Oguzhan - 4

айт, Таңрым, мен нәмәни терс этдим? Нәме дийип мен атамың
душманы болдум, агамың душманы болдум, халкымың душманы
болдум!
Таңрым, Таңрым, мен мундан буяна ненең яшап билерин? Илулус атамың, агамың ӛлҥмини менден гӛрйәр! Эзиз энем дәлиреҗек
болуп йӛр, себәби ол ялңыз оглуның ягдайына чыдап биленок!
Огуз асмандакы балкылдашып гӛз гыпышян йылдызлара середип,
делмирйәр. Дүрли җанлы-җандарың, гиҗе сайраян гушларың, чайың
шаггылдысы эшидилйәр.
-- Таңрым, нәме маңа сес бермейәрсиң. Таңрым, нәме агыр гҥнде
мени ялңыз галдырдың? Сен хич болман Гӛк Бӛрҥни мениң яныма
ѐлла! Хич болман, маңа нәхилидир бир гудратыңы гӛркез! Хич
болманда маңа сес бер! Хич болманда, мениң гурсагыма гиңлик бер,
Таңрым, ѐгса мениң йҥрегим ярылып баряр!
Огуз бег диңширгенип узак дуряр, бирден еңсесине ӛврүлип:
-- Гала бег, ѐк бол! Голай-голтумда дурайсаң, мен сени
парчаларын! - дийип гыгыряр.
Хол ашакдакы арчаның янындан Гала бегиң хем Пелең ханың сулбасы
гара кӛлеге болуп, геришден инип баряр…
48
Гара ханың кӛшгүниң бир җайында Айхан хатын алыс бир нокада
середип, доңуп галыпдыр. Ол ахы-пыгана, гам-гусса, паҗыга сыгман,
багыр авусыны чекйәр. Онуң гара гӛзлери доңуп галан уллакан гӛзяш
ялы…
Кӛшкүң енеки бир җайында Хүйрбике сессиз пыган, сессиз паҗыга
болуп отыр. Онуң шар гара гӛзлери аҗы яшлара гарк болупдыр. Онуң ал
яңаклары, овадан йүзи яша ювулыпдыр. Ол ичинден мынаҗат эдйән
болмалы, овадан леблери чүмүш-чүмүш эйдәр.
Огуз бег дагың бир гершинде энтегем Таңрысына мынаҗат айдып
отыр. Бирден!... Бирден онуң телпекли келлесине деген даш оны сәхел
пурсат сеңселедйәр. Онуң думлы-душундан юмрук ялы дашлар ягяр. Огуз
дерхал ӛзүне гелип, ики голы билен келлесини тутуп гораняр. Шол пурсат
онуң үстүне тор атыляр. Он-онки йигит Огуз беги гүрпбасды эдип, тора
долаярлар. Ерли-ерден депип, уруп, дашлап оны ӛлдүрип барярлар. Шол
пурсат бир уввулды йигитлериң зәхресини яряр. Ханха, оларың үстүне гӛк
ялындан, аташдан бина болан Гӛк Бӛри атылып гелйәр. Хер ким йүзүниң
бакып дуран ерине гачяр. Кимдир бири гачмаздан озал, учудың
гырасында тора доланан Огуз беги учутдан депип гойберйәр.
Тора чоланан Огуз бег гидйәр дүйпсиз учуда!
Гӛк Бӛриниң уввулдысыны эшиден Гала бег, Аллаңңыр бег дагы
ылгашып Огуз бегиң мынаҗат эдйән ерине гайдярлар.
Җахан ягтылып баряр.
Беглер ылгашып гелйәр, эмма хәлки отуран еринде Огуз бег ѐк.
Гӛк Бӛрем ѐк.
Җахан яйраяр. Беглер гыгырышып Огуз беги гӛзлейәрлер, эмма хич
ерде Огуз бег ѐк.
Гүн гӛге галяр, эмма беглер Огуз беги тапып биленок.
Җүлгеде ылгап йӛрен Аллаңңыр бег:
-- Беглер, Огуз бег мунда! - дийип гыгыряр.
Гаядан учурлып гойберилен Огуз бегиң торы учудың ашагында гүр
шахалы чынара урлуп, онуң шахаларының биринден салланып дур.
Беглер ерли-ерден ылгашып Огуз беги торы билен ашак дүшүрйәрлер.
Торы айырярлар, эмма Огуз бег я ӛлүпдир, я ӛзүнден гидипдир. Гала бег
гошавучлап чайдан сув алып Огузың йүзүне сепйәр.
Огуз бег ӛзүне гелйәр. Онуң эндам җанындан ган акяр. Беглер гахаргазаба ӛврүлип нәдерини билмейәр, эмма гең галмалы хадыса боляр.
Бирден Огузың яраларындан ган акмасы галяр. Йигитлер гӛзлерини
49
хӛвлендирип сынлаяр. Огузың яралары оларың гӛзүниң ӛңүнде битип
баряр. Огуз бег йылгыряр:
-- Душман намартлады, диймек олар инди еңлер!
Огуз бег Гала бегиң голундан тутяр, Гала бег оңа голтгы берйәр.
Ӛлдүрилип учутдан зыңылан Огуз ыра-дара еринден галяр, асмана голуны
герйәр:
-- Таңрым, гайдып мен сениң барыңа мҥңкҥр болмарын! - дийип
гыгыряр.
ГҤНДИЗ.
