Hekaýalar toplumy - 2

atgulak daňylaýsa, ilki özüni günäkärlejekdi, oňa atgulak daňdyrjak däldi.
Senden bidin çöp başy gymyldamaz. Hiç zat bolmadyk ýaly hyrlymy gujaklap,
bagrymy ýere berip ýatsam Ýaradanyň öňünde näme jogap bererin? Kapyrdan
boldy diýerinmi? Ýaşadym. Ýaşabam ölerin. Ýaşadyp öldürjekdigiň üçin Saňa
şükür edýän.
Birden onuň gözüne töweregi – Gökdepe topragy şeýle eziz göründi.
Bu dünýe ýaşanyňa-da, urşanyňa-da degýän dünýe. Şeýle bolmasady urşulmazdy.
Belki, Orazyň bolşy köp kişi üçin düşnüksiz, geň görüner, emma onuň özi üçin öte
düşnüklidi. Ýigidiň özi ýaly sadady.
Oraz hälki çörek alyp gaýdan öýüniň alkymyna geldi. Ýene ardynjyrap işigi açdy...
- Ýok, çörek diýip gelmedim...
- Bilýän.
- Bilýäňmi?
- Gelmedik bolsaň bilmezdim.
Garryja enäniň çybşyldap nireden çykany bildirmedi.
- Näme köşegim, çörek diýip geldiňmi?
13
Gün asmana galyp, galaň diwarynyň dini başgaň top okunyň zarbyna zordan döz
gelýän wagty çörek islenip gelinmejegine garryň akyly ýetýärdi, şonda-da şu daradirede ýigidiň söm-saýak bolup durşuny başga nämä ýorjagyny bilmedi. Oraz
parahat jogap berdi:
- Ýok ene, çörek diýip gelmedim.
Gyz ýüzüni tutup aşak oturandan soň garry nämäň-nämedigine düşündi.
- Jan gerçegim, häzir bu işleriň wagtymydyr?
- Ene, belki... ertire galsak hakykatdanam ikimiziem kysmaty ýaman bolarys.
- Nädeýin, oglum? Meň elimden näme gelýär?
- Işan agany alyp gel, nikamyzy gyýdyr. Sen bu işleriň ugruny bilýänsiň.
- Häzirmi?
- Hawa. Wagt bolsady bu gyssanmaçlyk geregem bolmazdy...
Şol gün Oraz mergeniň nikasy gyýyldy. Gala-da şoňa garaşan ýaly ertesi ýaryldy.
14
Ok
(Hekaýa)
Gijäň ýary «Lenin bagyň» gündogar burçunda bir serhoş harby işgär tarapyndan
atylan Baýrow milisgäň iň soňky gygyran sözi şü. Onuň iki gezejik ilki bogazyna
sydygyndan gygyryp, soň çala pyşyrdap «ok» diýmesinden kim many alsyn? O
manyny, bir böwründen girip, arka tarapyndan çykan okdanam eýmenç manyny
Baýrowyň bir özi bilýär. Gowsy, baryny başdan, yzygiderli düşündirmäge
çalşaýyn, eger başarsam, başarmasamam başarşymça...
Aslynda, degişli edaralar tarapyndan derrew bassyr-ýussur edilmäge çalşylan bu
wakanyň soňky nokadyny pistolediň oky goýanam bolsa, başlangyjyny anyk
aýtmak kyn. Baýrow heniz on bäşem ýaşamanka, 1938-nji ýylyň gyşynyň sowuk
gijeleriniň biri gören düýşünden başlanan bolaýmasyn diýsem, bar zat şeýle
ýöntem, edil göle çopanyna Eýnşteýniň otnositellik kanuny düşündirmäge çalyşsaň
ulanaýjak mysallaryňa, düşündirişleriňe meňzejek. Şeýle-de bolsa ol düýşi, has
dogrusy basyrganmany gürrüň bermän geçmek mümkin däl. Beý diýsem, gürrüň
berip-bermez ýaly uzyn ýa-da bulam-bujar, düşnüksiz bir zatdyr öýtmäň. Ýok,
gaýta tersine, şeýle ýönekeý, «37-nji» diýip eýmençligi bilen taryha giren ýyllarda
her ýetginjegiň, hat-da aýal-erkek diýmän her adamyň düýşünde göräýjek zady.
Şol aýazly gije Baýrowy düýşünde baglyk, agaçlyk ýerde biri atypdy. Bolany. Her
bir zat, alagaraňkyda çyraň yşygynamy, Aýyň ýagtysynamy lowurdaýan
ýapraklara çenli şeýle ayl-saýyl. Baýrawuňam elindäki ýaragynyň, özüne gönügen
niliňem ýalpyldysy bir meňzeş. Birdenem beýleki tüpeňiň nilinden ýagty ot çykyp
gidýär. Gulagyňy gapyp barýanam ses. Bu düýşüň ne öňi bar, ne-de soňy. Ýa-da
ýalňyşaýýarmykam? Üstünden on-onki ýyl geçen soň «oraşan» diýip boljak
basyrganmanyň soňy-ha anygam bar eken welin, öňüniňem bolmagy mümkin.
Ertesi ir bilen gijeki hopukdyryp oýadan, ýüregini agzyndan çykara getiren
düýşüni peçde gyzyl ot bolup ýanýan şalmanyň ýalynyndan gözüni sowup bilmän
gürrüň berende ejesi görgüli «Tüpeň habardyr. Hoş habar aljaksyň, oglum» diýip
ony gowluga ýorupdy. Kim bilýär, ejäň duýgur ýüregi dogry ýoranam bolup biler.
