Halypalar hem şägirtler - 4

Дөвлет. Еңңеҗан, мен бирден ашык болайсам нәме? Менде келле ѐкдур!
Шейда. Вай, эйсе, сен сӛйгини яландан ойнаҗакмы?
Дөвлет (чына беримсиз ойнаяр). Еңңеҗан, мен маковдырын, махлукдырын! Мен
бирден саңа ашык болайсам, дәлирәп дүзе чыкарын, сенем дәли-межнун болуп
Хоҗа кантушы дул гоярсың!
Узук. Дәлирәп дүзе чыксаң, келләңе итиң хамыны гейдирер мен!
Кыят. Түкедиң җыгыллыгы! Гаммар, яңадан башлаярыс…
Пайтык (атылып баряр). Гаммарҗан, яраданың ягты яланчысы чын! Сахнадакы
яшайыш чын! (Кыяда ювашҗа) Башлык, маңа җогап бер!
Кыят (дергазап). Җогап ѐк саңа!
Хоҗа. Башлыкҗан, шуңа җогап берәймесең, о сени дәлиредер!
Дөвлет. Кыят Кепбанович, шуңа җогап берәймесең, ол сени җынлырадяр!
Пайтык. Башлыкҗан, ене шулар растыны айдяр!
Кыят (гыгыряр). Мен дәлиреҗек! Җынлыраҗак! Җогап ѐк саңа!
Пайтык. Башлыкҗан, той янып баряр, үч йүз манат кӛйүп баряр!
Кыят. Хоҗа!
Хоҗа атылып гидйәр.
Пайтык (өзеленйәр). Башлыкҗан, иң соңкы җогап сорайшым!
Кыят. Сен иң соңкы җогабыңы дүйн алып гитдиң!..
37
Пайтык. Башлыкҗан, Худай кессин, мен тамадалыгымы гойян. Йӛне какам ӛвренен
кейпиңи-кесбиңи бирден гойсаң, инфаркт борсуң дийди-дә!
Хоҗа сапанчалы ылгашлап гелйәр.
Кыят. Гетир сапанчаны!
Хоҗа. Сапанчаны нәтҗек башлыкҗан!
Кыят (гыгыряр). Ӛзүми атҗак! Ӛзүми атҗак диййән мен саңа!
Хоҗа. Ёк, башлыкҗан, сен ӛзүңи атсаң биз ӛлерис! (сапанчаны Пайтыга гезейәр) Ал
саңа җогап! (атяр) Ынха, саңа җогап! (атяр) Ынха, саңа үч йүз манат! (атяр)
Гуррумсак! Сениң тойыңдан яңа театр яс тутяр!
Пайтык ыраняр, онуң көйнегинден ган акып башлаяр. Хоҗа гахарына
алтыатарың бар окуны гутаряр. Пайтык гырмызы ганыны сечеләп йыкыляр,
хеммелер мөлерйәр. Хеммелер бу ваканы чын ялы ойнаяр.
Эҗеш. Вай, сен оны чындан атдыңмы?
Хоҗа. Сахнада ялан болмаяр! Ӛл гуррумсак!
Эҗеш (ыралап гөрйәр). Вай-вай би ӛләйипдир-ә!
Огулла. Бедибагт гаты ӛлүпми?
Дөвлет. Пеләкет, овадан ӛлүпдир-ов!
Кыят (Пайтыгың келлесини гөтерйәр). Сен хов муны ӛлдүрәйипсиң-ә!
Хоҗа. Нәме, диңе ол ӛлдүрип йӛрмелими, гүнде-гүнде җогап сорап! Гуррумсагың
ӛзем бир гезек ӛлүп гӛрсүн-дә!
Дөвлет. Кыят Кепбанович, Пайтыгың гулагына җогап берйән дийип гыгырып гӛр,
эййәм довзаха атылмадык болса, дирилер! (депйәр) Эй, тур, Кыят Кепбанович
саңа җогап берйәр, гитде үч йүз манадыңы газан!
Эҗеш. Вай, ӛлени депип дурмаң нәме?
Пайтык(келлесини галдырып). Җогап берениң чынмай башлыкҗан! (ыра-дара
еринден галяр) Хер гезек сенден ӛлүп җогап алмалов!
Шейда. Вай, бисырат, асыл сен ӛлмәнмидиң?...
Пайтык. Хей, мен ӛлменми? Ӛлдүм! Какынып-силкинип ӛлдүм! Эмма мен тойың,
кӛпчүлигиң хызматындакы адам, ӛлсем-де гитмейәнми җеседеми сүйрәп…
(гидйәр).
Кыят. Ханы яңадан башлаяс… яңадан…
Огулла Кыяды чете чекйәр.
Огулла. Кыят Кепбанович, олар бу сахнаны ойнап билмейәр… себәби… себәби олар
хакыкатдан ашык-магшук… Олар бири-бирини сӛййәр!
Кыят (гыгыряр). Маңа оларың бири-бирини сӛййәни герек дәл! Маңа хакыкы сахна
сӛйгүси герек! Маңа залда отуран томашачыларың калбыны хейҗана салян
сӛйги герек!
Хоҗа. Ахав, яшлар, аслында сиз артистми бир?
Дөвлет. Ховва, биз хакыкы артист!
Шейда (зала). Хакыкы артып булар!
Узук. Сизем бизиң халыпамыз!
Эҗеш. Биз халыпа, эмма бизде сизиң ялы шәгирт ѐк!
Хоҗа. Хакыкы артист болсаңыз, сахнада йӛремәни бир ӛврениң-дә!
Огулла. Хакыкы артист болсаңыз, сахнада геплемәни ӛврениң-дә!
Шейда. Хакыкы артист болсаңыз сахнада сӛйүшмәни ӛврениң-дә!
Хоҗа (җаныянгын). Булара хол сейил багда сӛйүш дий, җантыны якяр!