Даг говагының ӛңүндәки ат даңмак үчин ере дикилен бир гулач
агачлара алымлар дызына чӛкерилип даңылыпдыр. Оларың херсиниң
янында эли ялаңач гылычлы бир йигит дур. Билик хоҗа орта гечип олара
йүзленйәр.
-- Гара хан сизи сылап, бай этди, бег этди, хана-мана эе этди!
Эмма сиз җадыгӛйлер, догагӛйлер онуң мирасдыр ялңыз оглуны
җадылап атасының, халкының, юрдуның душманы этдиңиз! Сиз
Огуз беги Гҥн худамызың душманы этдиңиз! Шонуң ҥчин биз сизе
ӛлҥм җезасыны берйәрис. Перман дерхал берҗай эдилйәр!
Ол ортадан чыкып улы агаҗың янына барып голуны гӛтерйәр.
-- Беглер, перманы ерине етириң! -Беглер ялаңач гылыҗыны гӛтерип аркан гайшан чагы думлы-душдан
яй окы ягып башлаяр. Ики-үч гылычлы бегиң ягырнысындан ок гирйәр.
Гылычлылар алҗырап, окуң ниреден гелйәнини гӛрҗек болярлар. Билик
хоҗа агаҗа дуланып:
-- Перманы ерине етириң! -- дийип гаты гыгыряр. Онуң келлесиниң
хер тарапындан бир ханҗар гелип агаҗа санҗыляр. Җала бегиң атлылары
хайкырышып гелйәрлер. Даг тарапдан он-он дӛрт яшлы огланлар
гыгырышып ок атярлар.
Җала бег дагының алымлары азат этмәге геленини билен огланлар
ылгашып дагдан дүшйәрлер. Беглер алымларың голларыны чӛзүп
башлаяр.
Асманда бирнәче маслыкчы гушлар айланып йӛр.
Бир салымдан экранда атына терс мүндүрилип, йүзүне ярадар болан
җеллатларың ганындан чалынан Билик хоҗа, онуң дири галан йигитлери
гӛрүнйәр. Оларың аяклары атың гарнының астындан мәкәм даңлыпдыр,
гүйлүнги голлары болса, эериң гашына даңлыпдыр.
Җала бег:
-- Барың, гӛрен - эшидениңизи иле хабар бериң! Алым кишилере
зулум эдйән худайсызлар! - дийип беглер ерли-ерден атлара гамчы
50
чалярлар. Атлар чапып гидйәр. Огланҗыклар гүлүшип җеллатлара дегердегмез эдип ок атярлар.
Алымлар гӛзлерини яшлап халасгәр окувчыларыны, беглери
гуҗаклаяр.
АЙДЫҢ ХАНЫҢ КӚШГИ.
Гиң кӛшкүң ичинде дивана Кәхил Кемрай -- инди ол хан гейминде
орта язылан гызыл матаның башында Айдың хана гүррүң берип отыр.
Табаклар, кәселер билен сӛвеш планыны гӛркезйәр.
-- Хезрети Айдың хан, биз ынха, шу ерде Гараҗеңңелде ики мҥң
атлымыз билен букуда ятярыс. Алембердар хан билен Гызылгӛз хан
мҥң атлысы Огуз ханы маңлайындан уряр. Огуз бегиң чериги
болайса бәш йҥз атлы. Огуз ханың йыгны асгынлап Гараҗеңңеле
тарап ыза чекилйәр. Шол пурсат биз хем Огуз бегиң еңсесинден
чыкып оны кҥл-пеекун эдйәрис.
Айдың хан:
-- Огуз бегиң йыгыны дӛрт-бәш йҥз болса, бизиң ол ере герегимиз
нәме? Нәме Алембердар хан мҥң атлысы билен хем Огуздан
горкярмышмы?
-- Горканок. Ол мҥң атлысы билен Огузы кҥл-пекун эдип билйәр.
Бизиң боҗумыз олары Худайсыз Огуздан дындарып, Алембердар
ханы Гур ханың орнуна тагта чыкармалы. Алембердар ханам бизе
Дашгала ченли гиден сәхралары, даглары, дҥзлери, чешмелеричайлары билен он ҥч обаны, ики галаны пешгеш берйәр.
-- Гур хан оңа разымышмы?
-- Алембердар ханың адамлары Гур ханы эртирки сӛвешде
ѐклаяр! Гур ханың орнуна бизиң достумыз Алембердар хан тагта
чыкяр.
Айдың хан дивана дикан бакып:
-- Мен Алембердар ханы тилкирәк гӛрйән, Кәхил хан… - диййәр.
Кәхил Кемрай гүлйәр.
-- Ёк, ол тилкирәк дәл-де, хакыкы тилки! Ёк, шейтанырак дәл-де,
хакыкы шейтан! Алембердар хан хан тагтына чыкмак ҥчин
иманыны, ил-улсуны, юрдуны сатяр! Бизе болса гиң ӛри герек,
хезрети хан!...
ГИҖЕ.
Кетхуда Алембердар хан доганлары, доган огланлары билен огрын
геңеш эдйәр. Ол ювашҗа гүрлейәр:
-- Гардашларым, эртир Гур хан билен мҥң атла баш болуп Огуз
51
бегиң маңлайындан урарыс. Огуз бег алҗырап ызына чекилен
пурсатам онуң еңсесинден Айдың хан ики мҥң атлысы билен
дӛкҥлер! Эртир айгытлы гҥн! Эртир Гарабасар огулларының хан
тагтына чыкҗак гҥнидир!
Бир гардашы:
-- Агам Алембердар хан, сен душманымыз билен дил дҥвшҥп
йӛрмиң?
