арслан хан дагы оларың гүррүңине
гүлүшйәрлер.
Олар сӛвеш гиден мейдана гелип сакланярлар. Җала бег атдан дүшүп,
Гара хандыр, Ур ханың җесединиң янында отуран Огуз бегиң янына
гелйәр. Огуз чала башыны гӛтерип:
-- Барыңда, Часлы чайың якасында дҥшләң. Мен атамың, агамың
матамыны тутҗек. Хер хили ягдай-да мениң яныма гелиҗи
38
болаймаң! Дҥшҥндиңизми?... Беглер ярадарлары чай башына әкидип,
мелхем этсинлер!
ГҤНДИЗ.
Урушдан гачып чыкан үч йүз чемеси атлы саллам-саҗак болуп гала
баряр. Гошуның ӛңүни чекип барян Гызылгӛз хан атыны дебсәп кетхуда
Алембердар ханың ызындан етип:
-- Кетхуда, инди нәме эдерис? - диййәр.
-- Дҥшҥнмедим, Гызылгӛз хан? - дийип, оңа бипервай середйәр.
Гызылгӛз хан тӛверегине гаранып:
-- Кетхуда, биз Гара ханың ҥстҥне чоздук. Биз Хезрети ханымыза
баш гӛтерип, онуң ӛлҥмине себәп болдук. Биз Дҥйп Ёвгы ханың
огуллары билен душман болдук! Олар кӛплҥк, биз азлык!...
Кетхда йылгыряр:
-- Инди биз Гур ханы хан гӛтерерис!...
-- Гур ханы ханы гӛтерерис? -- Гызылгӛз хан гулагына ынанман
сораяр. -- Кетхуда, мундан буяна Гур ханам, Гҥн ханам, Огуз ханам
бизи ганым душманы санмазмы?!
Кетхуда ясама лахлах гүлйәр, соңам ювашҗа:
-- Гызылгӛз хан, Гызылгӛз хан, биз Гара ханың, Ур ханың ѐгуна
янып Гур хана хан тагтыны алып бердик! Биз Гур ханы пынхан
максадына етирдик! Иң эсасы зат -- икимиз бирлешдик! Билик хоҗада тайпасы билен бизиң тарапымызда! Мундан буяна биз Гур хана
хан бол дийсек хан болар, талабан бол дийсек талабан! -- хезил эдип
гүлйәр. -- Унутма, биз билен душман бор ялы Гур хан акмак дәлдир!...
Кетхуда билен Гызылгӛз ханың саллам-саҗак йыгнының таяк атым
ызындан Гур хан билен Гүн хан дымышып баряр. Оларың сӛвешден
чыкан чериги йүз элли чемеси атлы. Ярадарларам кән.
Дымышлык. Ахыры Гүн хан:
-- Агам Гур хан, инди нәдерис?... Ӛңҥмизде ики душман,
ардымызда бир душман! -- дийип, ол гамчылы саг голуны илки ӛңе,
соңам ыза узадяр.
Гур хан дийсең догумлы, парахат.
-- Иним Гҥн хан, инди ойланарыс! Пикир кыларыс…
-- Агам, пикир бормы, ой бормы?! О ики гуррумсак хезрети
ханымыза душман болды! Олар халка, юрда дӛнҥклик этдилер! Ики
хан гардашымыз вепат болды! Хей инди о харамзадалар билен бир
39
галада яшап бормы?
Гур хан Гүн ханың гӛреҗине дикан бакяр.
-- Гҥн хан, еди деряның сувуны ичен кеззап кетхуда Гызылгӛз хан
билен бирлешди! Эрте Билик хоҗа-да уругы билен оларың тарапына
гечер. Себәби оларың хеммеси агамыз Гара хандан нәгиледи.
-- Эйсе сен хан гардашларымызың арынам алҗак дәлми?
-- Иним, биз ӛрән элхенч ягдая сезевар болдук! Хәзир диңе екеҗе
ваҗып зат бар! Хәзир биз хер этмели, хесип этмели, ата-баба
тагтымызы элден бермели дәл!
