Halypalar hem şägirtler - 6

Огулла. Вай, ханха маңа лак атып, гӛз гыпан йигренҗи гелйәр!
Пайтык (сынлаяр). Огулла, ол оглан гаты яш дәлми?
Огулла. Вай, яш болуп, он секизем яшан дәлдир ӛйдйәмиң?
Пайтык. Он секиз яшандыр, йӛне саңа яш дәлми?
60
Огулла (гызяр). Вай, дул хелей хӛкман гарры-гурта бармалымышмы?
Сола середен Пайтыгың йүзүне йылгырыш чайыляр.
Пайтык (дүнйәни унудып). Охо-хо! (айдыма башлаяр) Бас гадам дидәм үстүне-хей,
гар басан аяҗыкларың-эй, дар басан аяҗыкларың-эй, Огулбег-эй!
Сахнадакылар сага бакып, горкуп хүшерилишйәр, себәби сагдан силкмели,
гырмыз донлы, гушагы әпет ханҗарлы, йүзүни сакгал-мурт басан Биринҗи
йигит - Узукҗемал, Биринҗи гелин - Дөвлет гелйәр. Солдан иң соңкы модада
гейнен Икинҗи йигит Керешме, Икинҗи гелин - Гаммар гелйәр. Хеммесем
әпет, овадан гара әйнекли. Йигитлериң икисиниңем сапанчасы бар.
Биринҗи йигит. Ханы шол ахлаксыз хелейбаз!
Ики газаплы йигит Пайтыгың алкымына баряр, Пайтык үм билен горкагорка Кыяды гөркезйәр, икиси аңк болуп дуран Кыядың алкымына дыкыляр,
Кыят горкусына Хоҗаны гөркезйәр. Олар Хоҗаның янына баряр, Хоҗа
йыгрылып ере гирип баряр.
Икинҗи йигит. Ханы Хоҗа кантуш атлы гуррумсак?
Хоҗа (сакавлап). Кантуш ӛлди…
Биринҗи йигит. Ханы Кыят Кепбан атлы некгенде?
Хоҗа (сазанаклап, сакавлап). Кыят Кепбан ӛлүп билмән чабаланып ятыр!
Икинҗи йигит. (Хоҗаны сынлап). Хах-хах-ха! Би эшекяссыга середиң-ә! Би
эшекгарна середиң-ә! (икинҗи гелне). Сен муңа адам дийип ашык болдуңмы?
Артист дийип ашык болдуңмы?... Би маймының сени алданам говы
болайыпдыр! Би гуррумсага әре чыкаңда бүтин ӛмрүңе ӛлер йӛрердиң, ӛлер
йӛрердиң!
Биринҗи йигит (Кыяды сынлап). Вай, вай, би гарантга бакың-а! Вай, вай, би
ышарада бакың-а! Булар ялы хыз-харамыдан алданып (биринҗи гелне) гарагың
ниреде сениң?!
Биринҗи гелин (Эҗеше). Айҗын!
Икинҗи гелин (Шейда). Акдабан!
Огулла (җынсы үйтгейәр). Театр бизиң ыбадатханамыз! Театр - кераматханамыз!
Кераматлы ере гелип… Чозуң-ай некгенделериң үстүне!
Огулла бир гелниң, Пайтык икинҗи йигидиң, үстүне товусяр. Шейда,
Эҗеш дагам бейлекилериң үстүне бөкйәр. Гык-бак, якатутды сөвеши башлаяр.
Гох-галмагал. Аял артистлер ики гелни богалап, арасына аляр, олар гелинлериң
башына дүйрленен сачындан пенҗе уруп гыгыряр. Париклер оларың элине
гелйәр. Хоҗа ики йигит билен сөвешйәр, кимсиниң әйнеги гачяр, силкмеси
гачяр. Кыят, Пайтык, Эҗеш, Шейда, Огулла аңк боляр, себәби оларың йигит
дийип сөвешип йөрени Узук билен Керешме, гелин дийип уршаны Дөвлет билен
Гаммар.
Дөвлет, Гаммар, Керешме, Узук, Пайтык, Огулла дагы вахахайлашып гүлүшйәр.
Кыят, Хоҗа, Шейда, Эҗеш дагы йүзүни эгшидип гүлүбем биленок, аглабам.
Селим Хайдарович аңк болуп дур.
Пайтык. Хах-хах-ха. Кантуш бег, бай-бай Керешме гыз билен дӛвүш гурдуң-ов!
Кыят. Аперин, яшлар, аперин!
Хоҗа ере гачан ики сапанчаны алып, дивара гарадып, гөзлерини юмуп атяр.
Сапанчалар чилим отланян чакмак экен, ялын чыкяр.
Хоҗа. Хах-хах-ха.
61
Шейда (Хоҗа тарап йөнелйәр). Вай-вай, Кантуш, ене маңлайымдан чыкайдыңмы?
Эҗеш (Кыядың янына барып). Ӛлен йүрегим яңадан җана геләйдими?
Огулла. (гүлйәр). Пайтык хан, сениң Огулбег дийип ашык болуп йӛрениң!...
Пайтык. Хей-хей, Огуллаҗан, акыллыҗа бол, ѐгсам мен саңа ӛйленер отурыбийрин!
Огулла. Ёк, сен акыллыҗа бол, ѐгсам мен сени кантушың гүнүне дүшүрерин!
Пайтык (дызына чөкйәр). Огуллам, мени кантушың гүнүне дүшүр!
Дөвлет. Хей-хей, бинобат ара сокулмаң! Узукҗемалым, ханы горкмаңы гой,
гезегимизи алдыраймалы! Гой диййән мен саңа горкмаңы!
Узук. Той пулуңы җемледиңми? (Дөвлет баш атяр).