38
Кыят. Ёк, би заманың яшлары сейил багда сӛйүшмәнем башармаяр. Сейил бага
бардыгы ил-гүнден уялман… огшашып…
Хоҗа. Бири-бирини ялашып веҗера болярлар.
Керешме утанҗындан йүзүни тутуп аглап гидйәр. Гаммар юмрукларыны
дүвүп, Кыяда дергазап бакяр. Сахнаның төрүнде гараңкыда отуран Гайлы
гөхерт ылгашлап гелип бир пенҗеси билен Кыядың, бейлеки пенҗеси билен
Хоҗаның бокурдагындан тутяр. Аяллар ала-гох болуп сахнаның гырасына
гачяр.
Дөвлет. Ынха, саңа гудрат! Пах-пах Гайлы ага Гарахан дӛв бол-а!
Эҗеш. Вай, Кыяды ӛлдүрендир-эй!
Шейда. Вай, мен дул галандырын-эй!
Огулла. Дӛвлет, олары халас эйле!
Дөвлет (оларың дашындан айланып хешелле какяр). Башлыкҗан, гайрат эт, Гайлы
ага узакчыл дәлдир! Гайлы ага рехимдардыр! Гайлы ага ынсанпервердир!
Гайлы ага оларың икисинем гөге гөтерип доңуп галыпдыр.
Чыра сөнйәр
Аванссена.
Гаммар дүнйә сыгман айланяр, Дөвлет бипарх халда оны сынлаяр.
Гаммар. Масгара болдум-ов! Веҗера болдум-ов!... Керешмеҗан масгарачылыга
чыдаман аглап гидйәр, мен болса бинамыслыга салып отырын доңңара даш
болуп!... Гоҗа Гайлы масгарачылыга чыдаман дәлирейәр, мен болса
бинамыслыга салып отырын! Эй, Аллам, яр гара Ериңи, гирмесем адам
болмадыгым!
Дөвлет (еринден туруп артистлерче гөркезйәр). Гаммарҗан, Пайтыгың депесинден
пенҗе урагада шейдип йүз сегсен градус терсине айла! Гой, бедибагт шейдип
яйкылдасын йӛрсүн! Хоҗа кантушың мүҗүҗе келлесини болса тогсан градус
гапдала айла! Хах-хах-ха, кантуш леңңеч ялы гапдаллаклап йӛрсүн!
Гаммар (барып якасындан тутяр). Сен мени ойнаҗак болуп дурмуң?
Дөвлет. Ёк, мен сени аклыңа айлаҗак болуп дурун…
Дөвледиң якасыны гойберип җайда айланып башлаяр.
Гаммар. Мен…мен Керешмәниң ышкына дүшүп пайтагт театрыны терк эдип
гайдян!... Мен Керешме дийип какамы дәлиредип, эҗеми ган агладып, пайтагт
язгысындан чыкып гайдян! Гел-гел Керешме җаның янында мени ким масгара
эдйәр? Бир сүпүҗек режиссерсумак!...
Дөвлет. Кыят Кепбанич мамла, сен сӛйги сахнасыны ойнап билмедиң!
Гаммар. Мен хакыкы Ышк болуп янып дуркам, Керешме хакыкы Ышк болуп янып
дурка - сӛйгини ойнамак нәмә герек!
Дөвлет. Гаммарҗан, дурмуш хакыкаты бир зат, сахна хакыкаты башга зат!... Достум,
саңа Ышкың гениал образыны дӛретмәге шерт дӛреди. Сен ылхамыңы хейҗана
гетирип, хакыкы артист болуп Ышк-сӛйгүден беленде гӛтерил!
Гаммар. Ай, акмак, хей Ышк атлы гудратдан беленде гӛтерилип болянмыдыр?
Дөвлет. Боляндыр! Сунгатың җадылы гудраты шонда-да! Сен җадылы Сунгат билен
гудратлы ышкыңы бирлешдирип билсең, Сӛйгиң Сунгата телвас урдурып арша
гӛтерер, Сунгат болса, сениң Сӛйгиңи йылдырымлап дуран алава ӛвүрип, диңе
39
Керешмәниң дәл, залдакы томашачыларың-да ышкына от берер! Сен дүнйә
Сӛйги билен Сунгатың адатдан дашары гудратыны гӛркезерсиң!
Саз. Дымышлык. чыра сөнйәр...
Үчүнҗи гөрнүш
Гайлы гөхердиң өйи. Кыят, Хоҗа, Пайтык, Дөвлет дагы Гайлы ага ерлиерден ялбаряр. Саз кесилйәр.
Гайлы ага (гыгыряр). Мен сизе соңкы ѐла айдян! Сизе гыз ѐк! Вах, сиз атлыабрайлы артист болмадык болсадыңыз, онда мен юмруклы гүрлешердим!
Кыят. Садагаң болайын Гайлы ага, даг ялы гүнәми дары ялы эдип гечевер. Мен
Керешме җаны ӛз гызымдан эзиз гӛрйәндирин!
Дөвлет. Гайлы дәде, ылхам дийип бир гудрат бар! Онуң алы хезретлери Ылхам!
Анха, шол гүн Кыят Кепбановичиң ылхамы җошуп, аңкасыны ашырып алып
гачайды-да! Ёгсам Кыят Кепбанович күрти гойны ялы ювашҗа. Бизи дагы
оглундан эзиз гӛрүп, айлыгыны совруп ийдирип-ичирип йӛр, ынанмасаң, йӛр
Кыят дәдем ресторанда нәхили адамдыгыны гӛркезсин! (Хич киме гөркезмән
Пайтыга гөз гыпяр)
Хоҗа. Худай Керешмәниң гурсагына гуюпдыр гуюп билен зехинини! Ынха,
гӛрерсиң Гайлы ага, Керешме юрдуң мешхур артисти болар!