-- Эйсе инди сен шол тагт дийип душманларымыз билен
бирлешҗек болямың?.. Агам, маңа хә дий! Гырлышалы, арымызы
алалы! Биз барыбир олардан кӛплҥк ахыры!
-- Оглан болма иним! Сен мундан буяна маңа гулак гой! Акылпайхасыңа гулак гой!
ГҤНДИЗ.
Огуз бегиң, Аждар ханың йигитлери ярадарлары дона салып часлы
чайың якасына дашап йӛрлер. Бирнәче бег болса селчең токайлыгың
гойры кӛлегесинде хатара ятырылан беглериң ярасына эм эдип сараярлар,
кимлер ярадарлара сув берип йӛр.
Башга бир чынар агаҗының кӛлегесинде Җала бег, Бедәхет бег,
Аждар хан, Агабег хан дагы гүрлешип отыр. Олар хызматчы йигидиң
гетирен мешигинден сув ичйәр.
Аждар хан. Сиз яңкы гачып гиден душманыңыз билен нәме
дийип урушдыңыз?
Җала бег. Олар билен бизиң Худайымыз башга.
Бедәхет бег. Олар Гҥн худайына уйяр, биз болса асмандакы Таңра
уйярыс!
Җала бег. Олар Гҥн огуллары, биз Асман огуллары!
Аждар хан гең галяр:
-- Бар себәби шолмы я башга себәбем бармы?
Җала бег: Ёк, диңе шонуң ҥчин урушдык…
Аждар хан билен Агабег хан илки юваш, соңра кейп эдип гүлүшип
башлаяр. Инди олара Җала бег билен Бедәхет бег хайран галяр.
Аждар хан. Сизе худай нәмә герек? Ёкардакы асман ҥчин, Гҥн
ҥчин уршуп йӛрер ялы сиз нәме акмакмы? - дийип ене гүлйәр.
Җала бег хасам гең галып:
-- Хов ханлар, сизиң нәме Худайыңызам ѐкмы? -- Хах-хах-ха! дийип гүлйәр.
Аждар хан Агабег хан бири-бирине гең галып бакяр:
40
-- Ынха, бизиң Худайымыз! - дийип, Аждар хан гылыҗыны сомлаяр.
-- Ынха, бизиң Худайымыз! - дийип, Агабег хан гүрзүсини сомлаяр.
Җала бег билен Бедәхет бег бири-бирине хайран галып середип:
-- Бай-бов, сиз асыл дҥнйәде Худайларыңам бардыгыны
билмейәңизми? - дийип гүлйәр.
Җала бег. Сиз гыссага-кына дҥшениңизде, нәмә чокунып, нәмә
сежде эдйәңиз?
Аждар хан. Биз гыссага - кына дҥшмейэрис!
Бедәхет бег. Сиз мес болаңызда киме чокуняңыз?
Агабег хан. Дҥйп Ёвгы атамызың рухуна чокуняс.
Җала бег хайран галып олара тиңкесини дикйәр.
-- Дур, дур, дур. Сиз нәме Дҥйп Ёвгы атамызың ковмунданмы?
-- Хава, биз Дҥйп Ёвгы атамызың Ёвбасар оглуның небересинден
- дийип, Аждар хан айдяр.
Бедәхет бег. Ёк, беглер, биз Дҥйп Ёвгы атамызың Ёвбасар ханың
небереси. Сиз хов бизиң атамыза дава эдип дурмаң!
Агабег хан. Ахав, беглер, сиз ерден-гӛкден худай агтарышып
йӛрениңизден, ата-бабаңызың адыны долы ӛвренип гояймалы дәлми!
Биз әр тҥрканлар Дҥйп Ёвгы атаның иң улы Ёвбасар оглуның
перзенди.
Җала бег йылгыряр, ѐлдашларына мәхрибан бакяр, ол назары билен
мыхманлар билен җедел этмели дәдлигини дүшүндирйәр.
ГҤНДИЗ.
Сӛвеш болан ери Гадым галадан узак дәл. Ханха обадан бир гиден
сүлсат, аял-эбтат, чага-чуга, гыз-гелин етип гелйәр.