Кыят. Яшлар, яшлар, асыл сиз үсти басырылгы генҗи-хазына экениңиз-ә!
Хоҗа. Асыл сиз алавлап дуран аташ экениңиз-ә!
Кыят (дызына чөкйәр). Аперин яшлар, мен сизиң талантыңызың ӛңүнде дызыма
чӛкйәрин!
Хоҗа (дызына чөкйәр, башыны эгйәр). Биз сизиң зехиниңизиң ӛңүнде башымызы
эгйәрис!
Дөвлет. Халыпалар, гӛдек ойнумызы багышлавериң!
Огулла. Бай-бай томаша бол-дов!
Пайтык. Ынха, муңа оюн диерлер!
Огулла. Ынха, муңа хакыкы оюн диерлер!
Дөвлет. Халыпалар, инди ойны чына яздырярыс! Гаммар Керешме гыз билен тоюң
ӛңүни башлаяңыз!
Гаммар. Ёк, достум, Керешме икимиз энтек яшлыгың, ышк-хесериң гойнунда
яйнап, дүнйәниң эшретини гӛрҗек!
Дөвлет. Хай миллет, Дӛвлет билен Узукҗемалың тойына гелиң-эй!
Пайтык. Хай, халайык, Огулла билен Пайтыгың тойына гелиң-эй!
Огулла. Тамадаңыз билен! Пайтыгың тамадалыгы тамам!
Хоҗа. (Шейданың голларындан тутуп, танс эдип айдыма башлаяр). Той-той…
Сахнадакы әхли гахрыман өз җүбүти билен танс ойнап айдым айдяр.
Яшлар хем халыпалар дөвре гурап «Галкын, юрдум» айдымыны айдяр.
Галкын, юрдум, галкын, юрдум,
Чүвен чагы багтың, юрдум!
Гүл яшайшың хӛзүрини
Гӛрйәр эзиз халкым, юрдум!
Гүнлеримиз шатлык-шовхун,
Гиҗелермиз айдым, юрдум!
Леззет сенде, эшрет сенде,
Гӛвүнлермиз сейрандадыр.
Гүл Ватана эдйәс сежде,
Җигер-җанлар хейҗандадыр.
Ёллар багтдан багта баряр,
Түркмен дӛвлет-дӛврандадыр!
Хер бинасы, ымарады
Ак мермерли кӛшкден, юрдум!
Той-байрамы дабаралы,
62
Ховаң энвер-мүшкден, юрдум!
Галкынышың мивеси сен,
Аслы сӛйги-ышкдан, юрдум!
Гүл диярым гүле чүмсин,
Түркмениң боз аласында.
Гүлки-гүлдир, гүлки-Гүндир,
Аршың-күрсүң арасында.
Юрдум бакы учмах болсун,
Президентиң саясында!
Перде.
Биринҗи перде
Биринҗи гөрнүш
Перде овадан саз билен ачыляр. Сагдан эгни уллакан сумкалы, эли чемеданлы
Гаммар, солдан Керешме гелйәр. Дуйдансыз душушыкдан яңа икисем тисгинип
гидйәр. Олар бирек-биреге голайлап, сахнаның ортасында бирек-биреге дикан бакяр.
Гаммар. Керешме...
Керешме. Гаммар… Вай, сен нәм ишләп йӛрсиң?
Гаммар. Мен… мен сени гӛзләп гелдим, Керешме.
Олар бирек-бирегиң гөзлерине гарап бендиван боляр. Сахнаның
өңүнден
Дөвлет билен Узукҗемал гелйәр. Олар Гаммар билен Керешмәни сынлаяр.
Дөвлет. Дӛвүр, дӛвүр кимиң дӛври! Шол ики новҗуваның дӛври!
Узук. Олар ышка сезевар болупдыр. Шу махал икиҗиги аршың-күрсүң арасында
гайып йӛрендир.
Дөвлет. Олар җадылы ышк дүнйәсинде! Гудрат дүнйәсинде! Нерессе ӛзүне гелерем
велин бойнунда хамыдың, аркасында арабаның бардыгыны билип галар… Байбай овадан сӛйүшйәрлер-овввв!
Узук (элҗирейәр). Сен-ә шейдип сӛйүшмәнем оңармадың?
Дөвлет. Мен сӛйүшмәни оңармадыммы? Эйсе мениң алгыр назарымың алнында
гамыш кимин галдырып дуран гыз кимди? Узук! Узукҗемалым, мен сени еке
бакышда бендиван эдип ташламанмыдым?!
Узук. Гой, гой! Үч йыл ызыма дүшүп, екеҗе гезек элимден тутубам билмедиң…
Дөвлет (хонданбәри). Себәби мен ӛзүме белет-дә! Голуңдан тутдугым сакланып
билҗекми мен!...
63
Узук. Вай, вай, нерессе! (өйкүнйәр) Хер гезек душушыкда дериңи еңиңе сүпүрип,
«бай-бай би хованың ыссыдыгыны!» диердиң.
Дөвлет. Узугым! Сениң шар гара гӛзлериң, алныңда дурмакда иш бар. Ашыкмагшугы якып-яндырян шол аташ, шол ышк соң нирә ѐк болуп гидйәкә?
Узук. Нирә ѐк болуп гитсин! Сиз хәки магшугыңызы бейләңизе гечиреңизден соң
гара гӛзлере гарап гӛрйәңизми!
Дөвлет(1. Узукҗемалым, тайяр бол, хәзир назарымы чархлап гаралув гөзлериңе
середәймейәсми! (төверегине гараняр, ювашҗа). Узукҗемалым, екеҗе
сапар огшаяйын-ла!
Узук. Оварра бол-а! Бар илки огшашманы бир өврен-дә!