Aşgabatda gezelenç edilýän, dynç alynýan, duşuşylýan, gül goýulýan meşhur
Lenin bagynda bolan işe esli ýyldan soň «O düýş Baýrow üçin hakykatdanam
habar eken» diýesiňem gelip dur. Şol bir wagtyň özünde-de «On dört ýyl soňky
wakamy?» diýip, kelläňe gelen bu pikiriňi ýaňsa alanyňy duýman galýaň. Habar
boljak bolsa bir gün, bar, bir hepde öň ýanyndan bolar. Ol-a Baýrow eken, şol wagt
asla hiç kimiňem düşündirip bilmejek zadyna nädip habar diýjek? Emma
ýetginjegiň ýüreginde düýşden soň erbet gorky döredi.
Ýok, bulaşdyrýan. Hadysanyň başlangyjyny gözlejek bolsaň, belki, has aňryk
Baýrowyň çagalyk ýyllaryna gitmelidir?
15
Uzak gije aglap, geçiren gijesi tomusdy, onda-da «Ýaldyragyň ýangyny» diýilýän
şeýle gyzgyn – petiş bolsa demikdirip, gowrup, sähel ýaprak gymyldasa-da öwsen
epgegiň howry guradyp barýan yssy gijedi. Onuň dişi agyrypdy. Ahyry daň atdy.
Emma daňda dişe şypa barmy, Baýrawjyk ne gijäniň, ne gündiziň tapawudyny
bilýärdi. Dişiniň çişine agzy zordan açylýan çagajygyň aglamakdan ýaňa
bokurdagy gyrylypdy, kellesi berk dykylan gaty ýassyk bilen urulan ýaly güňläp
durdy. Daň atandan garryja enesi agtyjagynyň goşawuçjagazyny gyzyl bugdaý
däneleri bilen doldurdy.
- Goý, balajygym. Bibi Patma janyň ýoluna çykaly, Alla jandan dileg edeli, dişiň
agyrysy şo bada aýrylar.
Belki, Bibi Patma däldir, mümkin Paraw Bibidir – Baýrowyň anyk ýadyna
düşmezdi, ýöne kybla tarap bolaýsa on bäş-ýigrimi ädim gidenlerini anyk bilýärdi.
Dym gyzyl däneler onuň näzik aýasyna batýardy.
- Sep, oglum bugdaýlaryňy. Bismillarahmanrrahym! Emiň-ýomuň şol bolsun.
Enesem gysymndaky bugdaýy öňe serpdi. Soňam çommalyp, kündük ýaljak bolup
oturdy-da içinden az salym bir zatlar pyşyrdady, elini ýüzüne ýetirip «Allahu
ekber» diýdi. Dünýäni unudyp, ap-ak gyňaçly enesiniň hereketlerini sypdyrman
synlaýan, «et» diýenini edýän, Baýrowam eliniň aýasyny açyp, çommalyp oturdy.
Zordan dili öwrülse-de «Allahu ekber» diýip gaýtalady. Soň ol öýlerine uly ýoldan
dolanyp gelen ýaly gelenlerini, ýassyga başyny goýanyny bilýär. Oýananda onuň
dişinde sähelçe-de agyry galmandy. Şodur-şodur Baýrow asla diş agyryny bilmedi.
Ulalansoňam dişleriniň biri-ikisi çüýräp, owranyp gitse-de agyrmazdy. Baýrow
muny köp gezek, telim ýerde gürrüň beripdi. Näçe gürrüň berdigiçe-de onuň üçin
şol aladaňdanyň hasam syry artýardy. Ol syryň, syzmagyň, täsinligiň... –
düşnüksizligiň güýjüne ikirjinlenmän ynanýardy. Arwah-jyny, Ezraýyl perişdäni
edil gözi bilen gören ýalydy. Beý diýsem, Baýrow kölegesinden gorkup ýören
züwwetdindir diýibem göwnüňize getirmäň. Oglanlykda deň-duşlary-ha hasabam
däl, özünden bir-iki ýaş ulular bilenem uruşmadygy ýokdur. Sebäbi... sebäbini
aýtsam ynanmarsyňyz ol keýpine yrsarap urşardy. Näçe özüne göwni ýetýän,
ekabyr, garadan gaýtmaz oglan bilen uruşsa şonça-da keýp alýardy. Onuň üçin
ýeňmegiň-ýeňilmegiň tapawudy ýok, ýumrugyny aýlap urmakdan, gütüläp
ýumrugyň özüne degmesinden lezzet alýardy. Üstesine urşanda uruldym dýip
aglamazdy, aglaýanlaram ýek ýigrenýärdi. Emma garaňkydan welin, gyzdanam
beter gorkýardy.
Bir günem Baýrow ýaňy ýedi ýaşynyň içindekä atasyny gije tutup alyp gitdiler.