Огуз бег атасы Гара ханың, агасы Ур ханың янында паҗыга болуп
отыр. Җала бег бәш-алты бег билен Огузың янына баряр. Җала бег:
-- Огуз бег, йӛр бизиң арамыза. Гӛрйәрмиң, о гелйән мәхелле сени
масгараламага, саңа гаргамага гелйәр.
-- Гаргасынлар, масгараласынлар!
-- Биз хей ӛз сердарымызы масгараладарысмы! Йӛр, Огуз бег,
масгара болсак-да биле болалы, ӛлсек-де биле ӛлели!
-- Беглер, ол мениң Таңрыма герек. Гой, мени масгараласынлар,
ҥстҥмден топрак сечсинлер. Эгер Таңрым мени масгара этмек ҥчин
ӛзҥне уйдуран болса, мен масгара болҗак! Дерхал янымдан гидиң!
Җала бег, сен еди-секиз атлы билен дагдакы алымлары бәрик галып
гайт. О кӛпбилмиш гечисакгал олара хыянат этмекденем гайтмаз!
Индем уграң!
Беглер гайдяр.
41
Җала бег еди атлы билен Часлы чайың гӛзбашына тарап атлара гамчы
чаляр.
Огуз бегиң дашы бәш хатар халка болуп дур. Йүзе голай яшаҗык чага
Огуз бегиң дашында маслыкларың арасында Гүнүң тегелегини ясап
дуршуна аглашып:
-- Огуз бег, ханы бизиң какаларымыз? Ханы бизиң
педерлеримиз? Сен оларың хеммесиниң душманы! Сен бизиң
душманымыз! Сен бизиң Гҥн Худайымызың душман! Биз сенден ар
аларыс! - дийип аглашып Огуза топуляр. Үч-дӛрт әдим галанында сакга
сакланып, херси ӛзүниң янторбасындан күл алып, илки ӛз йүзлерине
чалярлар, соңра голларыны узадып, Огузың йүзүне символики күл чалып
гыгырышярлар: -- Сенден арымызы алмасак ата-бабамыза лагнат!
Огланҗыкларың хатары аглашып ылгап ыза чекилйәрлер, яш гызларгелинлер ӛңе чыкып, сачларыны яйып аглашярлар:
-- Огуз бег, ханы бизиң сӛвер ярларымыз, ханы бизиң
янѐлдашларымыз! Сениң гара йҥзҥңи гӛрен йҥзлеримиз гара болсун!
-- дийип, оларам янторбаларындан күл алып илки Огуза символки чалып,
соңра ӛз йүзүне чалярлар. Оларам ызанда-чуван ызкы хатара гечйәрлер,
инди орта яшан аяллар сачларыны яйып, йүзлерини йыртып увлашярлар:
-- Огуз Огуз, доңуз Огуз! Ханы бизиң огулларымыз, ханы бизиң
чагаларымызың аталары? Сен бизиңем, ата-бабаларымызыңам
ганым душманы! - дийип, херси ӛз янторбаларындан күл алып ӛз
йүзлерине, Огузың йүзлерине чалярлар. Оларам аглашып ызкы хатара
гечйәрлер, инди гарры-гурты аяллар сачларыны яйып, йүзлерини йыртып
аглашып, увлашып Огуза хүҗүм эдйәрлер.
-- Огуз, Огуз, лагнаты Огуз! Сени ата-бабаларымызың рухы
урсун! Сени Гҥн худайымыз урсун! Тә кыямат ахыра ченли дирикәң
җесет болуп янып гез! Огуза лагнат болсун, Худамыз Гҥн, атамыз
Гҥн! - дийип, оларам лагнат дессурыны гечирип ӛз йүзине, Огузың йүзине
күл чаляр. Озалкылар символики чалан болса, оларың бирнәчеси гелип,
Огузың йүзүне күл чалярлар.
Часлы чайың янында бу вака томаша эдип отуран Огуз беглери
юмрукларыны дүвйәрлер. Аждар хан олара гарап:
-- Сиз нәме ӛз бегиңизи горамаярсыңыз?
Бедәхет бег хашлап:
-- Огуз бег гадаган этди! -- дийип, башыны яйкап хырчыны
дишлейәр.