Дөвлет. Узугым, огшашманы өзүң өвредәй-дә! Ёгсам Огулла Оррыевна ялы
бирини репетитор тутарын вели…
Узук. Саңа репетитор тутдырын мен!
Дөвлет Узуга дикан бакяр. Сахна гелип, гөзлери Керешме билен Гаммара
дүшен Огулла нәмедир бир зада бүдүрәп, энтирәп-тентирәп Дөвлет дагының
янына гелйәр.
Огулла (ызына гараняр). Вай, хазан нәмә бүдүрәйдимкәм?
Дөвлет (чынаберимсиз оюн билен). Огулла Оррыевна, сен ышка-сӛйгә бүдредиң!
_______________
1). Автор гөдегрәк гөрен ериңизи айырмага, юмшатмага тайяр. Барыбир
комедия азаҗык узын язылды.
Огулла. Сиз нәм ишләп дурсуңыз?
Узук (йылгыряр). Биз сӛйгини репетисия эдйәс.
Дөвлет. Ёк, биз ялңыш үстүнде ишлейәс.
Огулла (Гаммар билен Керешмәни сынлап). Хакыкы ашык-магшуклар экен! Бу
махал икиси Алланың учмахындадыр!.. Бири-бирине мынасып яшлар экен!
Яшлыгымы ятлайдым…
Дөвлет (аамсыраяр). Вай, Огулла еңңе, сенем… сӛйүшйәдиңми?
Огулла. Вай, мен нәме адам дәлми?
Дөвлет. (чынаберимсиз гахар билен). Сен адаммы! Хей, сенденем адам бормы?!
(Огулла партлайҗак боляр гахардан яңа). Биз сени адамдан хас бейик гениал
артистдир ӛйдйәрис!
Огулла. (пагыш-пара эрейәр). О ашык-магшугы танаяңызмы? Олар шу йылкы
«Яңлан Диярымың!» еңиҗилери! Керешме Атаманова икинҗи орун, Гаммар
Губаев үчүнҗи орун!
Дөвлет (Узуга дегсинип). Икинҗи орун гошмак үчүнҗи орун, вессалам, айдым
тамам!
Гаммар (речитатив шекилде пышырдап айдым айдяр).
А сен эдил дидәң ялы овадан,
А сен эдил назарың дей җадылы.
Гүндизлерине награ дартып оянам,
Гиҗелерине самрап гезйән адыңы!
Керешме гыз, керешме,
Сачларың акар чешме.
Мени якып гойбердиң
Йылдырымлы гӛречде!
64
А сен эдил сесиң ялы эйҗеҗик,
Ховамың сен,
овазмың сен,
нурмуң сен?
Отдан алып, сува салып, кейп эдип,
Шамарың дей товланҗырап дурсуң сен!
Чыра сөнйәр.
Икинҗи гөрнүш.
Сахнаның сагындакы столуң башында Эҗеш, Шейда, Огулла, Узук,
Керешме дагы отыр. Шовхунлы, гүйчли саз. Керешмеден башга әхли аял
артистлер агзының етишдигинден гүрлейәр, арасында җакҗаклап гүлүшйәр,
ене гүрлейәр. Ортада гулагы гулаклыклы Пайтык, голларыны келеменледип зала
гарап бир затлар диййәр. Төрден Дөвлет гелйәр. Ол сахнадакылары сынлап,
җүбүсинден габыл телефоныны чыкарып, пулт ялы гөге узадып дүвмесини
басяр. Саз тапба кесилйәр. Аяллар җакҗаклашып гүлүшип гүрлейәр. Ол
аяллара гарадып «пултуң» дүвмесини басяр. Олар тапба сесини кесйәр. Дөвлет
хайран галып ораторлык эдйән Пайтыгы сынлаяр. Асыл Пайтык геплемән,
мимика билен геплейән ялы эдйән экен.
Дөвлет. Перилер-пейкерлер, хүйрлер-мелеклер ве шоңа меңзешлер, сиз нәмеҗик
эдип отырсыңыз?
Шейда. Биз месавы гүрлешип отырыс…
Огулла. Биз ӛзара пикир алшып отырыс.
Дөвлет. Аперин, сизиң месавы сӛхбетиңизе! Эгер шу махал мен аял болан болсам,
якамы йыртып, ичиме еди гезек түйкүрердим!
Огулла. Эгер эркек болан болсаң нәдердиң?
Хеммелер гүлүшйәр. Пурсатдан пейдаланып Керешме билен Гаммар огрыногрын гөзлешйәрлер.
Дөвлет. Хах-хах-ха! Бир нол, сениң пейдаңа Огулла Оррыевна!
Пайтык голларыны келеменледип, ораторлык эдип дур. Дөвлет оңа гарадып
«пулты» басяр. Пайтык херекетини тогтадяр.
Дөвлет. Пайтык кака, сен гениал Эфлатуның кешбине гирип, ораторлык эдип
дурмуң?
Пайтык. Театр ыбадатхана. Театрың акмагы-да сахнада акыллы кеплемелидир. Мен
пахыр акыллы геп тапман, акмаклыгымы ичимден айдып, ролума тайярлык
гӛрйән!
Дөвлет. Бех, Пайтык кака, сен бирхили артисте меңзәп баряң-ай. Сен шейдипшейдип бирден артист болуп гидәйме.
Пайтык. Мен артист дәл-де киммишим?
Дөвлет. Мен сениң артист дәлдигиңи билйән, сенем инди ӛзүңиң кимдигиңи билсең,
боланы!
Пайтык. Эй, Пекге Пелекгәевич, сен инди артист-де, мен артист дәлмишимми?
Огулла. Гоюң-айт, ибалы адамлар бизе артист дийип дашымыздан утаняр!