Ejesiniň, enesiniň aglaşyp, öýüň içiniň uly yzlaşyk bolany, atasynyň «Hä, häzir»
diýip, çäkmenini geýjek bolanda elleriniň titreýşi garaňky burçda galpyldap oturan
oglanjygyň aňyny agdar-düňder edipdi. Enesinden soranda-da «Ataňy atdylar»
diýdi. «Atdylar» diýen söz ýaşajyk aňdaky düşnüksizligi tertibe saldymy ýa-da
16
hasam bulam-bujar etdimi – Baýrowyň özem bilenok. Ady Ahala ýaýran işan
tutulmazynyň bir-iki gün öň ýany gözünden ýaş döküp oturan aýalyna
«Ýazylandan gaçyp gutulyp bolmaz» diýdi. Gözjagazlaryny petredip özüne geň
galyp seredýän agtygynyňam başyny sypalap «Ýat, oglum, ukla. Şujagazlaň
görjegi bir gowy bolsun» diýende segsene golaýlan gojanyň sesi sandyraýardy.
Belki, barynyň başlangyjy atasynyň şu düşnüksiz sözlerini eşden günündedir?
«Lenin bagy nire, diş agyryny bilmeýän, uruş görse gözi açylýan, garaňkydan
gorkýan oglanjyk, onuň işan atasy, ak gyňaçly enesi nire?» diýmäň. Adamyň ömri
geçip giden ýyllar däl, ýatda galan pursatlar dälmi näme?
Soň tereziň bir gapdalynda 30 bilen 37-nji ýyl ýatyrka, beýleki gapdalyna 41
mündi. Olaryň haýsysynyň agyr gelenini bir Alla bilýär. Baýrowam şol ýyl on
sekiz ýaşady. Obada erkek göbekli bolsa topar-topar edilip urşa äkidilär. Öldi
habarlaram gelip ugrady. Baýrowdan üç-dört ýaş uly Annaberdi aýagyny aldyryp
geldi. Ol gyrgynçylygyň gürrüňini kän etmese-de ümmülmez tokaýlyklar barada
töweregi haýran galdyryp aýdýar. Baýrowyň gözünde bolsa düýşi, agaçlyk ýerde
atylyp öldürilişi.
«Gitdigim gaýdyp gelmerin. Bu gün bolmasa, ertirem alyp giderler. Çopan bolup
çöle gidäýsemmikäm? Çopanam bolsam äkiderler. Milisge bolaýsaň. Milisgä
degenokmyşlar. Üstesine iýjegiň-geýjegiň hökümediň hasabyna üpjin. Ýöne nädip
o taýyk işe girjek? Baranyň bilen alaýýalarmy? Indi ejemden, öýmüzden aýrylyp
oturbermelimikäm? Atam pahyr şo gije ýönelige «görjegi gowy bolawersin» diýip
başymy sypalan däl eken. O meň görjegimiň erbetdigini syzyp duran bolmaly. Ol
adamlaň agzyndan boş söz çykýamy?! «Menem okdan, senem okdan ölmeli
boljak» diýdigi eken.»
Şeýle pikirleri edýän ýigit gapylaryndaky bir düýp erigem esli wagtlap gözüni
aýyrman synlap oturýanyny duýmaýardy. Raýonyň milisiýasynyň naçalnigi
Harçenko diýilýäniň ýanyna-da barypdy. Orsça-türkmençe garym-gatym edip,
özüniň urşa gitse hökman öljekdigini düşündirjek bolupdy, düýşüni başly-barat
aýdyp bermäge, «neçelnigiň ýüregine rehim indermäge» dyrjaşypdy. Rehim nire?
Gaýta «Sen ýaş, urşa esger gerek» diýýä.
«Uruş turmadyk bolsa, bu wagtar eýýäm Ogulgüle öýlenerdim. Toý ederdik...»
Baýrow alaçsyzlykdan «Owf!» edip uludan dem alyp, pilini egnine atdy. Kolhozyň
ekinine suw tutmaga barýan ýigidi daňyň reňki, tämiz howa, dünýäň täsin sazy
gysyp-gowurýardy. Ol günleriniň sanalgydygyny, Ezraýylyň özi bilen tirkeşip
ýörenini şeýle anyk görüp duran ýalydy.
- Eý, Baýrow!
Baýrow tisginp başyny galdyrsa, öňünde soldat eşikli Sylap ýylgyryp dur.
- Saglykm-ow! Oba-gara gurgunçylykmy?
- Silap sen-maý? Hany... sen... urşa gitmediňmi?
17
- Aý, obamyzy, ejemi-kakamy göresim, olar bilen ýekeje käse çaýy bile içesim
geldi. Gaçyp gaýtdym. Bir didarlaryny görsem, soň yzyma barjak.
- Gaçyp gaýtdym diýýäňmi? Uruşdanmy?
- Hawa. Bir aý bäri ýolda. Hernä tutulmadym. Hany gel, elleşeli-le, how. Seýidem
öldi. Ikimiz bile top atýadyk... Öýlerine habar etmeli. Ýa habar aldylarmy?
- Ýok. Ataly agaň oglyna diýýäň dämi?
- Hawa. Aý, Baýrow jan uruş ýaman zat. Onyň erbetligini göz öňüňe-de getirip
bilmersiň. Özüň nähili, ejeň ýagşymy?
- Heniz-ä äkidenoklar. Sen onnoň ýene yzyňa, urşa gitjekmi?
- Dagy alajyň näme?
Birden Baýrowy tok uran ýaly boldy.
- Şonça ýoly geçip, tutulman gelipsiň indem yzyňa gitjek bolma. Bilýäňmi men
Harçenkäni tanýan. Milisgäň neçelnigi Harçenke. Ikimizem milisä işe gireli. Milise
boldugyňam urşa alynmaly däl diýip kagyz berýäler. Özem häzir gideli. Öýňüze
barsaň, miliseler gelip tutup alyp gitseler erbet bolar. Ýör gideli, Harçenke ýaman
gowy adam. Oň saňa rehimi iner, yzyňa ugratmaga dözmez.