Лагнат дессурыны ерине етирмек үчин йүзе голай гоҗа Огузың
дашында эгеле болуп дуряр. Ыздакы хатарлар аглашярлар. Гоҗалар
гыгырып, йүзлерине күл чалып, Огузың дашында айланып:
-- Сен атаңың, агаңың ганыны дӛкен ганхор Огуз! Сен гӛкде Гҥн
42
худамызың, ерде тутуш халкымызың душманы! Сен юрдумызың
душманы, Огуз! Сен мукаддес ватанымызың душманы Огуз! Эй,
худайсызлар, биз сизиң дирилериңизи галамыза салмаярыс,
ӛлҥлериңизи ӛвлҥйәмизде җайлатмарыс! Огуза лагнат! Огуза лагнат!
Огуза лагнат! - дийип, олар гыгырышярлар.
Часлы чайың якасында ваканы сынлап дуран Аждар хан:
-- Пахай, бичәрелер, сиз ӛзҥңизе Худай эдинип, гӛр нәхили
веҗералыга сезевар болупсыңыз! Ай, акмаклар, Тҥрк атамыз, Дҥйп
Ёвгы атамыз барка сизе Худай нәмә герек.
Гоҗалар танс херекетини эдип, Огузың дашында айланып ӛз
йүзлерине, Огузың йүзүне күл чалярлар. Соң олар галадан гетирен
Гарантгасыны -- Огузың ӛзүне меңзедилип ясалан гәбиң үстүнден әхли
күллерини совурярлар. Гарантга от берйәрлер.
-- Атамыз Гҥн, Худамыз Гҥн, Огузың гәбини биз якып яндырдык,
ӛзҥни сен якып яндыр! -- дийип, Гүне гол гӛтерип җынссыз
гыгырышярлар…
Аждар хан, Агабег хан алачсыз. Гахардан-газапдан оларың гӛзлери
яша ӛврүлипдир.
УР ХАНЫҢ ӚЙИ.
Ур ханың ӛйүнде Ур ханың аялы, ики гызы, Гур ханың аялы, бир
гызы, Гүн ханың аялы дагы пенҗиреден Гүне тарап середип касам
эдйәрлер. Олар хатар дур, йүз-гӛзүнде йигренч оды ловлаяр. Ур ханың
аялы:
-- Огуз бег, бизиң дин душманымыз, ган душманымыз!
Бейлеки аяллар хор болуп, онуң айданыны гайталаярлар.
-- Огуз бег, бизиң ата-бабаларымызың рухуның душманы!
Хемме аял-гызлар онуң айданыны хор болуп гайталаяр.
-- Огуз бег бизиң юрдумызың, ил-улсумызың душманы!
Хеммелер онуң диенини гайталаяр.
-- Огуз бег бизиң ганхорымыз!
Хеммелер гайталаяр.
-- Огуз беге лагнат болсун, лагнат болсун, лагнат болсун!
Шол пурсат җая Айхан хатын гирйәр.
Хеммелер азаҗык алҗырап:
-- Огуз беге алкыш болсун, алкыш болсун, алкыш болсун! - дийип,
гыгырярлар.
43
ГҤНДИЗ.
Кӛшк мейданчасының ӛңүндәки хемишелик одуң дашында йүзлерче
яшаҗык чагалар Гүнүң шекилини ясап тегелек халка болуп дур. Ортадакы
одуң башында гарры-гурты аяллар аху-пыган дартып, эйменч моҗук сес
эдишип, хәзирки заман күштдепдесине меңзеш ракс ойнап, матам
тансыны эдйәрлер. Гүнүң халкасы болуп дуран яшаҗык чагаҗыклар
аглашярлар.
Кӛшкүң ӛңүнде гоҗалар, аксакаллар паҗыгалы вака сын эдип матам
дартып дурлар.
Кӛшкүң еңсе тарапындакы гүнорта дервезесинден гирен башы
күлахлы, эгни йыртык-йирик гейимли, сачлары-сакгаллары түссе ялы
Кәхил Кемрай гыгырып гелйәр. Онуң эндам-җанына дакылан дүрли мис
җаңлар җаңңырдаяр, гапдалындан асылан сув кәдиси, дүрли торбалар
халлан атяр. Онуң хасасына хем җаң, дүрли эсгилер асылыпдыр. Ол
гелшине гыгырып, вагыз эдйәр. Гарры аяллар дивананы гӛрүп раксыны
гойярлар.