65
Пайтык Дөвлети сахнаның өңүне чекйәр.
Пайтык (юваш). Сен артист болсаң, Хоҗа кантуша агзыңа геленини сӛгүп,
гыгырып, уруп саг бол ал-да!
Дөвлет (горкяр). Ёк эд-ов! Хоҗа кантушың гахары гелсе, элини айлаяр!
Пайтык. (ювашҗа). Пекгеҗик! Серет! (гаты сесде) Хоҗа кантуш, сен махлук, сен
эшек, сен барыпятан яранҗаң! (гулагына пышырдап сөгйәр) Гулчулык заманы
боланда мен сени сатын алып, дирилигиңе ере гӛмердим, (дөшүне гүлчүлдедип
уряр). соңам янып дуран зехиниң, талантың үчин мазарыңы гуҗаклап ӛмрүм
ӛтйәнчә аглардым.
Хоҗаның илки гахары гелип юмруклары дүвүлйәр, ол дергазап, соңам ювашювашдан онуң йүзүне самсык йылгырыш чайыляр.
Хоҗа. Хакыкы таланты танаяның үчин саг бол гардаш!
Дөвлет. (Пайтыга). Халал саңа!.. Хоҗа Гайыпович, башлык гелмеҗекми?
Огулла. Хоҗа, репетисия болгаймы-болмагай, Кыят Кепбанович гелгеймигелмегей?
Пайтык. Хоҗаҗан, сагат нәче?
Хоҗа (ода дүшйәр). Мен билмен! Билмен! Барың Кыят Кепбаничден сораң! Мен
хәки йӛне бир режиссѐрың асистенти!
Дөвлет. Пайтык кака, башлык ѐк вагты сагады менден хем сорап билерсиң!
Пайтык. Ай, ѐг-а? Догмаҗык сагат нәче?
Дөвлет (сагадына середйәр). Сагат… сагат… Ай, ѐк агамҗан, говусы мен саңа
сагады айтмайын, сен оны хемме ерде айдып мени веҗера эдер йӛрерсиң!
Пайтык. Эй, пекге, Пайтык какаң ит гездирер, ат гездирер, гызыл-чызыла гӛз
гездирер, эмма геп гездирмез! Перилер, пейкерлер, сахыпкыранлар,
сахыпҗемаллар…
Дөвлет…ве шоңа меңзешлер…
Пайтык. Мен ӛлсем ӛлейине уруп растымы айдайын!
Огулла. Бизиң театрың яшлары…
Пайтык…кӛрзехинликде, наданлыкда, бисоватлыкда, патдаллыкда, түнтликде иле
мешхур!
Огулла. Би заманың яшлары!
Дөвлет орта гечип, хер бир артисте тиңкесини дикип, халыпалара киная эдйәр.
Дөвлет…отуз йыл бәри яш артист адыны гӛтерип, кырк йыл бәри Шасенемиң,
Гарыбың, Лейлиниң, Межнуның ролуны ойнап, бедибагтлары масгара эдишип
йӛрлер… Хоҗа Гайыпович ялы…
Хоҗа. Мен… Мен… мен кими масгара эдипдирин?
Дөвлет. Хай, Хоҗа кака, кеплеме! Кепледигиң хакыкаты айдып душман газанарсың!
Хоҗаны геплетмейәр, Хоҗа геплеҗек боляр.
Хоҗа. Айрыл-хов, кеплеҗек…
Дөвлет…онда илки кеплемәни ӛврен-дә!
Огулла. Вай, вай, кантуш, хакыкаты айтмак инди саңа галыпмы?
Хоҗа. Мен! (гыгыряр) Мен ялан сӛзлеҗек!
Узук. Вай, пыгамбер яшыны яшап утанмаямың ялан сӛзлемәге Хоҗа Гайыпович!
Хоҗа. Доганлар, маңа харамзада сӛзи билен маныдаш сыпайырак сӛз тапып бериңдә!
Дөвлет. Оны нәм этҗек!
66
Хоҗа. Саңа дийип, сениң гӛвнүңе дегҗек!
Дөвлет. Вай, гӛвнүме дегҗегиң чын болса Дӛвлет Хуммаев мениң шәгирдим дийәй!
(Дөвлет айнап, Хоҗа чиңңерилип ойнаяр.) Хоҗа кака, гахарымы гетирсең, мен
саңа халыпам диерин!
Хоҗа. (яңагыны тутяр). Маңа халыпам диениңден бирки шарпык урай!
Пайтык. Хезрети артистлер, богемалар, бомондлар! Бизиң топарымыз хер йылда
азындан ики комедия гойяр. Велаят бизе комиклер дийип буйсаняр. Эмма бу
сапаркы гойҗак болян комедиямыз говшак.
Пайтык. Комедияның темасам актуал дәл.
Эҗеш. О нәхили актуал дәл? Пайтык хан, пәкизе сӛйги, нурана гүлки, яз ялы
йылгырыш, шады-хоррамлык хемише актуалдыр!
Шейда. Екеҗе гезек йүрекден гүлениң дүнйә малына деңдир Пайтык хан!
Хоҗа. Биз он бир артист! Херимиз ойнуң довамында бәш сапар гүлдүрсек,
томашачыларың хер минудына ики ярым гүлкүден дүшйәр.
Шейда. Вай-вай, шу яшлар нәдип ойнуң довамында бәш ѐла гүлдүрсин!
Дөвлет. Маймын борус, ӛз үстүмизден гүлдирис, йӛне бәш гүлкүни бизден алың!
Пайтык. Говшак ойна говшак диймәни бир ӛврениң-дә!
Хоҗа (өр-гөкден гелйәр). Сен… сен Кыят Кепбаничиң сайлан ойнуна говшак дийип
дурмуң?