Sylap nädtjegini bilmän ýaýdandy. Obasyna geldi. Öýlerine-de iki köçäni geçse
barjak, ses ýetim galdy, ýöne Baýrowyň aýdýanynyňam jany bar. Öýe barsaň, ejeňi
agladyp südürdip alyp gitseler...
- Şu wagt göni gidibereli-maý. Bolmanda salamlaşyp bir...
- Öýňüze bardygyň geldi habaryň oba dolar. Soň giç bor. Eliň hatlyja, arkaýyn
barsaň gowy bor. Ýaýdanma, ýör gideli.
- Aý, ýör onda. Seň diýeniň bolsun Baýrow dost.
Baýrow pilini çaýyrlyk ýere oklap goýberdi. Olar tirkeşip raýon milisiýasynyň
jaýyna bardylar. Baýrow Sylaby daş işikde goýup özi naçalnigiň ýanyna girdi.
Sähel salym geçmänkä-de gaçgak ýigidiň goluny arkasyna gaňyrdylar.
Harçenko gaçgagy ele salandygy üçin sag bolsun aldy, Harçenko-da Baýrowy işe.
Sylap bolsa özüni ugratmaga gelen gözi ýaşly ejesine:
- Didaryňy görsem razydym, çaý içip oturmagam nesibämde ýokdur-da. Dolanyp
gelmesem gandarym Baýrowdyr – diýdi. Dolanybam gelmedi. Baýrow gan bergili
bolsa-da ondan algysyny almaga gelmediler. Okdan ölerin öýdüp gorkan pyýadaň
özüne sapança berdiler. Bir bolan iş, Baýrow Sylabyň patasy alynanda görünmedi.
Ýyllar geçiberdi. Urşam gutardy. Baýrowda bir endik döredi. Ol özbaşyna myssa
ýylgyrmany çykardy. «Boljak işe çäre ýok» ýa-da «Ýazgytdan gaçyp gutulmak
ýok» diýilenini eşitse, hasam aç-açan ýylgyranyny duýman galýardy. Tutuljagyna
gözi ýetip durka-da gaçmaga hyýalam etmedik atasyna köp gezek içinden akmak
diýdi. «Ömür - ýaşaýyş üçin göreşdir!» ine, akylly aýdylan söz. Oýnamaga oňa
Karl Marks diýmeýäler. Atalarymyz öte nadan ekenler-aý. Sowatsyz adamlar-da»
diýerdi. Käri ogry-jümri kowalamak bolandanmy «Tutulmadyk ogry däl» hem
18
«Gaçanam Alla diýer, kowanam» diýen sözleri hem gaýta-gaýta eşderdi. Her
eşdende-de bu sözleriň çuňlugyna haýran galardy. Dogrusy bu sözler onuň
ýarasynyň melhemidi, göwnüniň tesellisi. Birden ýüregi gysjak boluberse-de
«Tutulmadyk ogry däl. Gaçanam Alla diýer, kowanam» diýip gaýtalardy hem
göwnihoş, myssa ýylgyrardy.
«Bolmanda gaçýan şeýtany çagyraýjak ýaly welin, gör, ikisiniňem Alla diýşini.
Ikiňem şol bir zada sygynýan bolsaň, onda gaçjmak-da kowalamakda näme many
bolsun?! Şeýle dälmi? Näme diýselerem olaryň biri dilinde Alla diýse-de
ýüreginde şeýtany çagyrýandyr-laý. Aý, esasy zat ele düşmeseň boldugydyr-da.
Munuň Allasam şol, şeýtanam. Şirin jana döneýin, heý, saňa degjek zat bormy?!»
Beýle pikirleri Baýrow kän etmezdi. Sylaba welin, çyny bilen minnetdardy.
Ogulgüle öleneni, çagalarynyň dünýä ineni, abraýly, goragly, ýanyň ýaragly işi,
uruş ýyllary işiniň arkasyndan uly il iýere zat tapman sarun iýende-de horluk
görmäni, her şatlygy, begenji, hatda gülküsi üçinem minnetdardy. Elinden gelsedi,
Sylaba ýadygärligem galdyrjakdy. Ýöne onuň öldi haty gelensoň obada kän ýaşasy
gelmedi. Göçdi. Başga bir oba-da göçmedi – bir-biregi kän tanalmaýan, tanajagam
bolunmaýan ýer – şähere göçdi.
Emma göçüp halas bolup bolmaýan zatlaram bar boldugy-da, bir gün Baýrow
Sylaby düýşünde gördi. Düýşüdirem öýtmän onuň bilen razylaşjak boldy.
Razylaşmk nirden ýadyna düşdi diýsene, megerem düýşündedigi üçindir. Sylap
welin, razylaşmady «Git, ejemi razy et» diýdi. Hopugyp oýanan egni ýyldyzly
emeldar ýigit bu düýşden soň birden-birden dünýäni unudyp, asmandan gaçan
ýaly, ähli zady geň görüp, akyly haýran oturmany çykardy. Aýaly görgüli «Näme
bolýa, gyýw, saňa?» diýse-de «Aý, bilmedim, töweregim, bar zat düýş ýaly» diýdi.
Ahyry Baýrow obasyna gitmegi, Sylabyň ejesini görmegi ýüregine düwdi.