Кәхил Кемрай:
-- Эй, бейик Гҥн огуллары! Эй, бейик Тҥрк атаның, Дҥйп Ёвгы
ханың огуллары! Сиз Гҥн худайыңыза душман болдуңыз! Сиз атабабаларың рухуна душман болдуңыз! Гҥн худайы дагларыңызы
годукладып, ериңизи титредип, галаңызы ер билен егсан эйләр.
Гиҗелер
асмандакы
йылдызлар
депәңизден
ягып,
балачагаларыңызы, ил-улсуңызы якып-яндырып ташлар! Сизиң
юрдуңызы ер хопар, чҥнки сиз атаңыз Гҥни, худаңыз Гҥни рет
этдиңиз! Мундан буяна дирилериңиз ериң ҥстҥнде яшап билмез,
ӛлҥлериңиз ериң астында ятып билмез! Гҥн худаңыз сизе лагнат
окаяр!
Кәхил Кемрай гаргап баршына тӛверегине сер саляр. Шол пурсат
онуң назары гаршысындан гелйән кетхуданың назары билен каклышяр.
Кәхил Кемрай:
-- Эй, Гҥн огуллары! Эй, Тҥрк атаның ковумлары, сиз
араңыздакы худайсызлара ѐк этмесеңиз, Худайыңыз сизи ѐк эдип
ташлаяр! Халклар, халайыклар, дерхал араңыздакы худайсызлары
ѐк эдиң!
Дивананы диңләп дуран Айхан хатының гӛзлериниң окарасы яшдан
доляр.
Галаның илери дервезесинден гирип, кӛшк мейданына гелен алымлар
-- Огуз бегиң мугаллымлары еке-екеден мәхеллә бакып гыгырярлар.
-- Тҥрк атаның ковумлары! Ол дивананы диңлемәң!
-- Ол җансыз ичалыны юрдуңыздан, галаңыздан чыкарып ковуң!
-- Эй Гҥн огуллары! Биз җҥмле-җаханың чар янындан гелен
44
алымлар, айдыңлар! Сиз диңе Огуз беге уюң, диңе Огуз беге ынаның!
Огуз бег земиндәки Адалат Худайы! Асманың әхли худайлары Огуз
беги җҥмле-җаханың сердары сайлады. Кимде ким шу гҥн Огуз бегиң
ызына дҥшсе, ол эртир дҥнйәниң эеси болар!
Хинди алымы гыгыряр:
-- Эй, Тҥрк атаның огуллары! Земинде ялңыз худай бар! Адалат
Худайы! Огуз хан земиндәки Адалат худайы!
Кетхуда атыны дебсәп гелип гамчысыны гӛтерип гыгыряр:
-- Дерхал ѐк болуң! Ёгсам хеммәңизи гылычдан гечирйәс!
Аслында сиз Огуз беги җадылап, догалап халк душманы этдиңиз!
Худайымызың душманы этдиңиз! -- дийип, ол гамчы салҗак боляр,
эмма гамчылы эли ховада доңуп галяр.
Хытай алымы орта чыкып гыгыряр:
-- Халклар-халайыклар, җҥмле-җаханда екеҗе Худай бар, олам
Огуз бегиң худайы Таңры! Сизиң сежде эдип йӛрен Гҥнҥңиз худай
дәл! Худай дәл, худай дәл!
Җӛхит алымы орта чыкып Гүне бакып гыгыряр.
-- Эй, бейик Гҥн огуллары, хәзир биз сӛзҥмизи тассыкларыс.
Хәзир Гҥн тутулып, гараңкы болуп Гҥн ӛзҥниң худай дәлдигини
тассыклаяр!
Бабыл алымы Гүне голларыны узадып:
-- ЭЙ, Гҥн худай, эгер сен худай болсаң, бизи шу демде якыпяндырып ташла! Эгер-де сен худай дәл болсаң, шу пурсатда йҥзҥңе
гара чекип бу хасу-аам халка ӛзҥңиң худай дәлдигиңи аян эйле! Биз
гарашяс, халк гарашяр! Бир,
Бейлеки хер саны бир алым гыгырып айдяр.