Гайлы ага. Керешме җан, юрда мешхур айдымчы болды! Бизе онуң айдымчылыгы
бес!
Дөвлет өр-гөкден гелип Гайлы аганың маңлайына гечип мөлерйәр.
Дөвлет. Хов-хов, Гайлы ага, сен айдымчы билен артисти деңешдирип отырмың?
Түвәм дий! Гайтмышым эт! Артист нире, айдымчы нире! Икисиниң Худайы бир
болса-да, пыгамбери башгадыр!
Гайлы ага. Ханы такал-түкеззибаныңызы алың-да гӛтерилиң ховлудан!
Дөвлет. Пәхей, ил-улус Гайлы ага диениң Горкут ата ялы акылдардыр диййәди вели,
агам, ханы сениң ол акыл-пайхасың? Сениң бар болуп билшиң шумы?
Гайлы ага (дергазап). Бар болуп билшим шүй!
Дөвлет. Гайлы ага, ханы ил-улусы яланчы этме-де, пәхим-пайхаслы яшулы бол!
Гайлы ага. Хә, пәхим-пайхаслы яшулы нәме эдйәр?
Дөвлет. Пәхим-пайхаслы яшулы ганыны гачырып, дызытдырып дурман,
фантазиясыны ишледйә! Йӛне сизе «Керешме ѐк!» дийип гыгырып дурман
гадымы акылдарларың эдиши ялы шерт гой!
Гайлы ага. О нәмәниң шерти?
Дөвлет. Меселем, сен бизе «мени гӛрешде йыкың-да гызы алып гидибериң» диййәң.
Кыят дагы хайран, Гайлы ага чакдан аша даяв боланы үчин эҗизҗе
артистлере хонданбәрси середип йыршаряр.
Гайлы ага. Шерт гоймалы болса гояяйс! Ынха, мен алтмышдан аган адам, сизем
җахыллар! Мени гӛрешип йыкың-да алып гидибериң Керешмәни.
Дөвлет (Кыяда). Анха, Кыят Кепбанович эркек болсаң чык гӛреше! Артист герегиң
чын болса, чык орта!
Кыят (гахарлы). Мен сениң самсыкдыгыңы билйәдим, а сен сапсым самсык экениң!
Дөвлет. Гайлы кака, сен артист диен миллети билмейәң! Хәзир Кыят Кепбанович
Пәви пәлваның образына гирер вели, сен онсоң Валуев болай, гара ере чыршап
ташлар! Ханны Кыят Кепбанович, пәлваның образына гир бакалы!
40
Кыят. Ёк бол!
Дөвлет. Гайлы кака, сен Хоҗа Гайыпович билен чапышып билермиң? Йүз, ики йүз,
дӛрт йүз метре?...
Гайлы ага. Чыксын орта!
Дөвлет. Гайлы кака, сен Хоҗа Гайыпың эшегиң гарны ялы гарнына бакма! Ол
йүврүгиң образына гирсе, тазыларам тозана гойяр! Хоҗа кака, чык орта!
Хоҗа. Акмак!
Пайтык. Гайлы ага, Дӛвлет чагака салланчакдан йыкыля, келлеси дегйә гаты пола!
Онунҗыны гутарып үч йыл гириш экзаменден йыкыля, дегйәр келлеси
Ашгабадың асфалтына!
Дөвлет пәлван писинт Гайлы аганы, интелигент ѐлдашларыны сынлаяр.
Дөвлет. Гара гүйҗе галанда Гайлы какам бизден рүстем! Биз хәзир Гайлы какам
билен интеллектуал ярыш гуряс.
Гайлы ага (мөлерйәр). О нәхили ярыш?
Дөвлет. Акыл-пайхас, ылым-билим ярышы! Биринҗи совалы мен берйән: Гайлы ага,
Борнео адаларында яшаян орангутанларың эркегине орангутан дийилйәр. А
зенан орангутанлара нәме дийилйәр?
Гайлы ага. Сен мени ойнаҗак болуп дурмуң?...
Дөвлет (дикан бакяр). Гайлы ага, сен мең билен күштде ярышып билермиң?!
Гайлы ага. Кыят, шунуң аслында сагат затмы бир?
Кыят. Ай, чоча, ай макав! Гайлы Атаманов велаят боюнча күшт чемпионы!
Пайтык. Ай, пекге, Гайлы ага күшт боюнча спорт уссады!
Дөвлет. Болса болупдыр-да спорт уссады! Кыяс Кепбанович гроссмейстер
Лаукертиң, мен болса Бобби Фишериң образына гирерин! Весселам!
Хоҗа. Кыят Кепбанович, урлуп-енҗилмәнкәк гайдалы!
Дөвлет. Гайлы ага, ӛңүмиздәки екшенбеде мен сениң билен күшт ойнаян! Театрың
сахнасында! Разымың? Эгер сен утсаң…
Хеммелер мөлерип середйәр. Чыра сөнйәр. Саз.
Авенссена
Кыят дагы гайдып гелйәр, олар гахардан яңа Дөвлети үтүп ийәйҗеклер.
Кыят. Акмак! Акмаклыгыңы эддил Гайлы гӛхертлерде эдәймелими сен?
Хоҗа. Мен муны эшек енҗен ялы енҗейин-ле!
Пайтык. Күшдүң гӛчмесини дүйн ӛвренип, бу гүн велаят чемпионыны утҗакмыш!
Дөвлет. Халыпалар, мен достум Гаммарҗан үчин, онуң пәкизе сӛйгүси үчин ола
күштмиш, Гара дӛв билен тутлушмага тайяр! (ол сүем бармагыны гөге гөтерип,
ваҗып гөрнүшде олара чынлакай бакяр) Гүйчлини гүйчли еринден барып
еңмелидир!