Amanbibi eje garrapdyr, Baýrowam tä özi tanadýança tanamady. Kim bilýär
«Tanamadyk bolaýyn, özi tanatman turup gider» diýen bolsa-da belli däl. Emma
Baýrow «Razy bol, Amanbibi eje, meň ölesim gelmedi. Sylaby öňi-soňy tutup
ýene yzyna ugradardylar» diýdi.
«Bilýän janym. Indi hemmesine düşünýän. Neressämiň kysmaty şeýle bolmaly,
okdan ölmeli eken. Ýogsa şonça ýoly geçip, tutulman-gapylman, gapyň agzyna
gelende-de saňa duşaýmalymy? Boljak işe çäre ýok diýleni. Ýöne bir didaryny
ganyp-ganyp görüp bilmedim, käsejigine çaý guýup berip bilmedim, şoňa neme
edýän. Alla seni gorajak bolup, oňa şonça ýol geçirenem bolsa bize bilme ýok.
Allaň işine akyl ýetýämi, köşek. Kä wagt ýeke özüm çagamy ýatlap oturýanoturýanda pikir edýän, her zat göwnüme gelýä. Senem Yşan janymyzyň agtygy.
«Şehit çagam, saňa sebäpkär bolup sogabyny artdyrandyr belki» diýibem özümi
köşeşdirýän. Öňi-soňy ölmeli. Ömür diýlen ölüme barýan ýodajyk ýalydyr-da,
janym. Ýöreseň gutarmajak ýol barmy. Ýolunuňam, ýodasynyňam sadagasy
19
bolaýyn, ýöne berenje ýolunda Özi azaşdyrmasyn. Razydyryn, ölýänçäm oba
göçüp gelmeseň bor...»
Amanbibi ejäň käçäň gülüni kiçijik gasyn-gasyn bolup giden süýem barmagy bilen
dyrmap, başyny galdyrman aýdan bu sözlerini diňländen soň, turup gaýdan
Baýrawyň ökjesi ýeňledi. Onuň oba «gel» diýlende-de göçüp gelmek hyýalynda
ýokdy. Şu gelenine-de nätjegini bilenokdy. Içinden bolsa: «Ýazgyt diýşip, kysmat
diýşip, şoňa-da ýüregi bilen ynanýanlaň barlygam gowy zat. Agamyzyň ganyny
aljak diýip Sylabyň dogan-garyndaşy yzyma düşüp ýörse näderdim?» diýip
oýlanýardy. Obasyndan çykyp barşyna maňlaýy nyşanly gara gaşly milise
papagyny çykaryp, kellesini gaşap içinden: «Bäh, Amanbibi eje garry eneme
meňzeş eken-aý. Ak gyňajam daňynypdyr welin...» diýdi.
Ýigrimbäşiň dälijesi diýilýän ýaşdan ýaňy geçen, heniz otuza-da ýetmedik Baýrow
şeherde, öýüne golaýlanda ýaňy mekdebe gidip ugran uluja ogly öňünden ylgap
çykdy.
- Kaka, kaka, bäşlik aldym.
Oglunyň berekellasyny ýetirip başyny sypan ýigit ýaşamagyň hezilligini tutuş
durky bilen duýýardy, ondan lezzet alýardy. Ol oglunyň düşünmejegine gözi ýetip
dursa-da:
- Göreşmelidir oglum. Bäşlik almak üçinem göreşmelidir. Şuny ýadyňdan
çykarmagyn – diýip sargyt etdi.
Bir gije-de Baýrow şäherde nobatçydy. Ol Lenin bagynda, gijäň ýary, çetiräkde,
agaçlaň gür ýerinden «Kömek ediň!» diýip gygyrýan aýal sesini eşitdi.
Sapançasyny çykaryp gürmege girenem şoldy «tark!» edip tüpeň sesi çykdy.
Baýrow böwrüni tutup ýykyldy. «Ok! Ok!» diýip bir gezek bogazyna sygdygyndan
gygyrdy, ikinji gezegem uly bir mana akyl ýetiren ýaly çala pyşyrdady.
Baýrowyň näzijek aýasyna gyrmyzy bugdaý däneleri batýar, lukmanlar bolsa onuň
damarlak eliniň aýasyny zol açýardylar. Ol hem däneleri gaçyrmajak bolup
gysymyny gysýar. Üstesine-de şeýle bir dişi agyrýar welin, agyry tutuş göwresini
büküp barýar.
- Özüne geldimi? Özüni bilýämi?
- Ýok, özüne geläýse, agyrysyny ýüregi götermez. Üç gün ölmän çydap bilse, tama
bar.
Eneli ogul daş ýoldan gelen ýaly öýlerine dolanyp geldiler. Dişiniň çişine agzy
açylmaýan Baýrowjyk başyny ýassyga goýany bilen süýji uka gitdi. Düýşünde-de
ony gürmek agaçlaň arasynda atdylar... Ol gaýdyp oýanmady. Çydamady. Daň
agaryp-agarmanka ýigrimi ýedi ýaşly ýigit özüne gelmän jan berdi.
20
Höwürtge
(Hekaýa)
Tomsuň jokrama yssysynda öýüne dolanan Ogulhally eje palçyň aýdanlaryna
henizem haýran, onuň sözlerini ýeke-ýeke içinden gaýtalaýardy.
- Öýüňe doga edilipdir. Gulp urulypdyr. Iki sany, otuz ýaşlaryndaky är-heleýiň işi.