Эли сумкалы Кыят Кепбанович гелйәр.
Кыят. Адамлар, багышлавериң! Баш башлык саклайды-да…
Пайтык. Хоҗа Гайыпович, анха башлык гелди. Дий инди яңкыҗа диййәнлериңи!
Кыят (йылгыряр). Хоҗа нәме диййәр?
Дөвлет. Хоҗа какаң самахыллыларыны айдар ялымай башлык!
Пайтык (өңе чыкяр). Хоҗа Гайыпович комедия говшак диййә!... Хоҗаҗан мамла.
Комедия говшак! Эмма биз артист! Биз онуң алы хезретлери артист! Биз ялы
гүйчли артистлер барка, эҗиз комедия болуп билмез! Биз ялы бейик артистлер
барка, пес оюн болуп билмез! Бирибар шахырың гурсагына гор гуйса,
композитора билбил овазыны берсе, ол мүбәрек эли билен артистиң йүзүни
сыпаландыр. Худай бизе керем-кераматыны берендир, себәби биз театры
ыбадатхана ӛвүрип, хер гүн мүң томашача сежде этдирйәрис! Бизиң аңрымыз
янып дуран отдур! Аташдыр! Бизиң аңрымызда адамзат генилери Эсхил,
Эврипид, Софокл, Геракл бизе ак пата берип дур.
Дөвлет. Геракл миф-хов!
Пайтык. Хава, олар Алланың гараңкы, гафлатлы, паҗыгалы яшайышыны мифе
ӛвүрипдирлер!
Пайтык графинден сув ичйәр.
Шейда (чете). Шу йыл ѐкары категорияны аляр.
Эҗеш. Ёк-ла, хәзир ол җогап аляр.
Пайтык. Бизиң аңрымызда Шекиспир, Мольер, Дон Кихот ялы ләхеңлер еди
сагатлап комедия ойнапдырлар. Хоҗаҗан болса инди ики сагатлык ойна узын
дийип дур.
Хоҗа (хайяды гөчйәр). Мен… мен ойна узак дийдимми?
Пайтык (ардынып, чыны билен яранып). Хоҗаҗан, растыны айдяр. Комедия узын!
Эмма биз нәме ишлейәрис?! Эйсе биз инди Шекиспирче, Молерче, Дон Кихотча
ѐкмы? Шекиспир Шекиспир болса, биз Шексиз пир! Биз онуң алы хезретлери,
67
бейик артистлер! Алланың аршда палчыкдан адама мүбәрек деми билен җан
берши ялы биз драматургың гахрыманларына җанымыздан җан берерис! Бизиң
бейик режиссѐрымыз барка, говшак оюн гоймарыс! (юваш башлыга)
Башлыкҗан, маңа ругсат берсене!
Кыят (юваш). Җогап ѐк!
Хоҗа. Вай, мен ойна говшак дийдимми!
Дөвлет. Хоҗа кака, агып-дӛнүп дурмасана.
Огулла. Вай, кантуш, сен нирде нәме диййәниңи билйәмиң?
Пайтык. Аты ат эдйәнчә сейис ит болармыш! Биз бу комедияны комедия эдйәнчәк
режиссѐрың ганыны ичерис, сүңкүни-сүегини гемрерис! Кыят Кепбанич хер гүн
Семендер гуш ялы аловлап янып күле ӛврүлер, эртесем шол күлден гызыл от
болуп ловлап чыкар! (юваш) Башлыкҗан, җогап берәймесең, үч йүз манат увлап
гидйәр!
Кыят (юваш). Җогап ѐк диййән!
Пайтык. Маңа җогап берәйсене, башлыкҗан, үч йүз манат… кӛййә!
Шейда. Башлыкҗан, шуңа җогап берәймесең, бизи ишлетмейә!
Пайтык. Шулар догрысыны айдяр.
Кыят. Сениң тойыңа түкенме ѐк! Пайтык сен я театры, я тамадалыгыңы сайла!...
Пайтык. Башлыкҗан, соңкы ѐла ругсат сорайшым!
Кыят (сынлап хашлаяр). Иң соңкы җогабың шүй!
Пайтык. Яшша башлык! (атылып гидйәр).
Кыят (чынлакай кешбе гирип). Эзиз артистлер, бизиң гӛр нәхили беркарар
дӛвлетимиз бар! Бизиң гӛр нәхили кувватлы юрдумыз бар! Бизиң гӛр нәхили
парасатлы халкымыз бар! Бизиң гӛр нәхили аҗайып театрмыз бар! Кӛшкден
зыяда театрымызда хер гүн мүңе голай томашачы сунгат атлы гудратдан леззет
алмалыдыр! Биз оларың гүйҗүне гүйч, кейпине кейп, рухуна рух, кӛхүне кӛх
гошуп, бу беркарар Ватаны сӛймәни, бу кувватлы юрда буйсанманы
ӛвретмелидирис! Бейле аҗайып театрда ярамаз, говшак оюн гоймага бизиң
хакымыз ѐк!
Хоҗа. Вах, шу яшлар кӛсемесе, комедия шедевр болар!
Огулла. Нәтҗек-дә, зехинли яш учурымлар эйдип-бейдип Ашгабатда галяр,
кӛрзехинлер болса велаятлара гелйәр!
Шейда. Яшлар, сизи ким окатдай?
Огулла. Яшлар, сизе ким диплом бердәй?
Дөвлет. Халыпалар, биз билимизи берк гушарыс. Оюн говы чыкса, абрай сизиңки,
говшак чыкса болса, гүнәни атыбериң бизиң үстүмизе!
Чыра сөнйәр.Чыра яняр.