Кыят. Спорт уссадыны нәдип күштде утарсың! Акмак!
Дөвлет. Гаммарҗаның доган дайысы гроссмейстер! Гаммар Ашгабада гидйәр.
Ашгабатда гроссмейстер дикйәр күшди, бәрде биз дикйәс күшди! Апалап ак
чӛпи берйәс Гайлы ага. Ол гӛчйәр, Пайтык гӛчүми гӛрүп, Ашгабада җаң эдйәр,
гроссмейстер җогап гӛчүмини гӛчйәр, Гаммарҗан Пайтыга җаң эдйәр.
Пайтыгам оны маңа айдяр… Бир сагатда велаят чемпионыны күл эдип утяс!
Хеммесиниң йүзи ягтыляр.
41
Пайтык. Ахов, шунуң мүҗүҗе келлесинде шыгырды бар ялы-ла…
Олар гечип гидйәрлер.
--------------Сахнада күшт дикилипдир. Ак чөпде Гайлы гөхерт, гарада Дөвлет ойнаяр.
Кыят Кепбан дагы томашачы. Дөвлет габыл телефонындан җаң эдйәр.
Дөвлет. Алев, мениң оваданҗа, Узугым, күшт боюнча дүнйә энсиклопедиясына
серет! Бизиң эрамыздан ӛңден-соңда Гайлы Атаман дийип күштчи болупмы?
Кыят. Сен самахыллап отурман күшдүңи ойна! Гара чының билен ойна!
Дөвлет. Вәх! Гара чынымы эдер ялы гаршыдашым Касабланкамы? Гайлы ага
ялыларың бир ай ишләп алян айлыгыны мен ойнабам алян! Мен Гайлы аганы
ойнап-ойнабам утян.
Гайлы ага. Хей бидӛвлет, утҗагың чын болса, ойна-да самахыллап отурман!
Дөвлет. Энтек агаҗан, мен сениң нервиңи ойнарын! Онсоң сени ойнарын,
җанкӛерлерими ойнарын!
Гайлы ага. Гӛч-хов!
Дөвлет. Вәх, асыл гӛчмек гезеги менденмидир? (Пайтык Гайлы аганың еңсесинден
гелип, язгыны гөркезйәр. Язгыда ЕF-9 язылыпдыр) Гайлы ага, сен мениң
ѐлдашлы йигитдигими бир билйәмиң? Җыным маңа аты ЕF 9-а гӛч диййәр!
Гайлы ага. Болшуң шу болса, мен сениң билен ойнамаян.
Дөвлет (шертнаманы узадяр). Шертнама баглашдык, Гайлы ага. Эгер ойнамасаң,
утулдың хасапдыр!
Гайлы ага. Онда самсыклап отурман күшдүңи ойна-да…
Дөвлет. Гайлы ага җызмасы ѐк-хов! Утулып баряныңы менден гӛрме!
Гайлы ага. Мен утулянмы? Мен спорт уссады болуп сениң ялы шүлерден
утуларынмы?
Дөвлет. Гайлы кака, мен хәзир дүнйә чемпионының образына гирип барян. Анха,
бейледенем түвелейләп ылхамым гелйәр! Сен утулман маймын борсуң!
Гайлы ага. Эй, тентек, сен утулып барярсың!
Дөвлет. Унутма Гайлы ага, мен утулан болуп утянлардандырын! Гӛч ханы!
Гайлы ага. Ене гӛчүм сенден!
Дөвлет. Гайлы ага, бейдип чыглып отураныңдан утулдым дий-де, ташла күшдүңи!
Гайлы ага (саг элини бокурдагына сүйкейәр). Эй, пекге, сен мени шундан доюрдың,
шундан!
Дөвлет (йылгырып). Мен Хатам Тай ялы җомартдырын Гайлы кака! (Саг элини
депесинде ойнадяр) Шундан болянчаң хезил эдибер!
Гайлы ага (тарса еринден туряр). Кыят, мен шу доңузыңы уруп йыкян!
Дөвлет (Хоҗаның якасындан тутуп, Гайлы ага голайладяр). Гайлы ага, ынха,
урасың гелсе, ур, енч, депгиле, соңундан «Хоҗаҗан бейик артист дийсең»
болдугыдыр! Хах-хах-ха!
Гайлы ага (лампа ерине чөкүп, келлесини тутяр). Кыятҗан, Алла ярың-ов, сен
кимлерден артист эдип йӛрсиң?
Дөвлет. Хах-хах-ха. Ахав, велаятдашлар, чемпионыңыза бакың! Чемпи-чемпичемпион, гомпы-гомпы-гомпыон, говшак ойнайоң! Хах-хах-ха!
Гайлы ага. Хей доңуз, сен мениң үстүмден гүлйәмиң?
42
Дөвлет. Сенем гүлүбер, гүлүбер! Абул Артаван Аңңалакдар хер гүнде еди ѐла гүлен
адам учмаха дүшер дийипдир. Лукманлар хер гүлки ӛмрүңи бәш минут узалдяр
диййәр. Гайлы агаҗан, шу гүн сениң ӛмрүңи алты ай узалдян!
Гайлы ага (атылып туряр). Кыят Кепбан, мен шу некгендәңи ӛлдүрйән!
Кыят. Бизден нәхили кӛмек герек Гайлы ага?
Пайтык (Гайлы аганың еңсесинден гелип гөркезйәр) Утҗак болсаң ут-хов!
Дөвлет. Ынха, утдум! Күшт саңа!
Гайлы ага. Ёк, огул, сениң ӛзүңе күшт! Я утуланыңам билеңокмы сен?!
Кыят. Акмак, мен айтмадыммы Гайлы ага спорт уссады дийип…
Гайлы ага. Ханы сен күшт чемпионының образына гирен ялыдың-ла!