-- Хан тагтына чыкмак ҥчин биз хер зада тайяр болмалыдырыс! –
Семендере йҥзленйәр. -- Сен, сен, сен эртирки сӛвешде Гур ханы
ѐкларсыңыз, сен, сен, сен – сизем Гызылгӛз ханы ѐкларсыңыз!
ҤМҤШ-ТАМЫШ.
Гур ханың мүң атлысы хатар болуп сӛвеш нызамында дур. Ӛңде Гур
хан, Гүн хан, кетхуда Алембердар хан, Гызылгӛз хан.
Ханларың ики тарапында довулчылар, нагарачылар, тагарачылар,
сурнай-кернайчылар.
Гаршыда Огуз бегиң дӛрт йүз говрак атлысы сӛвеш нызамында дур.
Гошуның ӛңүнде Огуз хан, Аждар хан.
Гаршыдашларың арасы дӛрт-бәш йүз метр.
Ики тарапыңам тугдарлары тугларыны гӛтерип дур.
Гур хан үмлейәр. Сӛвеш деплери, тагаралары гүммүрдәп, сурнайкернайлар, дүрли түйдүклер увлашяр.
Гур хан атының үстүнде отуран еринден гыгыряр:
-- Беглерим, душман ҥстҥне! Гҥн Худайымызың душманының
ҥстҥне! – Ол гылыҗыны сырып душманлара гаршы ат чапяр. Ызындан
мүң атлы Огузың йыгнының үстүне чозяр.
Огуз бегем, Аждар ханам гылычларыны сырып гыгыряр:
-- Беглерим, ӛңе! Таңры бизликдир!
Мүң йыгын билен дӛрт йүз говрак йыгын гарпышяр. Сурнайлар –
кернайлар увлашып, депреклер гүммүрдейәр. Ики тарапам мердимердана урушяр. Илки яйчылар яй атяр, сапанчылар сапан атяр, соңра
ики йыгын гарпышып гылыч-найза сӛвеши башлаяр.
Мис галкана урулян гылычлар сес эдйәр. Сӛвеш дийсең газаплы. Огуз
бег, Җала бег, Бедәхет бег дагы хырчыны дишләп сӛвешйәр. Ерде ләшләше каклышяр. Сӛвешде эесинден җыда дүшен атлар хоргурып, эйменч
кишңейәр.
Дүнйә тот-тозан. Ярадарларың сеслери.
Огуз бег Таңрысының гудрат гӛркезҗегине ынаняр, эмма Таңрысы
оңа гудрат гӛркезәенок. Огуз бег ынаняр, эмма пүрреленйән гошуны
билен ынамы хем сынып баряр.
52
Сӛвеш довам эдйәр. Вагт гечдигиче Огуз бегиң гошуны азаляр.
Огуз бегиң гошуны ханха бир ковчум.
Аждар ханам, Агабег ханам дергазап сӛвешйәр, эмма оларыңам саны
азалып баряр.
Огуз гӛге бакып гыгыряр:
-- Эй, Таңрым, медет бер ахыры! Таңрым! Таңрым!
Эмма гӛк седа беренок… Бирден…
Эмма бирден терсине болды. Айдың ханың Гараҗеңңелде букуда ятан
ики мүң атлысам токайдан чыкып, Огуз бегиң, Аждар ханың гачып
урушян ковчум атлыларының үстүне гайтды гылыч сырып!
Огуз бегем, Агабег ханам, Аждар ханам шок болды. Гарашылмаян
ерден ене оларың үстүне агыр гошун гылыч сырып гелйәр!
Аралык үч-дӛрт йүз әдим…
Огуз бегиң, Аждар ханың, Агабег ханың атлылары гарашылмаян
душмана аңк болды. Гызылгӛз ханың, Гүн ханың, кетхуда Алембердар
ханың атлыларам теклипсиз урша гирен атлылара гарап аңк болды.
Огуз бег. Беглерим, душман гайрадан гелйәр! Душман ҥстҥне! –
дийип гылыч сырып, Гараҗеңңелден гелйән гошуна тарап бӛлек атлысы
билен чозды!
Гҥн хан. Душман гайрадан гелйәр! Душман ҥстҥне! – дийип, Гүн
хан Огуз бегиң йыгны билен урушмасыны гоюп, Айдың ханың үстүне
чозды.
Гызылгӛз ханам гылыч сырып «Душман гайрадан гелйәр, чозуң
ҥстҥне!» дийип гошуны билен Айдың ханың гошунының үстүне ат
гойды.
Аждар ханам, Агабег ханам бу вака хайран галып гайрадан гелйән
Айдың ханың үстүне чоздулар!
Кетхуда Алембердар хан «Хай, сакланың, олар бизе кӛмеге гелйәр!
Олар бизиң достларымыз!» дийип гыгырып атлыларыны саклаҗак
болды, эмма гайры душманы гӛрен Гүн огуллары Огуз бег билен
душманчылыгы соңа гоюп, чоздулар Айдың ханың үстүне! Агыр гошуны
саклап билмедик кетхуда-да гыгырып ат гойды гайрадан гелйән
душманың үстүне!
Айдың ханам, онуң серкерделерем гарашылмадык вакадан шок
болды, себәби ики тарап болуп уршуп, гырлышып дуран ики гошун
бирлешип, гылыч сырып ханха оларың үстүне гелйәр. Айдың хан
нәдерини билмән, алҗырап:
-- Беглерим, алгыр ширлерем, душман ҥстҥне! – дийип, атына
гамчы чалды!