--------------Репетисия. Сахнада артистлер бош отургычларда отыр. Кыят ортада
Гаммар билен Керешмә дүшүндирйәр. Ызкы гапыдан Гайлы ага гелип, олара
гөрүнмән сахнаның төрүнде отуряр.
Кыят. Гаммар, спектакл сизиң чыкышыңыз билен башланяр! Спектакл сӛйгүден
башлаяр! Сиз сахна хакыкы ашык-магшук болуп, ловлап дуран ышк болуп
гелерсиңиз. Сизиң ышкыңыз гӛклери гүммүрдедип, земини дүңңүрдедип, залда
68
отуран мәхелләниң йүрегини пенҗесине алар. Онсоң томашачылар сизиң
ыгтыярыңыздадыр, агла диен ериңизде аглар, гүл диен ериңизде гүлер.
Пайтык (атылып баряр). Яшлар, дүшүниң, дүнйә ышкдан ярадыландыр! Сизиң
ышкыңыз дүнйәниң ышкына от берйәр, җүмле-җахан ышка дүшйәр! (Ол
режиссѐрың янына баряр). Башлык! Башлыкҗан!..
Кыят (яшлара бакып, Пайтыга ювашдан, кесгин азгырыляр). Җогап ѐк-ов, җогап
ѐк!... Гаммар, Керешме башладык.
Йүзүни алдыран Пайтык сортдырып, ерине гечйәр. Гаммар сагдан, Керешме
солдан гелйәр. Саз башлаяр. Гаммар Керешмә, Керешме Гаммара середйәр,
олар ене хакыкы ышка саташып, бири-бирине бендиван болуп, бири-бирине
голайлаяр. Олар шол дымышып дур.
Кыят. Гаммар, ханы сениң репликаң?
Гаммар (укудан оянан ялы тисгинйәр). Хәх…
Пайтык (ювашҗа пышырдаяр). Ханы сениң репликаң?
Гаммар. Ханы сениң репликаң?
Кыят (от алып гөге бакяр). Эй, Аллам, бейле артистлери дӛредип, режиссѐрда нәме
касдың бар сениң! (сахнада айланяр). Кӛшеш Кыят, кӛшеш!.. Гаммар, яңадан
башлаяс.
Гаммар билен Керешме гидйәр.
Дөвлет. Кыят Кепбанович, биз комедия гойяс. Томашачылар гүлер ялы мен
ашыкларың гапдалындан гечип баршыма, җыззын атаяйын! Бай-бай гүлерлеров!
Хоҗа (хайран). Сен сахнада җыззын атҗакмы?
Дөвлет. Вей, мен ине шейдип (гөркезйәр) ӛрән медениетли җыртларын!
Кыят. Коллектив болуп оюн гойманы бес эдиң!.. Гаммар гелйәңиз…
Гаммар сагдан, Керешме солдан гелйәр, ене олар бирек-бирегиң назарындан
җадыланып, бири-бирине голайлаяр.
Кыят (ювашҗа). Гаммар, реплика…
Гаммар. Эзизим…
Керешме. Мәхрибаным…
Гаммар. Керешмәм…
Кыят сачыны пенҗеләп, гыгырып яңадан дәлирейәр.
Пайтык (атылып баряр). Җиҗуш, сен Гаммар дәл, сен Мердан!
Шейда. Кыят Кепбанич, ругсат бер, биз шу сахнаны ерине етирип гӛркезели.
Хоҗа. Шейда икимиз ойнап гӛркезели-ле башлык.
Шейда. Оварра бол-а! Сӛйги сахнасына җан берҗекмиш? Сен нәче яшаныңы бир
билйәмиң? Дӛвлет, геч ханы! Гаммар, Керешме, ынха, бу сахна шейле
болмалы…
Дөвлет (өр-гөкден гелен боляр). Мен биленми? Ёк-лай, Шейда Аташовна, мен сен
билен сӛйги сахнасыны ойнамайын-ла…
Шейда. Акмак! Сӛйги сахнасы ойналянмыдыр? Сӛйги сахнасына ышкыңдан ышк
бермелидир!
Дөвлет. Ёк-лай, гелнеҗе, мен утанян-лай.
Шейда (өр-гөкден гелйәр). Нәме? Утанян? Вай, акмак, артист боланың нире, утанмаң
нире? Ханы ашык назарларыңы чархлап гел!
Дөвлет. Еңңеҗан, мен бирден ашык болайсам нәме? Менде келле ѐкдур!
69
Шейда. Вай, эйсе, сен сӛйгини яландан ойнаҗакмы?
Дөвлет (чына беримсиз ойнаяр). Еңңеҗан, мен маковдырын, махлукдырын! Мен
бирден саңа ашык болайсам, дәлирәп дүзе чыкарын, сенем дәли-межнун болуп
Хоҗа кантушы дул гоярсың!
Узук. Дәлирәп дүзе чыксаң, келләңе итиң хамыны гейдирер мен!
Кыят. Түкедиң җыгыллыгы! Гаммар, яңадан башлаярыс…
Пайтык (атылып баряр). Гаммарҗан, яраданың ягты яланчысы чын! Сахнадакы
яшайыш чын! (Кыяда ювашҗа) Башлык, маңа җогап бер!
Кыят (дергазап). Җогап ѐк саңа!
Хоҗа. Башлыкҗан, шуңа җогап берәймесең, о сени дәлиредер!
Дөвлет. Кыят Кепбанович, шуңа җогап берәймесең, ол сени җынлырадяр!
Пайтык. Башлыкҗан, ене шулар растыны айдяр!
Кыят (гыгыряр). Мен дәлиреҗек! Җынлыраҗак! Җогап ѐк саңа!
Пайтык. Башлыкҗан, той янып баряр, үч йүз манат кӛйүп баряр!
Кыят. Хоҗа!
Хоҗа атылып гидйәр.