Gyzyň durmuşa çykmaz, bagty açylmaz ýaly, ýörite edilen doga. Topraga gum
salyp gapyň öňüne sepilipdir. Ony ady „B” harpyndan başlanýan molla okat.
Gulpy şol açar. Gyzyňam bagty açylar.
Bu yssam bir tarapdan, bäri-bärde Gökdepe barmy. Zol-zol gyňajynyň ujy bilen
derini sylýan Ogulhally Aşgabadyň etegindäki obalaryň birindäki öýüne ýetdi,
emma henizem palçyň aýdanlary aklyna syganokdy.
- Kimkä gyz, beýdip ýören? Käýişilerem, öýkeleşilerem, soň, ýene öňküligiňdir.
Ganym duşmanyň bolaýanda-da şeýdiläýermi gyz? Hany, oň ýaly duşmanymyz
barmy biziň? Gyzym-a çybynyň burnuny ganatjak çaga däl. Biriniň gapysyndan
kowlan güjük-pişik bolsa-da, yzyna düşürip getirýä. Kakalarynyň-a, asylam, adam
bilen işi ýok. Işine gider-geler, telewizirde top görmek bilen başagaý. Gaýta
garasöýmez diýäýmeseň. Ýok-la, gyz, garasöýmez bolup, ýeke özi içini hümledip,
daş-iç çykman oturan zadam däl. Menem-ä men. Özümde näme bolsa,
goňşularyňky, il-günüňki. Onda näme üçin beýdäýdilerkä? Gül ýaly çagaň bagtyny
baglap, gulp urup oturbermek bolarmy?
Eneli-gyzyň gözleri biri-birine kaklyşdy. Eje ýüzüni sowdy:
- Ah-eý, menem ugur-utkasyny ýitireniň biri. Kakaň eşidäýse: „Işini tükeden,
akmak” diýer. Hudaýdan başga ertirki boljagy bilen bolarmy diýsene...
Aýnur ejesinden çintgäp hiç zat soramady. Şeýle-de bary tüm garaňykydaky ýaly,
hiç zat görünmejegi eliň aýasynda ýaly görnüp dur. Honha, goňşam gelýär. Oňa
habar gerekdir. Aýnur derrew iki çäýnek çaý demledi.
- Eşitdiňmi gyz, öten agşam, o ýer ýuwdan Tirkiş: „Neşe puly tap!” diýip Bibi
petigarany ýenjip, gyrraldyp ýörmüş?..
- Petigara bolarmy, şoňa dagy özüňi urduryp. Garagyň aksyn diýer-de, çagalarymy
alar çykar-da giderin. Gerreleri başyny iýsin, gerreleri başyny iýenleň...
- Aňsadam däldir gyz. Atasy öýüňe doguranlaryňy yzyňa tirkäp barmak.
- Hawa-da... Bizem gyzymyzy äre berjek bolup gara dert. Şoň ýaly birine
uçurandan, gözüň alnyndajyk garranam gowy. Iýjegi öňünde, geýjegi egninde,
adamyň gepini, derdini, jepasyny çekmeli däl.
Aýnur daşaryk çykdy. Içerik girdi. Öýle namazyny okady. Namazdan soň,
imandan başga näme dilejegini bilmedi.
- A gyz, Aýnur! Ýygnaý, çäýnek käseleriňi. Öldüm-le gyz şu yssyda. Ogul bolan
bolsa, karyz alardym, bergi ederdim, beýlekilem ýaly öýli-işikli ederdim. Şu ýyl
21
ýigrimi bäş ýaşaýa. Sorap-idäp gapymdan gelýän ýok. Aljyrap, ugrumy ýitirip
gidişim boldy-da... Kim gyz, etsin ony? Adamam adama şeýle iş edermi?..
Garaňky düşdi. Aýnur daşardan düşek saldy. Ejesi görgüli kellsini ýassyga
goýandan hor çekmäge başlady. Aýnuram düşegine geçdi. Ondördi gijäň dolan
Aýy dünýäni ýagtyldyp dur. Gözüňe düşýär, ukladanok. Kakasy, doganlaram
üýşüp telewizor görýärler. Onuňam sesi ýanyňda ýaly. Birden goňşyň iti Aýa tarap
tumşugyny tutup, uzyn-uzyn uwlady. Doganlarynyň biri ylgap çykyp, ite kesek
zyňdy.
- Ýit! Ýok bol!
It çyňsap gitdi. Kesek Aýnuryň özüne degen ýaly boldy. Onuňam iň ýakyn jorasy,
syr alyp, syr berişýäni Aýdy. Onda-da şeýle lowurdap duran, owadan hem ýeke...
„Meniňem kä wagt şeýdip, Aýa bakyp, içimden zarynlaýanymy eşidäýse, doganym
kesekläp urardy. Ýanyňda ýer ýokmy, jan joram!”
Aýa seretmäge haly galmadyk Aýnur öýe girdi. Kakasy edebiýat mugallymy
bolansoň, diwaryň tutuş bir ýüzi diýen ýaly kitapdan doludy. Aýnur olara seretdi.