Хытай алымы:
-- Он! Гҥн, сен Худай дәл болсаң, шу пурсат гараңкыра!
Хеммелер ӛрән ынамдар геплейән алымлара, Гүне гарап башлаяр. Ине
бирден Гүн тутулып башлаяр, хеммелер дызына чӛкүп гӛге эл серйәрлер.
Гүнүң яры тутуляр. Халклар сессиз аглашып башлаяр. Гүн долы тутуляр,
җүмле-җахан гап-гараңкы боляр. Галаның ерден йӛрәни дызына чӛкүп,
хайранлар галяр…
Гараңкы галаның ичи ахы-нала… дады-перят…
45
ГУР ХАНЫҢ КӚШГИ.
Паҗыгалы саз. Гур хан, Гүн хан, Билик хоҗа, улы ханлар, аксакаллар
агыр оя батыпдыр. Дымышлык. Шол пурсат кетхуда Алембердар хан
билен Гызылгӛз хан кӛшке гирйәр. Оларың ярагы ѐк. Хеммелер ики хана
хайран галып середйәр. Гүн хан дергазап болуп орнундан галып:
-- Хайынлар, ганхорлар! Хезрети ханына каст эденлер, нә
йҥзҥңизе бизиң кӛшгҥмизе гелип билдиңиз!
Яш Ёвгы хан:
-- Дерхал икиңем гҥм болуң кӛшкден! Ёгсам харам ганыңызы
сачян!
Кетхуда ардынып сӛзе башлаяр:
-- Аксакаллар, ханлар, беглер, биз Гара ханың ҥстҥне дӛкҥлдик!
Биз хезрети ханымыз билен сӛвеш этдик. Шол сӛвешде-де
юрдумызың ханы хезрети Гара хан билен Ур хан вепат болупдыр!
Эгер сиз оларың ӛлҥмини бизден гӛрйән болсаңыз, ынха гара башым,
салың гылыҗы! Вах, дийсем Гарабасар ханың оглы болмадыгым!
Гызылгӛз хан. Ханлар, эгер бизи гандар сайян болсаңыз, душман
окунян болсаңыз, ынха гара башым! Чапдырың, вах дийсем Хаҗрав
ханың оглы болмадыгым!
-- Сиз бизиң душманымыз! Ёк, болуң кӛшкден! -- Гүн хан гыгыряр.
Кетхуда парасат билен гүрлейәр:
-- Хава, биз хезрети Гара хана душман болдук! Себәби онуң ялңыз
оглы Огуз бег, хан тагтының мирасдары Огуз бег атасына душман
болды! Огуз бегиң яранлары Гара хана душман болды! Доганлар,
акыл эйләң, тӛверек-дашымыздакы галаларың бизе досты бармы!
Хеммеси, хеммеси хезрети Гара Ханың, бизиң душманымыз! Ханха,
гӛкдәки Гҥн Худамыз матам тутуп, бизе гӛз гӛркезди! Аксакаллар,
ханлар, беглер, эгер биз шу пурсат пайхас-парасатлы болмасак,
ынха шейдип
-- элини ӛңе узадып гӛркезйәр. -- бир юмруга җемленип билмесек
юртда кыямат гопар! Эгер самсык болсак-да гырлышалың! Биз
адалат ҥчин, асудалык ҥчин гырлышмага тайяр!
Хеммелер агыр дымяр. Айхан хатын ачык гапыдан диңлейәр.
Кетхуда. Эгер биз акыллы-башлы болсак Гур ханы хан гӛтерип,
Гур ханың дашында җем болуп, Гҥн Худамызың душманлары билен
беллисини этмели!
Бир аксакал. Билик хоҗа, сен дана киши. Ери, сен нәме
диййәрсиң?
Билик хоҗа отуранлары бирлай сынлаяр, соңам пессай сес билен
башлаяр:
-- Биз атамыз Гҥни, худамыз Гҥни ынҗытдык! Гҥн яңы
46
гараңкырап бизден надылдыгыны гӛркезди! Эгер биз десби-дәхил
Гур ханы хан гӛтермесек, душманчылык, агзыалалык башымыздан
кыямат гопдурар!