Пайтык (өзеленйәр). Башлыкҗан, иң соңкы җогап сорайшым!
Кыят. Сен иң соңкы җогабыңы дүйн алып гитдиң!..
Пайтык. Башлыкҗан, Худай кессин, мен тамадалыгымы гойян. Йӛне какам ӛвренен
кейпиңи-кесбиңи бирден гойсаң, инфаркт борсуң дийди-дә!
Хоҗа сапанчалы ылгашлап гелйәр.
Кыят. Гетир сапанчаны!
Хоҗа. Сапанчаны нәтҗек башлыкҗан!
Кыят (гыгыряр). Ӛзүми атҗак! Ӛзүми атҗак диййән мен саңа!
Хоҗа. Ёк, башлыкҗан, сен ӛзүңи атсаң биз ӛлерис! (сапанчаны Пайтыга гезейәр) Ал
саңа җогап! (атяр) Ынха, саңа җогап! (атяр) Ынха, саңа үч йүз манат! (атяр)
Гуррумсак! Сениң тойыңдан яңа театр яс тутяр!
Пайтык ыраняр, онуң көйнегинден ган акып башлаяр. Хоҗа гахарына
алтыатарың бар окуны гутаряр. Пайтык гырмызы ганыны сечеләп йыкыляр,
хеммелер мөлерйәр. Хеммелер бу ваканы чын ялы ойнаяр.
Эҗеш. Вай, сен оны чындан атдыңмы?
Хоҗа. Сахнада ялан болмаяр! Ӛл гуррумсак!
Эҗеш (ыралап гөрйәр). Вай-вай би ӛләйипдир-ә!
Огулла. Бедибагт гаты ӛлүпми?
Дөвлет. Пеләкет, овадан ӛлүпдир-ов!
Кыят (Пайтыгың келлесини гөтерйәр). Сен хов муны ӛлдүрәйипсиң-ә!
Хоҗа. Нәме, диңе ол ӛлдүрип йӛрмелими, гүнде-гүнде җогап сорап! Гуррумсагың
ӛзем бир гезек ӛлүп гӛрсүн-дә!
Дөвлет. Кыят Кепбанович, Пайтыгың гулагына җогап берйән дийип гыгырып гӛр,
эййәм довзаха атылмадык болса, дирилер! (депйәр) Эй, тур, Кыят Кепбанович
саңа җогап берйәр, гитде үч йүз манадыңы газан!
Эҗеш. Вай, ӛлени депип дурмаң нәме?
Пайтык(келлесини галдырып). Җогап берениң чынмай башлыкҗан! (ыра-дара
еринден галяр) Хер гезек сенден ӛлүп җогап алмалов!
Шейда. Вай, бисырат, асыл сен ӛлмәнмидиң?...
70
Пайтык. Хей, мен ӛлменми? Ӛлдүм! Какынып-силкинип ӛлдүм! Эмма мен тойың,
кӛпчүлигиң хызматындакы адам, ӛлсем-де гитмейәнми җеседеми сүйрәп…
(гидйәр).
Кыят. Ханы яңадан башлаяс… яңадан…
Огулла Кыяды чете чекйәр.
Огулла. Кыят Кепбанович, олар бу сахнаны ойнап билмейәр… себәби… себәби олар
хакыкатдан ашык-магшук… Олар бири-бирини сӛййәр!
Кыят (гыгыряр). Маңа оларың бири-бирини сӛййәни герек дәл! Маңа хакыкы сахна
сӛйгүси герек! Маңа залда отуран томашачыларың калбыны хейҗана салян
сӛйги герек!
Хоҗа. Ахав, яшлар, аслында сиз артистми бир?
Дөвлет. Ховва, биз хакыкы артист!
Шейда (зала). Хакыкы артып булар!
Узук. Сизем бизиң халыпамыз!
Эҗеш. Биз халыпа, эмма бизде сизиң ялы шәгирт ѐк!
Хоҗа. Хакыкы артист болсаңыз, сахнада йӛремәни бир ӛврениң-дә!
Огулла. Хакыкы артист болсаңыз, сахнада геплемәни ӛврениң-дә!
Шейда. Хакыкы артист болсаңыз сахнада сӛйүшмәни ӛврениң-дә!
Хоҗа (җаныянгын). Булара хол сейил багда сӛйүш дий, җантыны якяр!
Кыят. Ёк, би заманың яшлары сейил багда сӛйүшмәнем башармаяр. Сейил бага
бардыгы ил-гүнден уялман… огшашып…
Хоҗа. Бири-бирини ялашып веҗера болярлар.
Керешме утанҗындан йүзүни тутуп аглап гидйәр. Гаммар юмрукларыны
дүвүп, Кыяда дергазап бакяр. Сахнаның төрүнде гараңкыда отуран Гайлы
гөхерт ылгашлап гелип бир пенҗеси билен Кыядың, бейлеки пенҗеси билен
Хоҗаның бокурдагындан тутяр. Аяллар ала-гох болуп сахнаның гырасына
гачяр.
Дөвлет. Ынха, саңа гудрат! Пах-пах Гайлы ага Гарахан дӛв бол-а!
Эҗеш. Вай, Кыяды ӛлдүрендир-эй!
Шейда. Вай, мен дул галандырын-эй!
Огулла. Дӛвлет, олары халас эйле!
Дөвлет (оларың дашындан айланып хешелле какяр). Башлыкҗан, гайрат эт, Гайлы
ага узакчыл дәлдир! Гайлы ага рехимдардыр! Гайлы ага ынсанпервердир!
Гайлы ага оларың икисинем гөге гөтерип доңуп галыпдыр.
Чыра сөнйәр
Аванссена.
Гаммар дүнйә сыгман айланяр, Дөвлет бипарх халда оны сынлаяр.