Kuprin „Nar gaşly bilezik.” Bu çaklaňja kitapçany telim ýola okanam bolsa, ýene
eline alasy geldi. Emma näme üçindir köýnegiň ýakasyna edilýän nagyşlaryň
çyzgysy çekilen depderini aldy. Birden ýadyna dek düýn pasportunyň suratyny
çalyşmaga pasport edarasyna barşy düşdi. Onuň öň ýanynda bir görmegeý oglanam
pasportuna möhür goýdurýardy. Ol birden ýylgyryp, pasport berýän daýzaň
arkasynda ösüp oturan ullakan agaja ümläp:
- Owadan agaç eken. Oň ady näme? – diýdi.
- Agajyň adyny başyňa ýapjakmy, ondan-a gyzyň adyny sora.
Aýnur özüne diýilýän ýaly gyzardy.
- Aý, gyz gytçylygy ýok. Nirä barsaň bar...
Özüne göwni ýetýän syratly oglan gidenden soň, Aýnur ol agaçdan gözüni aýryp
bilmedi. Hakykatdanam, adam boýundan sähel pesräk agaç owadandy, ýöne
pasport berýän daýza welin, onuň bilen juda öwrenşen bolarly, oňa tarap
gabagynam aýlaýanokdy. Onuň agaja seredere wagtam ýokdur. Her geleni
bahymrak ugratjak bolup başagaý. Emma şonda-da:
- Indiki oglanlarda-da kelle ýok. Şoň ýaşynda bolsam agaja serederinmi? – diýip
ýylgyrdy.
Garrap ugran gyz ýene utanyp gitdi.
Näme üçindir bu wakajygy ýatlan Aýnur şol agajyň suratyny çeksem diýdi, emma
onuň adyny soran oglan hem göz öňünde. Ony nädip çekjek? Birdenem akgaýma
tahýanyň nagşy ýaly owunjak harplar sahypada öz-özi setirleniberdi...
***
Onuň zatdan kemi ýokdy. Gyşyna ýyly jaý, tomsuna salkyn otag. Bol iýmit, näçe
içse suw. Ol giň girişde, iki gat penjiräň öňünde ýaşaýar. Onuň kökleri äpet gabyň
22
içindäki mes toprakda, dar kapasa salnan ýylan ýaly, büklüm-büklüm bolup ösýär.
Gün uzyn gapyň agzynda oturýan garryja aýal bu mähnet ösümligi her üç-dört
günden ýarty bedre suw bilen suwarýar. Ol bolsa ne şemal, ne ses geçirýän, ne-de
açylyp-ýapylýan penjireden düşýän Gün şöhlesine galyň, ýasy ýapraklaryny tutup
otyr. Ol ýagjaryp duran ýüzüni kirşen basan ýapraklar yssyny hem bilenok,
sowugy hem. Ol şu oturşyna aýnaň öňünde urunup-urunyp ölen bal arysyndan-da
beter ýalazy meýdany, giň jahany küýseýärdi. Daşarda welin, ýoluň ýakasyna
oturdylan agaçlar başlaryny ýaýkaşyp, gezende şemal bilen dünýewi gürrüň edýär.
Şemal aýdyma gygyrýar, agaçlar onuň sazyny çalýar. Honha, bir näzijek şhalaryň
arasynda, pynhan ýerde bir guşjagaz höwürtge ýasanypdyr. Onuň gyzyletene
perzentleri her gezek eneleri uçup gelende, çüňkjagazlaryny asmana tutuşyp,
boýunlaryny ýolaýjak bolýarlar. Ene guş olaryň giň açylan saryja agyzlaryna iýmit
salýar-da, ýene jakyrdap uçup gidýär. Agaç bolsa, emaý bilen şahalaryny yraýar.
Ýapyraklaryny şelpelendirip, çagja guşjagazlary hüwdüleýär.
Daşarda ýagşyň jana şypa damjalary näzik ýapraklary sähelçe-de ynjatman suwa
düşürende, ýyly, dymyk jaýda janyna jaý tapman oturan biçäre agajyň halyna kim
düşüner?!
Güýzüň şemally iňriginde iň soňkuja sary ýapragyň bilen hoşlaşmak, garyň
ýumşak ýorganyny ýapynmak, Günüň ýyly nuruna täzeden pyntyk ýarmak –
bularyň baryndan mahrum, petigara agaç çilim tüssesine bogluşyp, haýdaşyp,
gyssanyp ýören adamlara özüniň nähili lezzet berýänine düşünmeýärdi. Alla meni
näme üçin ýaratdyka diýip uzakdan-uzak wagtlap oýlanardy. Hakykatdan hem iş
aladasy ýetik, howlukmaç, mydama başagaý adamlar oňa kän bir üns hem
bermezdiler. „Sen barmysyň?” hem diýmezdiler. Adamlar: „Bu dem-düýtsiz,
dilsiz-agyzsyz agaçlaryň hasy birine üns berjek, köçä çyksaňam agaç, girelgede-de,
hatda iş otagyňda-da penjiräň öňünde, küýzejiklerde düzülgi durandyrlar” diýýän
mysalydylar. Diňe bir gezek, haýsydyr bir şadyýan ýigit ilki işe gelen güni:
- Munuň gözeldigini! Bu ösümligiň ady näme? – diýip, eliniň aýasy bilen onuň
ýapraklaryny sypalapdy. Şonda biçäre agaç çöken göwnüniň asmana göterilenini
nädip ýigide aňdyrjagyny bilmedi.Garryja aýal bolsa, elini salgap:
- Kim bilýär oň adyny, men gelelim bäri-hä şu ýerde – diýip, agajyň garyp
göwnüne özem bilmän duz sepipdi.
- Geň agaçdygyny? Ýaşy näçekä?