Дөвлет. Образа гирмесине гирдим, арман, дагарман түвелейләп, ылхамым гелмедидә! (чете) Хай-хай Гаммар гроссмейстр дайың бар экенов!
Кыят. Мерез этди-дә!
Гайлы ага дерини сыляр, күшди сынлаяр.
Гайлы ага. Кыят, агтыгым Керешме эртеден башлап ише барар…
Дөвлет. Айтмадыммы, мен утулып утяндырын дийип? Хах-хах-ха!
Даяв бердашлы Гайлы ага бирден Дөвлетиң, Пайтыгың бокурдагындан пенҗе
уруп, икисини хем ѐкарык гөтерйәр, олар богуляр, баззык-буззуклаяр.
Гайлы ага. Гуррумсаклар, мениң гаршыма нәме пирим-пыррылдак гурдуңыз?
Мениң гаршыма хайсы Гроссмейстери ойнатдыңыз?!
Хоҗа. Дӛвлетҗан, Пайтыкҗан, Гайлы ага рехимдардыр! Гайлы ага гоҗадыр! Гайлы
ага узакчыл дәлдир, сабыр эдиң!
Чыра сөнйәр.
Дөрдүнҗи гөрнүш
Артистлер Кыят Кепбановичлерде ийип-ичип мес болуп отырлар. Олар
Хоҗаны чынаберимсиз ойнаярлар, Хоҗа өзүни чынаберимсиз халда ойнадяр.
Артистлер-дә!
Кыят. Сизиң Хоҗаҗан билен гӛзүңиз ӛвренишипдир! Хоҗаҗан заманымызың бейик
артисти!
Дөвлет. Хоҗа кака, биз бир кӛрзехин яшлар-да! Ёгсам хер гүн азанда сениң
босагаңы яссанып, мүбәрек хем бедрой кешбиңе сежде эдип, ак пата алып
гайтмалы!
Пайтык. Хоҗа, ханы ериңден тур! (Хоҗа туряр) Әл-айт муны Худайың
ярадайшыны! Гениал тип! Хоҗаҗан, ханы маймын болуп гӛркез! (Хоҗа
хезиллер эдип маймын боляр). Ханы инди пышбага болуп гӛркез!
Хоҗа пышбага болуп гөркезйәр, бирден шеррайлык билен җынссыз
гыгырып, аглап башлаяр.
Хоҗа. Вай-вай, мен ӛлүпдирин-эй! Вай, вай, мен ӛленимем билмән ӛлүпдирин-эй!
Шейдам, мен хачан ӛлдүм-эй?
Огулла (гүлйәр). Шейда гелне дурмуша чыкан гүнүң ӛлдүң-эй!
Узук. Гой, гой, Хоҗа Хайыдович, сен ӛлеңок, сен дири!
Хоҗа. Гой-гой, җиҗимҗан, мен ӛлүпдирин-эй! Би артист диен миллет ӛләймесе
бири-бирини ӛвйәми нәме?! Артист диен миллет бири-бирини ӛвәйсе
ӛләймейәми нәме?!
43
Дөвлет (чыны билен гыгыряр). Ай, кантуш кака, сен нәме артистми? Утан! Уял! Хей,
сенденем бир артист бормы! (Хоҗа дергазап болуп, юмрукларыны дүвйәр)
Языҗыларың пири Горкут ата! Шахырларың пири Магтымгулы ата!
Артистлериң пири – Хоҗа Гайып ата!
Хоҗа пагыш-пара эрәп, хонданбәри гомаляр.
Пайтык. Хоҗаҗан, Томмазо Саллини!
Огулла. Хоҗаҗан Гарри Вайлдер!
Пайтык. Хоҗаҗан Айседоре Дункан!
Дөвлет (юваш). Айседоре Дункан америкалы тансчы хелей-ов!
Пайтык (юваш). Хоҗа оны билип дурмы, дашары юртлың адыны тут-да магтабер!
Дөвлет. Хоҗаҗан Патрис Лумумбаданам гүйчли артист!
Огулла. Хей, Хоҗа беркҗе отуравери!
Хоҗа. Хах-хах-ха. Беглер, мен ниреде отырын?
Дөвлет. Хатырҗем отур, Хоҗа кака! Сен КАМ-азың домкрадының үстүнде
отырсың! Хах-хах-ха!
Шейда. Ай, махлук, сени магтан болуп ойнап отырлар.
Хоҗа. Вәх, хезиллер эдйәнем диййән-ле! Достлар, ойнап магтаң, айнап магтаң,
магтасаңыз боля!
Эҗеш. Шейда, йӛр буларың екеҗе кеми кофе, ичдиклери учяр! (икиси ашхана
уграяр, Эҗеш ювашҗа). Хоҗа билен Кыядың шады-хоррам болуп отуршыны
сынла! Бизден ярымай дынянына хешелле какып учҗак болярлар.
Шейда (ювашҗа). Бизем хешелле какалы-да! Бизем ярым ай дыняс-а!
Олара ашхана гирйәр.
Кыят (ювашҗа). Яшасын азатлык!
Хоҗа. Яшасын эркинлик! Яшасын саллахлык!...
Кыят. Ядыңыздадыр, бир махал еди даг, еди деря ашып гайры юртлара курорта
гидердик! Пул барыны сечип, етмиш еди таныш гӛрүп ӛлүмиң ӛйүнде путевка
тапарсың, сегсен секиз таныш гӛрүп ӛлүмиң ӛйүнде учара петек тапарсың!...
Хоҗа. Анха, инди йӛне гидибермели. Путѐвка-да герек дәл, гайры задам!
Огулла. Президентиме дӛнейин, Авазаны җүмле-җаханың учмахына ӛвүрди!
Эҗеш билен Шейда кофе гетирип пайлаяр.
Эҗеш. Узукҗан, бумада дурмуш гураныңда гидердиң-дә бизиң билен учмахың
гойнуна!