53
Шейлеликде Гур хан билен Огуз бегиң гошуны дашдан гелен
душманы гӛрүп бирлешди! Аждар ханам гошуны билен Айдың ханың
үстүнде дӛвүш гуряр. Айдың хан сӛвешип йӛркә кетхуда Алембердар
ханыңам ӛзүне гаршы сӛвеш эдип йӛренини гӛрүп:
-- Хай, тилкилер! Хай намартлар! Маңа тилки сапалагыны
гурдулар-ов!
Уруш довам эдйәр. Ики тарапам мерди-мердана сӛвешйәр…
СӚВЕШ.
Айдың ханың ики мүң чериги босгуна ӛврүлип, бӛлек-бӛлек болуп
Гараҗеңңеле гачярлар. Огуз бег атының үзеңңисине галып гыгыряр:
-- Гачаны ковмаң! Җемлениң!
Огуз бегиң перманы дилден диле гечип яңланяр.
Гызылгӛз хан:
-- Огуз бег, душманы пҥрреләлиң-дә!
Кетхуда Алембердар хан:
-- Огуз бег, душманың әхлисини гылычдан гечирмән сакланмак
болмаз!
Огуз бег телпегини элине алып, үзеңңә галып депесинден айлап
гыгыряр:
-- Җемлениң!
Аждар хан Айдың ханы атының ӛңүне салып, кәте бир гамчылап
алып гелйәр. Айдың ханың бойнунда кемент, уҗы Аждар ханың голунда.
Айдың хан элеврәп гелшине илки Гызылгӛз ханың, соңра Огуз бегиң
ӛңүнде дызына чӛкүп, ялбарып башлаяр.
Огуз бег:
-- Айдың хан, сен нәдип бизиң ҥстҥмизе йыгын дартмага милт
эдип билдиң!
Айдың хан Огуз бегиң алнында топрак огшап:
-- Огуз бег, мени хол дуран кетхуда кӛмеге чагырды. «Бизиң
ҥстҥмизе душман гелйәр, ики мҥң атлың билен кӛмек эт, сен бизиң
якын гарындашымыз» дийди. «Маңа хан тагтыны алып бер» дийди.
Огуз бег кетхуда
тарапа серетмейәр.
Кетхуда Айдың ханы
гамчылаяр:
-- Эй, зҥвветдин, горкыңа сен нәмелер самахыллап дурсың!
Огуз бег:
-- Айдың хан, сен Ай огуллары билен бизе душман болдуң! индем
горкыңа бизиң асылзада аксакалымыза, кетхудамыза, бейик
54
ханымыза тӛхмет атмага утанмаярмың!
-- Маңа тӛхмет атмага утан, уял! – дийип, кетхуда оны
гамчылаҗак боляр. Огуз бег голуны гӛтерйәр. Кетхуда сакланяр.
Айдың хан:
-- Мениң шаядым бар, маңа ынанай Огуз хан! Кәхил Кемрай
хандан сора!
Огуз бег дергазап гыгыряр:
-- Тҥкет тӛхметиңи! – дийип, Огуз бег Айдың хана гамчы чаляр.
Кетхуда гара дер болупдыр, ол дерини чалып:
-- Пахахай, намарт дийсе! Адама тӛхмет атманы хич затча
билмейәр, эшшек огрусы!
Бедәхет бег габак астындан сынлап какасы Алембердар ханың дүшен
эйменч ягдайына утаняр.
Огуз бег оны дуйяр:
-- Агам Алембердар хан, сен бизиң хоҗамызсың, сен бизиң
кетхудамызсың! Ким саңа тӛхмет
атса, биз онуң
дилини
гӛмелтейинден сограрыс…
Шол махал бир ярадар атлы гелйәр. Ол агыр яраланыпдыр, йүзем,
гурсагам гырмызы ган. Йүзини гылыч чапыпдыр, гурсагындан болса
яйың окы гирипдир. Ол ыранып гелшине кетхуданың янында атыны
саклаяр:
-- Эй, Худайсыз, сен бизи нейледиң? Сен биз билен Огуз бегиң
гаршысына дил дҥвшҥп, индем Огуз бег билен доган болуп дурмуң,
гуррумсак! Сениң ялы хайының бар дҥнйәсинде яшамак хем утанч! –
дийип, ол кетхуданың йүзүне түйкүрйәр, соңра ханҗарыны алып атың
үстүнде ӛзүниң дамагыны чаляр. Ол атдан агяр.
Агыр дымышлык. Огуз бег лах-лах гүлйәр:
-- Иблис ӛлҗек махалам бир кесе гарасыны чаляр-да! Йӛр агам
кетхуда! Кӛшке гиделиң!
Җала бег гыгыряр.
-- Беглер, есирлери гала сҥрҥң, олҗалары йыгнаң!
Огуз бег, Гүн хан, кетхуда Алембердар хан, Аждар хан, Агабег хан,
Билик хоҗа, Гызылгӛз хан дагы ат үстүнде эгеле болуп дур.
Огуз бег: Хан агаларым, биз асмандакы Худайлар зерарлы бирекбиреге душман болдук. Бирек-биреги пҥрреләп йӛркәгем гайры
душман бизи бирлешдирди!
Аждар хан. Ханлар, земинде Ватандан, юртдан гайры бейик
Худай болмаз!