- Ah-eý, Senem adam soran ýaly soraýaň. Kim oň doglan ýylyny, adyny,
familiýasyny ýazyp ýörendir öýdýäň. Bir jan derdi. Henizem men dözemok. Kimiň
munuň bilen işi bar. Ikimizem Allaň unudanlary...
Agaç bolsa: „Garry görgüli zordan hyk-çok edip maňa suw berýä. Ullakan
höwrümem, gürrüňdeşimem şol. Jan derdi diýibem janynyň ýangyjyna aýdaýýar.
Maňa nebsi agyrýar. Şazada sypat ýigidi diýsene. Şu görmegi bilen meniň adymy
23
„Gözel” diýip tutýar. Elleriniň ýakymlydygyny” diýýärdi – öz ýarasyna özi
melhem edýärdi. Şol günden soň her gezek şol ýigidi görende, ýalňyz agajyň
göwni galkynardy, duşundan gaty-gaty ýöräp geçende „Işlidir, howlugýandyr”
diýip, yzyndan naýynjar serederdi. Agaç pahyryň ykbalyň hem şeýdip, deňiňden
geçip ötägidip bilýändigini nireden bilsin?! Belki bilmänem gowudyr. Bu pukara,
geçirimli agajyň naçar göwnüniň ýekeje arzuwy – daşarda yssa garalyp, şemala
sozup, sowuga dözüp, ýazyň güni az pursatlyjak bolsa-da, gül açyp meýdanda
ösmekdi. Onsoňam guşjagazyň ýekeje höwürtgesi...
Her bir janly zatda bolşy ýaly, bu ösümligem garrady. Ýapraklary düşüp
seýrekledi. Ahyry bir gün onuň ýerine başga bir ýaşajyk agajy alyp geldiler. Ony
bolsa, sogrup, daşaryk okladylar. Indi agajyň büklüm-büklüm kökleri daşarda,
seleň meýdandaguşlaryň owazynyň, tebigatyň sazynyň astynda baldaga soňky
iýmitini berýär. Ol aýlykdan, ol aýlyga ylgaşlap, neneň garranlarynam bilmeýän
adamlar bu garry kökleriň aýlanyp-towlanyp çeken täsin suratyna haýran galyp
seredýärler. Ol kökleri owadan gyzyň, ýogyn saçlaryna meňzedýänem bar. Agaç
bolsa, rahatlyk diläp, ýaňagyndan sypalaýan şemalyň ýakymly ellerinden öpýär
hem henizem hyýalynda guşjagazyň ýekeje höwürtgesi...
***
Ertesi ir bilen Aýnur ullakan gara gazanda sygyrlaryna bugdaý garyndysyny
gaýnadýardy. Bir elinde depderi, çugutdyryp oturşyna dünýäni unudan ýaly, odyň
alawyna seredýan gyzyň henizem göz öňünde edaraň girişinde ösüp oturan agajyň
tozan basan ýapraklary. Görmegeý ýigit onuň ýüzüni sypalaýar. „Bu ýazanlarymy
doganlarym ýa-da kakam okaýsa...” Gyz gyzaryp gitdi. Şol wagt duýdansyz
arkasyndan gelen körpe jigisi:
- Aýnur! Bizem futbol görüp ýatmadyk welin, senem-ä ýatmadyň-aý – diýdi.
Jigsiniň sesine tisginen gyz elindäki depderini nädip oda oklanyny hem duýmady.
Soňam gyssanyp ony çykarjak boldy. Emma kagyz şol bada tutaşypdy. Ýalynyň
gyzgynyna ol elini yza çekdi.
- Dur, eliňi ýakýaň, men alaýyn.
Indi jigisi bulawaç agajy bilen depderi ojakdan çykarjak bolýardy. Emma boljak iş
bolupdy.
- Wah, içigar.
- Degme, ýansyn. Özümem ýakjak bolup otyrdym.
Aýnur hakykatdanam depderiniň otdan çykanyny isläbem duranokdy. Jigsi ony
açyp, okap başlaýsa näderdi...
- Sen geň-laý, Aýnur.
- Zyýany ýok, köne keşdelerim. Olary şeýle-de bilýän.
- Gözüňem gyzarypdyr.
- Agladym-da, jigim.
24
- Näme üçin?
- Bilmedim.
Ýaňy murty taban ýetginjek uýasyna näme diýjegini bilmän aljyrady, soňam
başarşyna görä, oýun eden boldy:
- Heýem aglarlarmy?! Gör, meň boýumy, seň deňiňe ýetdim. Meň ösäýşimi gör.
Aýnur ýanyna gelip boýuny deňeýän jigsiniň başyny sypalap, mähirli ýylgyrdy.
- Onda, bahym, ejem saňa-da gelinlik gözlär.
Jigisi monça bolup, ýuwunmaga gitdi. Gyz bulawaç agajy bilen depderiniň ýanman
galan kiçijik bölejigini özüne çekdi. Ondan soňky sözlerini okady:
...guşjagazyň ýekeje höwürtgesi...
Birden gyzyň gözi maşyndan düşüp, öýlerine tarap gaýdan aýala düşdi.
„Kimkä gyz, irden bize gelýän...”
25
Garamurt
(Hekaýa)
Öňi gözenekli kiçijik penjireden eýlesi-beýlesi üç, üç ýarym metr töweregi dar
otaga daň ýagtysam göwünsiz girýän ýaly. Törde, ortarada ellinji ýyllaryň ysy