Гаммар. Масгара болдум-ов! Веҗера болдум-ов!... Керешмеҗан масгарачылыга
чыдаман аглап гидйәр, мен болса бинамыслыга салып отырын доңңара даш
болуп!... Гоҗа Гайлы масгарачылыга чыдаман дәлирейәр, мен болса
бинамыслыга салып отырын! Эй, Аллам, яр гара Ериңи, гирмесем адам
болмадыгым!
Дөвлет (еринден туруп артистлерче гөркезйәр). Гаммарҗан, Пайтыгың депесинден
пенҗе урагада шейдип йүз сегсен градус терсине айла! Гой, бедибагт шейдип
71
яйкылдасын йӛрсүн! Хоҗа кантушың мүҗүҗе келлесини болса тогсан градус
гапдала айла! Хах-хах-ха, кантуш леңңеч ялы гапдаллаклап йӛрсүн!
Гаммар (барып якасындан тутяр). Сен мени ойнаҗак болуп дурмуң?
Дөвлет. Ёк, мен сени аклыңа айлаҗак болуп дурун…
Дөвледиң якасыны гойберип җайда айланып башлаяр.
Гаммар. Мен…мен Керешмәниң ышкына дүшүп пайтагт театрыны терк эдип
гайдян!... Мен Керешме дийип какамы дәлиредип, эҗеми ган агладып, пайтагт
язгысындан чыкып гайдян! Гел-гел Керешме җаның янында мени ким масгара
эдйәр? Бир сүпүҗек режиссерсумак!...
Дөвлет. Кыят Кепбанич мамла, сен сӛйги сахнасыны ойнап билмедиң!
Гаммар. Мен хакыкы Ышк болуп янып дуркам, Керешме хакыкы Ышк болуп янып
дурка - сӛйгини ойнамак нәмә герек!
Дөвлет. Гаммарҗан, дурмуш хакыкаты бир зат, сахна хакыкаты башга зат!... Достум,
саңа Ышкың гениал образыны дӛретмәге шерт дӛреди. Сен ылхамыңы хейҗана
гетирип, хакыкы артист болуп Ышк-сӛйгүден беленде гӛтерил!
Гаммар. Ай, акмак, хей Ышк атлы гудратдан беленде гӛтерилип болянмыдыр?
Дөвлет. Боляндыр! Сунгатың җадылы гудраты шонда-да! Сен җадылы Сунгат билен
гудратлы ышкыңы бирлешдирип билсең, Сӛйгиң Сунгата телвас урдурып арша
гӛтерер, Сунгат болса, сениң Сӛйгиңи йылдырымлап дуран алава ӛвүрип, диңе
Керешмәниң дәл, залдакы томашачыларың-да ышкына от берер! Сен дүнйә
Сӛйги билен Сунгатың адатдан дашары гудратыны гӛркезерсиң!
Саз. Дымышлык. чыра сөнйәр...
Үчүнҗи гөрнүш
Гайлы гөхердиң өйи. Кыят, Хоҗа, Пайтык, Дөвлет дагы Гайлы ага ерлиерден ялбаряр. Саз кесилйәр.
Гайлы ага (гыгыряр). Мен сизе соңкы ѐла айдян! Сизе гыз ѐк! Вах, сиз атлыабрайлы артист болмадык болсадыңыз, онда мен юмруклы гүрлешердим!
Кыят. Садагаң болайын Гайлы ага, даг ялы гүнәми дары ялы эдип гечевер. Мен
Керешме җаны ӛз гызымдан эзиз гӛрйәндирин!
Дөвлет. Гайлы дәде, ылхам дийип бир гудрат бар! Онуң алы хезретлери Ылхам!
Анха, шол гүн Кыят Кепбановичиң ылхамы җошуп, аңкасыны ашырып алып
гачайды-да! Ёгсам Кыят Кепбанович күрти гойны ялы ювашҗа. Бизи дагы
оглундан эзиз гӛрүп, айлыгыны совруп ийдирип-ичирип йӛр, ынанмасаң, йӛр
Кыят дәдем ресторанда нәхили адамдыгыны гӛркезсин! (Хич киме гөркезмән
Пайтыга гөз гыпяр)
Хоҗа. Худай Керешмәниң гурсагына гуюпдыр гуюп билен зехинини! Ынха,
гӛрерсиң Гайлы ага, Керешме юрдуң мешхур артисти болар!
Гайлы ага. Керешме җан, юрда мешхур айдымчы болды! Бизе онуң айдымчылыгы
бес!
Дөвлет өр-гөкден гелип Гайлы аганың маңлайына гечип мөлерйәр.
Дөвлет. Хов-хов, Гайлы ага, сен айдымчы билен артисти деңешдирип отырмың?
Түвәм дий! Гайтмышым эт! Артист нире, айдымчы нире! Икисиниң Худайы бир
болса-да, пыгамбери башгадыр!
Гайлы ага. Ханы такал-түкеззибаныңызы алың-да гӛтерилиң ховлудан!
72
Дөвлет. Пәхей, ил-улус Гайлы ага диениң Горкут ата ялы акылдардыр диййәди вели,
агам, ханы сениң ол акыл-пайхасың? Сениң бар болуп билшиң шумы?
Гайлы ага (дергазап). Бар болуп билшим шүй!
Дөвлет. Гайлы ага, ханы ил-улусы яланчы этме-де, пәхим-пайхаслы яшулы бол!
Гайлы ага. Хә, пәхим-пайхаслы яшулы нәме эдйәр?
Дөвлет. Пәхим-пайхаслы яшулы ганыны гачырып, дызытдырып дурман,
фантазиясыны ишледйә! Йӛне сизе «Керешме ѐк!» дийип гыгырып дурман