КӚШК МЕЙДАНЫ.
Кӛшк мейданы адамдан долы. Билик хоҗа, Гур хан, Гүн хан, кетхуда
Алембердар хан, Гызылгӛз хан, дӛрт-бәш саны аксакал диңиң янына
баряр. Билик хоҗа диңе чыкып тӛверек дашыны сынлаяр.
-- Эй, герчек Гҥн огуллары! Юрдумызың ҥстҥне, халкымызың
ҥстҥне ѐвуз бела абанды. Атамыз Гҥн, Худамыз гҥн йҥзҥне матам
шалыны тутуп, бизден ынҗаныны дуйдурды. Шу пурсат бизиң
әхлимиз җем болуп, бир җан, бир тен болмасак, агзалалык бизиң
депәмизден кыямат гопаряр. Биз аксакаллар, кетхудалар, ханларбеглер болуп хезрети Гара ханың орнуна Гур ханы хан тагтына
чыкармагы макул билдик. Халайыклар, бизиң хезрети ханымыз Гур
хан!
Кӛшк мейданчасындакы сан-саҗаксыз халк гыгыряр:
-- Бизиң хезрети ханымыз Гур хан!
Билик хоҗа. Бизиң атамыз Гҥн, худамыз Гҥн, хезрети ханымыз
Гур хан!
Хеммелер Билик хоҗаның айданларыны гайталаяр.
Билик хоҗа. Хезрети Гур хан, гой сени атамыз Гҥн, Худамыз Гҥн
пенасында аман сакласын, сенем Гҥн огулларыны пенаңда аман
сакла!
Кӛшк мейданындакылар Билик хоҗаның айданларыны гыгырып
гайталаяр.
Секиз саны даяв бег носилкалы--земмерли етип гелйәр. Земмериң
үстүнде палас атылыпдыр. Аксакаллар Гур ханы земмере мүндүрйәр.
Секиз даяв бег носилканы эгнине гӛтерип, хемишелик одуң янына
барярлар. Олар земмери голларына дик гӛтерип, кераматлы одуң
дашындан айланярлар. Халк болса «Хезрети Гур хан Гүн огулларының
ханы!» дийип гыгырярлар.
ГИҖЕ.
Кетхуданың ӛйүнде гуйрук ягындан эдилен чыра дур. Саз. Кетхуда
билен Кәхил Кемрай гүрлешйәр.
Кетхуда. Сиз Айдың хан билен Гараҗеңңелде букуда ятарсыңыз.
Биз хем мҥң атлы гошун билен Огуз бегиң маңлайындан урарыс. Сиз
шол пурсат оларың аркасындан гелерсиңиз. Дҥшнҥклими!
47
Кәхил Кемрай. Дҥшнҥксиз! Сиз Гҥн огуллары, Огузың дӛрт-бәш
йҥз йыгнының гаршысына бәш-алты мҥң
черигем топлап
билйәрсиңиз ахыры!
Кетхуда. Билйәс, эмма…
Кәхил Кемрай. Эммасы нәме?
Кетхуда. Юртда Огуз бегиң абрайы улы. Эртир бәш-алты мҥң
черигиң яры Огузың тарапына гечәйсе нәме? Җҥмле-җахандан
гетирилен алымлар Огуз беги окап җадыгӛй, догагӛй эдип
ташлапдырлар. Огузың аздыраны ӛзҥниңки болуп гидип отыр…
Саз…
ГИҖЕ.
Дагларың селчең токайлы җүлгеси гаралып ятыр. Часлы чайың
шагылдысы гелйәр. Арам-арам дүрли гушларың, җандарларың овазы
яңланяр. Бейик бир гершиң үстүнде Огуз бег зарынлап Таңра мынаҗат
кыляр:
-- Таңрым, Таңрым, сен мени азызладың! Сен мениң гапыл
гаракларымы ачып, маңа энче ѐла гудратыңы гӛркездиң! Мен саңа
дҥйрмегим билен берлип, гиҗе-гҥндиз саңа мынаҗат эйледим. Ханы