Огуз бег. Хан агаларым, Гарабасар хан-да, Хаҗрав хан-да,
55
Ёвбасар хан-да бир атаның, бир энәниң – дҥйп Ёвгы атаның
огуллары! Биз оларың неберелери, ниҗе йҥз йыл бәри доган болуп,
гардаш болуп бир юртда, бир галада яшадык. Биз доган чагымыз,
гардаш чагымыз тӛверек-дашымызда бизе батырынып билйән
душман ѐкды, эмма биз душман болдугам вели, ханха Ай огулларам
бизе душман болды!..
Билик хоҗа. Хезрети ханлар, араңызда менден гоҗаңыз ѐкдур!
Сиз мениң яшымы сылап, ак сакалымы сылап, маңа гулак гоюң!..
Гара ханың мирасдар оглы Огуз бег Гҥн Худайымызы рет эдип,
асман Худайына – Таңра иман гетирди. Шол зерарлы хем ниҗе
вагтдан бәри Огуз беге хыянат эдип, каст эдип, ѐк этҗек болуп уршуп
гездик, эмма Огуз бегиң Худайы оны бизден горады. Ханлар, гой Гҥн
Худайымыза уян Гҥне уйсун, Таңра уян Таңра уйсун! Йӛне,
юрдумызың, ватанымызың, бир ата-бабаларымызың хакына
бирлешелиң. Арамызда Огуз бегден Адалатлы бег ѐк, Огуз бегем хан
гӛтерелиң!
Кетхуда. Билик хоҗа раст айтды. Хезрети ханымыз Огуз хан
болсун!
Хемме ханлар онуң сӛзүни гайталаяр.
Огуз хан. Ханлар, агалар, ынха, Аждар хан, Агабег хан дагы хем
Дҥйп Ёвгы атамызың оглы Ёвбасар ханың небереси экен. Биз бир сәв
билен бӛлҥнип гиден гардашымыза душдук. Биз әр гардашлы, шир
гардашлы болдук!
Аждар хан. Биз хем әр гардашлы, шир гардашлы болдук!
КӚШК МЕЙДАНЫ.
Хемишелик одуң башында ханлар-беглер, аксакаллар дӛвра гуруп дур.
Гадым галаның еди яшарындан етмиш яшар эркек гӛбеклиси, гарташан
аяллар кӛшк мейданчасында җем.
Гүн хан диңе чыкяр:
-- Халклар, халайыклар, ханлар-беглер! Дҥйнки сӛвешде агам Гур
хан – бизиң хезрети ханымыз вепат болды. Биз Гур ханың орнуна
мирасдар ханымыз Огуз ханы хан гӛтерйәрис! Огуз хан бизиң
ханымыз!
Хемме илат «Огуз хан бизиң ханымыз» дийип гыгыряр.
Билик хоҗа Огуз ханың голундан тутуп диңиң янына элтйәр. Огуз
диңе чыкяр.
-- Хорматлы аксакаллар, эзиз энелер! Ханлар, беглер! Араңызда
маңа Гҥн Худайың
душманы диенлерем, хан атасының, хан
агасының гандары диенлерем, мени ил-улусың, юрдуң душманы
56
саянларам болды, эмма асманың ӛңҥнде ант ичйән. Мен хич хачан
халкыма-да, хан атама-да, хан агама-да душман болан дәлдирин!
Догры, мен Гҥн Худайы терк эдип, асман Худайына – Таңра уйярын!
Маңа Таңрым ган дӛкмеги гадаган эдйәр. Мен асманда Таңрыма,
земинде Адалата уйярын, шол икисине хем гуллук эдйәрин! Мен хич
хачан хич киме Таңрыма уй диен дәлдирин! Сизе-де диймен! Себәби
Таңрым зорлугы гадаган эдйәр!
Гҥн хан онуң янына чыкяр:
-- Хезрети Огуз хан мундан буяна биз асманда сениң Таңрыңа,
ерде Адалат Худайына уярыс!
Аксакаллар гыгыряр:
-- Огуз хан, биз сениң Таңрыңа уйярыс! Биз сени хезрети хан
гӛтерйәрис, себәби сен ханларың арасында иң адалатлы хан!
Гҥн хан гыгыряр:
-- Аршда бизиң худайымыз Таңры, ерде худайымыз Адалат!
Әхли халк Гүн ханың айдан сӛзүни хор болуп гайталаяр.
Аксакалларың янында дуран алымларың бегенҗинден яңа гӛзлерине
яш доляр.
Огуз бег, Гур хан, Гызылгӛз хан, Алембердар хан үч мүң черик
билен Ай огулларының галасына йӛрише баряр.
Гадым галада йүзе голай машгаланың эркеклери дүелере гошголамыны уруп йӛр. Аяллар-эбтатлар, яш чагалар перят чекйәр. Кетхуда
Алембердар ханың уругының бирнәче беги гӛчҗек болуп бер-башагай.
Үч мүң гошун Ай огулларының
галасыны габапдыр. Кӛшк
мейданына Ай огулларының яш йигитлеринден гоҗаларына ченли әхли
эркек гӛбекли җемленипдир. Галаның хан-беглери, аксакаллары бойнуна
кемент атып, дызына чӛкүп табынлык дессурыны ерине етирйәр.
Гүн огулларының ӛңүнде голы ардына багланан Айдың хан дур.
Огуз бег Аждар хана середип:
-- Аждар хан, нобат сеңкидир! Булара нәме темми, нәхили җеза
берсең, берибер! – диййәр.