Дөвлет (өр-гөкден гелйәр). Пәхей, Эҗеш гелнеҗе, вах дурмуш гурсак, хей мен
Узукҗемалымы Аваза ибәринми? (гүлйәр) Узукҗаны алты-еди ай ише-де
ибермейән!
Огулла. А гыз, сизем инди дурмуш гурайсаңыз болмаямы?!
Дөвлет. Узукҗемал маңа дурмушы чыкмага горкяр! (Кепҗебаш болуп
мускулларыны гүҗеңлейәр). Худайым мени бетхайбат Геракл эдип
ярадайыпдыр-да!
Узук. Вай, мен сенден горкарынмы?
Дөвлет. Горкмаян болсаң, йӛр онда дурмуша чык-да!
Узук. Ресторанда той этмәге пул тапмасаң, мүҗеррет ӛтерсиң!
Кыят. Гелинлер, сиз учмах ялы Авазада, (бейлеки артистлере) сизем шәхерде
яшайшың эшретини гӛрүп, хезиллер эдип дынч алың.
44
Хоҗа. Хорматлы Президентимиз зәхмет ругсадымыз гӛни бир ай этди! Тутуш бир
ай! Бейле эшрет дүнйәниң хайсы юрдунда бар!
Кыят. Гадырдан артистлер, зәхмет ругсадының ӛңяны тәзе комедияның ролларыны
пайлап, некирт эдип гоймагымың себәби бар. Дынч алян дӛврүңизде комедия
аңыңыза, рухуңыза, калбыңыза сиңсин. Сиз онсоң комедияда кешплери
дӛретмән, хакыкы гахрыманлара ӛврүлип комедияда яшарсыңыз.
Эҗеш. Сиз нәме этҗек?
Кыят. Хоҗа икимиз докуз-он гүн ӛйде дынч аларыс, дӛрт-бәш гүн Ашгабада гидип
дост-ярлар, таныш-билишлер билен дидарлашарыс… Сиз Шекспир билен
Мольериң гаты гүйчли драматургдыгының себәбини билйәңизми? Шекспир
билен Мольер ӛз язан комедияларыны ӛзлери сахнада гоюпдыр, ӛзлери хем
ойнапдыр… Олар сахнаны говы билйәр... Селим Хайдаровичиң бу комедиясы
говы комедия, эмма ол сахнаны говы билмейәни үчин гӛрнүп дуран гүлкүлери
хем гӛрмән я үнс бермән гечйәр. Биз драматург билен комедияны яңадан
сынтгыларыс…
Хоҗа. Биз эййәм Селим Хайдарович билен гүрлешип гойдук…
Дөвлет (сагадына середйәр). Гелнеҗелер, вагтыңыз болды! Отлы бейик артистлер
гелйә дийип гарашып дурмаса герек.
Хеммелер сагадына середип, ерлеринден турярлар. Эҗеш Кыяды сахнаның
өңүне чекйәр.
Эҗеш (юваш). Ханы маңа эл телефоныңы бер! Мунам сен ал!
Кыят (юваш). Нәме дийип?
Эҗеш (юваш). Тәзе ырым шейле.
Ол өз телефоныны әрине берйәр, әриниңкини өзи аляр. Шейда-да Хоҗаны
сахнаның өңүне чекип, онуң телефоныны алып, өзүниңкини берйәр.
Хоҗа. Телефонлары нәме дийип чалышяң?
Шейда. Себәбини соң билерсиң…
Хер ким бир гошы алып, ѐла уграяр. Чыра сөнйәр. Саз.
--------------Чыра яняр. Эллери гошлы Эҗеш билен Шейда гайдып гелйәр.
Шейда (Эҗеши гуҗаклаяр). Аклыңдан айланайын Эҗешҗан! Гений сен, гениал
пикир тапдың сен! Эҗемҗаның ӛмрүнде биринҗи гезек курорта - онда-да Аваза
курорта гидиши! Бегенҗинден гӛзяшыны саклап билмеди пахыр!
Эҗеш (есер йылгыряр). Биринҗиден, курорта эҗемизи уградып, согап иш этдик!
Икинҗиден болса, вепалы герчеклеримизи сынап гӛрерис! Гӛр-ха, биссимилла,
бизи уградып ѐк болуп гидипдирлер! Олар нирәк гидендир ӛйдйәң?
Шейда (геңлейәр). А гыз, сен нәме Кыяды габанып йӛрмиң?
Эҗеш. Хава, габанян. Мен нәме габанмаз ялы, зенан дәлми!
Шейда. Ваей, шунча йыллап бал билен яг ялы гатышып, яшашып йӛрен адамыңам
габанмак бормы?
Эҗеш. Вай, сен нәме адамыңы габанаңокмы?
Шейда. Элбетде габанамок! (җакҗаклаяр) Мен Хоҗамы гүҗүҗеккә далап, кантуш
эдип ташландырын! Хоҗаны пәкизе гелниң янына салып, дүнйәниң байлыгыны
берсең-де, маңа бивепалык эдип билмез!
45
Эҗеш (гүлйәр). Шейдаҗан, инди мен нәме дийсем хә дийибер. Рас бахана-да болды,
Кыят билен Хоҗа дүнйә гелип гӛрмедик томашасыны гӛркезели. Ханы Хоҗаңа
җаң эт!
Шейда (җаң эдйәр). Алев, Хоҗа сенми?
Пистолетиң ышыгы эгни махра халатлы, аягы шыпбыклы Хоҗаның
үстүне дүшйәр.
Хоҗа (габыл телефонда гүрлешйәр). Охо-хо-хо! Калбымда хейҗан Шейдам! Пахпах бал ялы датлыҗа, ышк ялы отлыҗа овазыңдан айланайын! (телефоны
огшаяр) Пах-пах Авазада умман шалыгының сувпериси ялы болуп салланып,
сейкин басып йӛрмиң, эзизим!