Аждар хан ӛңе чыкяр:
-- А-хав, Ай огуллары, сиз бизиң асуда отуран галамыза йыгын
дартып уруш этдиңиз! Сиз адамчылыгыңызы йитирип ӛз якын
гарындашларыңыза гылыч гӛтерип, найза урдуңыз! Биз хем сӛвешде
57
йҥзлерче йигидиңизи пҥрреләп, алты йҥз етмиш бәш нӛкериңизи
есир кылдык.
-- Сизе шол есирлериңиз герекми?
Аксакаллар:
-- Рехим эдиң, Хезрети хан, есирлеримизи бериң!
-- Боляр, биз сизиң билен дең болман, сизе есирлериңизи берйәс.
Йӛне бизиң илиң сӛвеш дессурына гӛрә йӛнекей нӛкерлериңиз ҥчин
бир алтын пул, онбегилер ҥчин бәш алтын пул, йҥзбегилер ҥчин йҥз
алтын пул, мҥң башылар ҥчин ҥч мҥң алтын пул тӛлемели!
-- Тӛләрис, тӛләрис – аксакаллар гҥрлейәр.
Аждар хан үзеңңе галып Айдың хана найзасыны дүртүп гыгыряр:
-- Аксакаллар, сизе ханыңыз Айдың хан герекми?
Бир салым дымышлык дӛрейәр, соң үч-дӛрт яшулы:
-- Герек дәл, Айдың хан бизиң сӛзҥмизи йыкып, Гадым гала,
сизиң ҥстҥңизе йыгын дартды.
Аждар хан:
-- Айдың хан сизе герек болмаса, биз алярыс, йӛне сиз онуң
хазына-депинесини, әхли йылкы, довар, дҥе, гара мал .сҥрҥлерини
бизе берйәрсиңиз!
-- Боляр, ханам алың, байлыгынам…
Аждар хан:
-- Огуз хан, мен сӛзҥми тамамладым…
Огуз бег атыны сүрүп азаҗык ӛңе чыкяр. Ол:
-- Ай огуллары, аксакаллар, адамлар, бизе сизден якын ил, сизден
голай халк ѐк! Мен Огуз хан, мениң Худайым Таңры! Кимде ким
миниң Худайыма уйса, шол кишиниң есирини ызына мугт берйәрин!
Биринҗи аксакал:
-- Огуз хан, сен
бизи Гҥн огулларының деңине гӛтерҗек
болямың?
-- Ёк, Таңрының огулларының, ӛзҥмиң дереҗәме гӛтерҗек
болярын!
Аксакаллар:
-- Гуллук, Огуз хан, гуллук! Сен бизи ӛз дереҗәңе бейгелтсең, биз
сениң гулуңдырыс!
Огуз бег:
-- Адамлар, мениң Худайым Таңрым! Таңрым маңа
душманыңдан дост эйлемеги, достдан доган эйлемеги буйряр. Эгер
сиз бизиң Таңрымыза уйсаңыз, бизиң доганымыз борсуңыз!
-- Яша Огуз хан! – дийип, мүңлерче адамлар гыгырышяр.
Огуз хан Аждар хана ювашҗа:
-- Аждар хан, сениң олҗа хакыңы мен берйән! – дийип йылгыряр.
58
Аждар хан гең галяр.
ГҤНДИЗ.
Огуз хан, Гызылгӛз хан, Аждар хан ӛңден гелйәр. Оларың ызында үч
мүң черик. Гошун чӛл-бееван билен гелйәр.
Гҥн хан. Иним, Огуз хан, нәме дийип гандарымыз кетхуда
Алембердар ханы гачырып гойбердиң? Кетхуда сениң хезрети хан
атаң -- Гара ханың, Ур ханың ганына галан гуррумсак ахыры! –
диййәр.
Гызылгӛз хан. Алембердар хан юрдуны, ватаныны, халкыны
сатан харамзада ахыры! Оны нәме дийип гачырып гойбердиң?
Огуз хан. Агаларым, мениң Таңрым ган дӛкмеги гадаган эдйәр!
Онсоңам кетхуда мениң кыяматлык гардашым Бедәхет ханың атасы!
Мен онуң, онуң әхли гардашларының ганыны Бедәхет ханың
хатырасына гечйәрин!
ГҤНДИЗ. СӘХРА.
Аждар хан билен Агабег хан атыны янашдырып сүрүп баряр. Оларың
ызында йүз чемеси атлы беги.
Агабег хан. Агам Аждар хан, йыгына гара! – гаңрылып ызындакы
атлыларына середйәр. – Биз илкинҗи гезек галамыза олҗасыз,
хазына-генчсиз барярыс!
Аждар хан мәхрибан йылгыряр:
-- Агабегим, олҗаның орнуна биз җаханда иң якын
гарындашларымызы тапдык!
Агабег хан. Инди биз галамыза нә йҥзҥмизе барарыс?
-- Йылгырып, гҥлҥп-ойнап барарыс! Биз Огуз хан ялы гардашлы
болдук ахыры!
ОГУЗ ХАНЫҢ КӚШГҤНДЕ.
Огуз хан тагтында отыр. Онуң сагында Җала хан, Бедәхет хан – инди
олар хан, солунда Гүн хан, Гызылгӛз хан, Билик хоҗа дагы ай берип отыр.
Ӛңде Итбарак ханың еди-секиз илчиси дик дур. Баш илчи:
-- Огуз хан, җҥмле-җаханың ханларының ханы Итбарак хан саңа
салам гӛндерйәр.
-- Салам иберен, саламы гетирен саламат болсун!
-- Огуз хан, дҥнйәниң хӛкмирован хӛкҥмдары Итбарак ханың
талабы шейле! Сен хан-ханан хезретлери ҥчин ганатлы атларыңдан
59
кырк санысыны серпай ѐлламалы!
Огуз хан асуда, эмма ики гапдалындакы беглериң чекге дамарлары
дартыляр, оларың гахары гелйәр. Баш илчи габак астындан олары
сынлаяр.
Огуз хан. Җҥмле-җаханың хӛкмҥрованы Итбарак ханың ислеги
бизиң ҥчин пермандыр! Беглерим, дерхал ганатлы атларымыздан
кырк санысыны сайлаң!
Хан-беглер дергазап.
Баш илчи ювашҗадан улудан дем аляр.
ГҤНДИЗ. ГАЛАНЫҢ ИЧИ.
Огуз хан хан-беглер билен уссаларың сыргынына айланып йӛр. Олар
хер бир уссахана гирйәрлер, ясалан яраглары сынлаярлар, уссалара,
дашда ясалан яраглары сынагдан гечирип йӛренлере миннетдарлык
билдирйәрлер. Чекич-сандалың, екедабанларың гүңленч сеслери яңланяр.
Онларча усса онларча дүканларда кӛрүкде гызаран демирлери енҗип
гылыч ясаяр. Онларча усса найза, онларча усса ханҗар ясаяр, онларча
усса ок-яй ясаяр.
Огуз бег хан-беглер билен уссаханалара еке-еке гирип гидип отыр.
Олар ахыры әпет ок-яй ясаян уссаларың дүканларына баряр. Билик
хоҗа ол әпет ок-яйы гӛрүп мӛлерйәр.
Огуз хан бир яйы дикелдип сынлаяр. Яй пилсапыдан хем ѐгын
тизленен агачдан ясалыпдыр, кеменди ӛрме черимден. Яй хем, онуң
мисден ясалан окам Огуз ханың боюндан узын.
Огуз хан ӛзүнден узын ок-яйы гӛтерип дашарык чыкяр. Ол яя мис окы
долдурып кеменди зордан чекйәр, атяр, эмма ок даша гитмейәр.
Гүлүшйәрлер.
Баш усса. Хезрети хан, ӛвредишиңден хас улы ясапдырыс
ӛйдйән?..
Огуз хан. Ёк, кичи болмаса улы дәл. Берекелла, уссалар. Ынха,
муңа ханяйы диерлер!
Огуз хан уссалара миннетдарлык билдирип, уссаханадан чыкяр. Билик
хоҗа ыза галып ханяйыны гӛтерҗек боляр, эмма гӛтерип хем билмейәр.
Уссалар гүлүшйәр.
Огуз хан хан-беглери билен сапан ясаян уссаларың дүканына гирйәр.
Онларча усса дашы ѐнуп сапана ок тайынлаяр. Ол дашлар -- небитдакыл
дашы. Бирнәче усса юмрук ялы дашлары кӛрүкде гызарып дуран демир
бурав билен дешйәр.
Баш усса. Хезрети хан, ӛвредишиң ялы болупмы? – дийип, юмрук
ялы даша от берйәр. Янардаш дессине гүпләп яняр. – Хезрети хан, ӛзем
60
эйменч сес эдип гидйәр.
-- Атылан чагы оды сӛнмейәрми? – дийип, Огуз хан небитдакылы
сынлаяр.
-- Ёк, хезрети хан.
Огуз асмана бакып:
-- Таңрым, Таңрым гҥнәми гечевери! Ёвуз душманлар ҥчин ѐвуз
яраглары, улы душманлар ҥчин улы яраглары ясамалы болдук-да,
Таңрым!
ГҤНДИЗ. ОГУЗ ХАНЫҢ КӚШГҤНДЕ.
Огуз хан тагтында отыр. Онуң сагында Җала хан, Бедәхет хан,
солунда Гүн хан, Гызылгӛз хан дагы отыр. Ӛңде Итбарак ханың секиз
илчиси. Илчибашы гүрлейәр.
Саз! Камера олара голайлаяр.
Баш илчи. Огуз хан, хан хезретлери Итбакар ханың талабы
шейле! Сиз хан хезретлери ҥчин перигатанч гызларыңыздан кырк
санысыны совгат-серпай ибермели!
Гапдалындакы ханларың чекге дамарлары дартылып юмругы
дүвүлйәр. Огуз хан болса бипервай середип отуршына:
-- Итбарак ханың ислеги бизиң ҥчин пермандыр! Кырк саны
сайлама перигатанч гызы ѐла тайынлаң!
Илчилер гидипдир. Ханлар ӛңе чыкып ерли-ерден Огуз хана
йүзленйәр.
-- Хезрети Огуз хан, сен… сен бизи намыс астында гойдуң! Хей ол
гайың огулларына кырк саны пери гызы берип гойбермек бормы?!
Огуз хан ардыняр, ханлары сынлаяр:
-- Ханлар, эртир Итбарак хан йыгын дартып гелсе, юрда ган
чайкар. Онсоң әхли ганатлы атларымызам, гыз-гелинлеримизем,
тутуш юрдумызам шол гайың огулларыныңкы болар! Сиз шонда
нейләрсиңиз!
Ханлар хашлашып ере бакярлар.
ГҤНДИЗ.
Аждар ханың үч атлысы чӛл-беевандакы бир гуйының башында.
Олар гуя үч тулум дерманлы сув гуйярлар. Тулумларам алып дессине
гидйәрлер.