Шейда. Аваза учмах болайыпдыр! Дүйнден бәри Хазар деңзиниң гойнундан
чыкмасак нәме? Җанымыз хезиллер эдәйди… Нахар-шорам шейле бир тагамлы
вели, биз хакыкатданам учмаха дүшен ялы болайдык… Сен ниреде эзизим?
Хоҗа. Ниреде бор ӛйдйәң? Хоҗа Хайыт Айралык дагының Хиҗран җүлгесиниң
Пыркат күлбесинде ах чекип, пыган дартып отыр. Эзизим, мен сениң гардан ак,
сабадан ал бедениң ашыгыдырын, сува дүшүп гүне янып, хебеши хелейи ялы
гап-гара болуп геләйме! Хах-хах-ха!
Шейда. Гыйв, йигрими йыллап топлан бар байлыгымыз ӛйдедир. Ӛйи чолардып,
онда-мунда каңкап йӛрмегин!
Хоҗа. Вай, мен сенсиз нирәк гидейин, Шейдам! Ӛтен агшам бизиң ӛйде үч саны
спектаклың дискини гӛрдүк. Хәзирем Кыят Кепбановичлерде пйессаның
үстүнде ишлейәс.
Шейда. Хош онда! Җаңлашып дур!
Ол габыл телефоны япып, Эҗеше сырлы-сырлы середйәр.
Эҗеш. Олар ниреде экен?
Шейда. Олар сизиң ӛйде экен.
Эҗеш. Онсоң биз ниреде?
Шейда. Бизем сизиң ӛйүңизде!
Эҗеш (гөге). Гудратыңдан айланайын гең-таң дүнйә! Бизем бизиң ӛйде!
Әрлеримизем бизиң ӛйде! Олар бизе гӛрүнмән «пйессаның» үстүнде ишлейәр.
Шейда (айнап, Эҗеши ойнаяр). Ай делҗе пйесса тапандырлар-да!
Саз гүйчленйәр. Сахнаның төри гараляр өңден Пайтык гелйәр.
Пайтык (алыслара гарап). Бәх-хә! Кыят Кепбанич дагы эййәм ызына гайдып
геләйдимикә? Охо-хо-хов, ханха Хоҗа кантушларда-да ышык бар! Бех… Кыят
Кепбанич гайдып гелсе, хӛкман маңа җаң эдерди… Ёк-лай, яңы овсарындан
сыпан Кыят ызына гелерми? Дур, дур, бирден оларың албассылары-арвахлары
ызына гелен болаймасын?... Бир бела бар мунда, аныкла, Пайтык, аныкла…
Ол гечип гидйәр.
Икинҗи перде
Бәшинҗи гөрнүш.
Алҗырап алабасгы болуп Пайтык гелйәр.
Огулла (гүлйәр). Гыйв, этек алты ең еди кимден гачып гелйәң?
Дөвлет. Хай ишигайдан биринҗи аялына душандыр-ов!
Пайтык. Ишлер пыррык, достлар! Ишлер пыррык!
Огулла. Хә, нәм болупдыр?
46
Пайтык. Эҗеш Амановна билен Шейда гайдып гелипдир.
Огулла (җакҗаклаяр). Нәме Эҗеш билен Шейда гайдып гер ялы гайтарма
гелинмишми?
Дөвлет. Вай, олар курорта гитди ахыры.
Пайтык. Хава, курорта гитдилер, эмма ызына гайдып гелипдирлер, ӛйде болса
әрлери ѐк!
Огулла. Вай, мен бәш йыл бәри ниреден гайдып гелсем-де ӛйүмде әрим ѐк.
Пайтык. Ай акмак! Эркеклер аялларыны курорта уградып, нирә гидендир ӛйдйәң!
Кыят Кепбан Хоҗа кантуш билен тиркешип Хаҗа гиденмидир!
Огулла. Вай, олар Ашгабада, Селим Хайдаровичиң янына гитҗек диймәнмиди?
Пайтык. Ашгабада зәхмет ругсадының ахырларына гитҗек дийдилер…
Огулла. Вай, онда ол икиси нирәк гиденмиш?
Пайтык. Нирәк гидендир ӛйдйәң?
Огулла (мөлерйәр). Хә, чак эдйән.
Пайтык (кесгин). Ёк, олар сениң чак эдйән ериңден хас эйменч ере…
Огулла (утанып). Вай, менем шо ери чак эдйән-дә!
Дөвлет. Вай Огулла Оррыевна утанаңокмы?
Пайтык. Ёк, олар хас элхенч ере…
Огулла. Ох-хо!
Пайтык. Ох-хо дәл! Ох-хох-хох-хо! Хай багты ятанлар!
Огулла. Бейдип увлап йӛренден пейда ѐк. Икисине-де дессине җаң этмели!
Огулла габыл телефоны алып җаң эдйәр. Сахнаның төри ягтыляр. Шейданың
ян телефоны җырлаяр. Шейда телефоны аляр. Диңлейәр.
Гыйв, Хоҗа!... Сен ниреде?
Шейда (ардынып Хоҗаның сесинде гүрлейәр). Хах-хах-ха. Ярым ай албассысындан,
атайрысындан, аждархасындан, арвахындан сыпан Хоҗа Гайып нирде бор
ӛйдйәң! Хоҗа Гайып учмахың хүйр-перилери билен дәли дүнйәниң дӛвраныны
сүрйәр! Хах-хах-ха!
Огулла (аңк). Вай, кантуш сен аялыңа албассы-арвах дийип дурмуң?! Вай, кантуш
сен горкман хакыкаты айдып дурмуң?! Ай, акмак, албассың курортдан ызына
гайдып гелипдир! Ӛйүңе гелдигиң Шейда шейтан саңа албассың кимдигини
гӛркезер!