Олар сазак токайлыгындакы бӛлек гошуның янына барярлар. Олар
61
алыслары сынлаярлар. Ханха, Итбарак ханың гӛзегчи-гаравул гошуны
тӛвереге хүшгәр середип гелйәр. Олар арыпдыр, эндам җанлары тоттозан. Олар йүз атлы.
Олар гуйының башында дүшлейәрлер.
Ики-үч нӛкер гуйының чакрап галан говасыны гуя гойберйәрлер.
Гованы чекип алярлар. Алланәме сув! Илки хер ким бир овурт ичип
гӛрйәр.
-- Говы сув!
Гуйының башында дүшлән йүзбашы тӛвереге гаравул-сакчы гоюп
ийип-ичип башлаяр. Олар гуйы сувундан атларыны сува якярлар, ӛзлери
ичйәрлер.
Аждар хан оҗар-сазаклара дуланып, олары сынлаяр.
Асманда дүрли әпет гушлар айланып йӛр.
Бир салымдан Аждар хан йүз элли атлысы билен гуйының голайына
баряр. Хүшгәр сынлаяр, ханха ики-үч атлы гуйының башындан атына
атланып гачяр.
Аждар ханың атлылары гуйының башына гелйәрлер. Гӛрселер, йүз
атлының хеммеси диен ялы уклап галыпдыр. Атларам дуран еринде
уклапдыр.
Аждар хан ятанларың атларыны-ярагларыны йыгнаяр…
ОГУЗ ХАНЫҢ КӚШГИ.
Огуз хан тагтында отыр. Ики янында ханлар, аксакаллар ай берип
отыр. Ӛңде Итбарак ханың илчилери дик дур.
Баш илчи. Огуз хан сәхраларыңызың, дагларыңызың,
дҥзлҥклериңизиң ярыны ягны, деря ченли ерлери бизе бермели.
Итбарак ханың перманы шейле!
Огуз хан. Ер герек дийсене…
Баш илчи. Итбарак ханың перманы шейле!
Огуз хан. Итбарак ханыңыза айдың, биз сер берерис, ер бермерис!
Итбарак ханыңыза айдың, онуң пәли азыпдыр. Итбарак хан
аклындан җыда дҥшҥпдир! Эгер Итбарак хан аҗалы етмедик болса,
гайдып бизиң юрдумыза тарап серетмесин! Индем гҥм болуң!
Илчилер гӛтин йӛрешип чыкып гидйәрлер.
Огуз хан. Аксакаллар, ханлар, беглер, мен урушдан,
гыргынчылыкдан гачдым, душман ҥстҥмизе сҥрҥнди! – Ол гӛге
середйәр. – Эй, Таңрым мен ган дӛкмеден гачдым, душман ҥстҥме
сҥрҥнди!.. Эй, Таңрым, мен Адалат истедим, душман җахалат билен
маңа сҥрҥнйәр. Биз сер берерис, эмма ер бермерис!
62
Үч атлы ат гамчылап, Итбарак ханың дергәхине баряр. Итбарак хан
оларың хабарыны аляр.
Биринҗи атлы. Җҥмле-җаханың хӛкҥмдары, гӛзетчи гошуны
душман пҥрреледи!
Итбарак хан ӛр-гӛкден гелйәр:
-- О нәхили пҥррелейәрмиш душман сизи?! – дийип, дергазап
боляр.
Икинҗи атлы. Хезрети Итбарак хан, душманларымыз җадыгӛй,
догагӛй! Олар бизиң гӛзетчи гошунымызы җадылап-догалап есир
алды…
Итбарак хан. Сиз! Сиз гуйы сувундан ичен болаймаң! Сиз
душманың хилесине чолашан болаймаң!
Ҥчҥнҗи атлы. Хава, хезрети хан, гӛзетчи гошун гуйы сувундан
ичди. Мен шунча ичмәң зәхерленендир, авуланандыр дийдим, эмма
йҥзбашы мени диңлемеди!
Итбарак хан. Ханы йҥзбашы?
-- Йҥзбашы есир дҥшди!
-- Перман! Йҥзбашыны бендиликден бошадып, дардан асмалы!..
Перман! Мундан буяна гуйының сувундан ичениң башы ӛлҥмли,
малы талаңлы!
ГАДЫМ ГАЛА.
Агабег хан үч атлысы билен ат гамчылап гала гелйәр. Олар илки
дервезебан билен азаҗык гүрлешип, дерхал Огуз ханың кӛшгүне ат
сүрйәрлер.
Бу махал Огуз бег серкерделери билен сӛхбет эдип отырды.
Ишикагасы ылгап гирйәр:
-- Хезрети Огуз хан, Агабег хан ҥч атлысы билен гелипдир.
-- Дессине кӛшге алып гел!
Онянча Агабег хан кӛшге гирйәр. Ол ӛңүнден гуҗак ачып чыкан Огуз
хан билен гуҗаклашып, дессур боюнча гӛрүшйәр.
-- Хош гелипсиң гардашым Агабег хан, сапа гетирипсиң!
-- Хош гӛрдҥм гардашым Огуз хан, хош гӛрдҥм! Эмма ки мен
гыссаглы хабар гетирдим. Итбарак хан гошун чекип гелйәр!
-- Геч отур гардашым, шербет ич! Биз Итбарак ханың йыгын
дартып гелҗегине гарашярдык.
-- Бары-ѐгы отуз мҥң гошун! Ҥч йҥз сӛвеш пили бар…
-- Отуз мҥң? Бә, бизиң гарашанымыздан кӛп экен-ов…