Шейда (Хоҗаның сесинде гүрлейәр). Шейда шейтана айт, гелен ерине ѐк болсун,
ѐгсам онуң отырерине бир деперин вели эҗесиниң күлбесинден чыкар! Патыпутысыны почтадан, талак хатыны электрон почтадан алар! Хах-хах-ха! Сен
мениң кейпиме кых берҗек болма, дул хатын! Гыйбат агтарып йӛренден, бар
Пайтык пӛңке билен сүр дәли дүнйәниң дӛвраныны!
Шейда янтилини япяр, гүлйәр, Огулла лампа ере чөкүп, мөлерип галяр.
Эҗеш (гүлйәр). Анха, хезил томашаны сен тапдың!
Шейда. Театра бир томаша гӛркезели! (гүлйәр). Шумат Огулла гӛзлерини апбасы
ялы петредип, агзыны мӛҗегиң сүрени ялы хоңкардып отурандыр! Бай-бай би
гепи гездирип шәхериң ичинде түвелейләр-ов! (Огулла дессине агзыны юмяр).
Огулла (зордан). Эшитдиңми? О сүссек, хелейине арвах дийип дур!
Пайтык. Эшитдим, ол саңа-да говы акыл берди! Йӛр, дүнйәниң кейпини гӛрели!
Огулла. Оварра бол-а пышбага!
47
Пайтык (янтилини алып җаң эдйәр, Эҗешиң телефоны җырлаяр). Башлык!
Башлыкҗан! Бейик башлыкҗан, Эҗеш Амановна курортдан ызына гайдып
гелипдир! Дерхал, ганар-ганар бахана билен етип гел, ѐгсам депәңде кыямат
гопяр!
Эҗеш янтилини япып ардыняр.
Эҗеш (Кыядың сесинде гүрлейәр). Пайтык бег, о Эҗеш Амановна диййәниң ким?
Шол мениң ӛйүмден гирип чыкян леңкебутмы? Пайтык, Пайтыкҗан, Эҗеш
диениң хелей эшикли гарантгадыр! Хелей сыпатлы Эзрайылдыр! Хелей
сыпатлы Хардеҗҗалдыр! Акгаңлар бу махал эйҗеҗик-эйҗеҗик нәзенинлер
билен айыш-эшретде җүмле-җаханың хӛзүрини гӛрйәр. Хах-хах-ха! Сенем
агзыңы ачып йӛрмән, Огулла Оррыевнаны алҗак дийип алда-мулда, кейпини
гӛрүп мүрдүни ий! Чао! (янтилини япяр. Сахнаның о ери гараңкыраяр).
Пайтык. Эшитдиңми?
Огулла (аңк). Я дүнйе дүңдерилипдир, я биз җынлырапдырыс! Оларың аталап
отуран кепини!
Пайтык. Эшитдиңми?
Огулла (баш атяр). Эшитдим.
Пайтык. Эшден болсаң башлык саңа говы акыл берди. Башлыгың айданы болса
пермандыр! Йӛр, дүнйәниң кейпини гӛрели, сен болса мениң мүрдүми, газнамыгенҗими ий!
Огулла. Би нә мейит! (өкҗели көвшүни элине алып ковалаяр, Пайтык гачяр).
Дөвлет Гаммары сахнаның өңүне чекип, ювашҗа гүлйәр.
Дөвлет. Гаммарҗан, ынха, халыпалара гӛз гӛркезмегиң вагты гелди!... Хах-хах-ха.
Халыпалара яшларың кимдигини гӛркезели! Хах-хах-ха!
Чыра сөнйәр.
Сахнаның өңүнден айдыма хиңленип, Хоҗа биле Кыят баряр.
Хоҗа. Хемраның җанын алмага, Хемраның җайын алмага яр гырмызы
гейинәйипдир, гейинәйипдир… Эй, Аллам, ахыры мен сениң дүнйәңде яшабам
гӛрдүм-ов! Җаным гӛненәйд-ов!
Кыят. Хамыды сыпырылып, арабадан бошан ат ялы…
Олар гечип гидйәр. Сахна ягтыляр. Эҗеш билен Шейда чай башында.
Кыят (аяллары гөрүп аңк боляр). Вай, сиз хачан гелдиңиз?
Хоҗа. Ярым салкын аэропортда отуранымыз хайп бол-дов!
Кыят (Эҗеши ичгин сынлап). Эй-хо! Ай-хо! Асыл сен курортда товланып дуран
гайтарма болайыпсыңов! Пах-пах чырпынып дуран новҗуван гелин
болайыпсың-ов!
Хоҗа (Шейданы сынлап). Кыят Кепбанович, икимизи йүрекли билмел-ов! Ики саны
сувперисини җанпенасыз-затсыз Аваза уградып гойберипдирис! Шейдам, сиз
хачан гелдиңиз?
Шейда (элҗирейәр). А сиз хачан гитдиңиз?
Хоҗа. Гара даң билен аэропорта гидип, ѐлуңыза гарадык отурдык.
Шейда (Хоҗа). Биз дүйн гүнортан гелдик. Дүйн ниреде отлап-сувладың?
Хоҗа. Дүйн Гулмырат багшы тоя чагырды… тойда болдук…
Эҗеш. Биз бәш гүн мундан озал гелдик! Сиз бәш гүнләп ниреде болдуңыз?
Кыят. Хоҗа Хайыдович, гелинлер бизден сораг эдип дурлармы?
48
Эҗеш. Элбетде, сораг эдип дурус… Бәш гүн ниреде болдуңыз?
Хоҗа. Кыят Кепбанович, хакыкаты айдаймасак болмаз!
Кыят. Вах, айдар ялы хакыкатмы шол! Эҗеш, биз пис иш этдик! Биз Пайтыгың