Биһирэм тыл - 01

Алексеев-Дапсы, Михаил Петрович.

Биһирэм тыл : саха тылын дьиҥнээх таптааччыларга, харыстааччыларга / Дапсы Мэхээлэ. — Дьокуускай : Бичик, 2013. — 368 с.
А гентство C IP НБР Саха
Ааптар 1992 с. алтынньы 18 күнүттэн өрөспүүбүлүкэ араадьы йаты гар саха тылын култууратын туһунан «Биһирэм тьш» диэн
дьоҥ ҥ о сөбүлэппит биэриитэ сүүрбэ биир сыл тухары нэдиэлэ
аайы тохтообокко ыытьшлан, билигин 1000-тан таҕыста. Ол элбэхтэн истээччилэр көрдөһүүлэринэн аҕыйах биэриини 2003 сылга
таһаартараары бэлэмнээбитин хат сөргүтэн бэчээттэтэр.
А аҕааччы киэҥ араҥ атыгар ананар.

САХА ТЫЛЫН ТЫЫНЫН УҺАТААЧЧЫ ИНЬЭ ДОРҔООНО!

Режиссер К. Артыамыйап

Нөрүөн нөргүй! «Биһирэм тыл» саҥарар. Биэриилээх
мин, Хабырыыса Бүөтүрүн Мэхээлэтэ, Гуманьытаарынай чинчийии үнүстүүтүн үлэһитэ, суруналыыс Дапсы.
Өрөдьүсүөр Көстөкүүн Артыамыйап1.
Кэтээн истэр дьон, сороххут, мин ити бүтэһик этиибин «Артемьев диэбэтэ, сыыһа саҥарда!» диэн сиилээбит,
сирбит буолуохтааххыт. Ити сөпкө саҥарыы быраабылата биһиэхэ олохсуйа (үөскүү да) илик. Инньэ гынан син
биир урукку үөрэтии биһиэхэ сылдьар, ким даҕаны ылла
даҕаны барытын сөпкө саҥарара ыарахан буолан турар.
Дьиҥинэн, Артемьев диэни «а»-ны урут саҕалаабыт буоллахпына, Артыамыйап диэхтээҕим өбүгэ саҕаттан үөрүйэх
буола төрөөбүт тылым сокуонугар үһүйүллэн турар. Ол гы ­
нан баран номуука модьуйуутунан, үөрэх талкыйыытынан,
былаас киксэриитинэн нууччалыы, нууччалыыга чугаһатан
суруйар үгэс, хомойуох иһин, хотон турар. Аны туран.
1 2013 сылга диэри, дьон сахалыы ааттанарыгар өйдөрүн үөрэтэн, маннык биллэриммитим. Онтон атаһым И.Е. Лукин-Тыы н Харбас сүбэтинэн
судургу ааттанабын. М антан ыла биэриибэр сулбу киирэр буоллум. (Ааптар.)

биһиэхэ, сайдыылаах литэрэтиирэлии тылларга курдук,
таба саҥарыы быраабылата, ирдэбилэ диэн суох. Хайдах
суруйарбыт курдук саҥарабыт. Киирии тылы нууччалыы
суруйа-суруйа, нууччалыы саҥарабыт. Онтубут, саха тылын
үйэлээх үгэһин төрдүттэн кэһии буолан, саха тылын сокуонугар тубус-туора. Истэргэ олус толоос. Суруйбут курдук
саҥаны нуучча тылын үөрэҕэр «книжная буквенная речь»
диэн адьас сирэллэр. Тыл култууратыгар куһаҕан саҥа диил­
лэр. Биһиги ол сириллэр куһаҕан саҥаны саҥара сылдьабыт.
Ол куһаҕан саҥабытын сахатыйбатах нуучча тыла бөҕөнөн
киэргэтинэммит туохха да сиэрэ суох эбии дьүдэтэбит.
Онтубутун ойдоөбоппүт. Оннук нуучча тылын туора айылгытын уратытын араарбат буола убаммыппыт, саха тылын
кыһалҕатын өйдөөбөт буола нууччатыйбыппыт. Онон то­
лоос курдук истибэппит, итэҕэспит курдук санаабаппыт.
Бу түмүгэр саха тылын сокуонунан сахатыйбыт тылы, дьэ,
хата, толооһурҕатан туран кэлэбит! Сахабыт тыла уратылаах
тыл буолан уһун тыыннаныыта иньэ дорҕооммутугар иҥэн
сылдьар. Онон дорҕоон дьүөрэлэһиитэ — тыыммыт хараана!
Өлөр тыыммытын эрэллээхтик көмүскүүр бөҕе куньахпыт!
Ол бөҕо куньаҕы кэппэтэххинэ, тыл бигэ сокуонун тутуспатаххына, тылыҥ алдьанар, кэбирэх үйэлэнэр. Баһылыыр
тылга дөбөҥнүк коһөр. Саха тылын сокуонунан үөскүүр
киирии тылы нууччалыытынан туттары ордорор буола уларыйбыппыт, нуучча тылын сахатытары сөбүлээбэт, утарсар
буолбуппут ону туоһулуур.
Илиин’ суруйа үерэнэр, хараҕыҥ көрө үөрэнэр, аньаҕыҥ
саҥара үорэнэр, кулгааҕын истэ үөрэнэр. Өйүҥ буоллаҕына,
сахалыытааҕар нууччалыыны ордук дөбөҥнүк өйдүүр, ылынар. Сахалыыгыттан улам тэйэн иһэҕин. Оннооҕор эппиэттээх үлэһиттэрбит тыллара нууччалыынан баран хаалар,
норуот иннигэр эппиэти сүкпэт мэнээк дьон курдук саҥара
сылдьаллар. Үөрэх министиэристибэтин үлэһитэ «учебнай
план» дии сылдьара олох үөрэҕэ суох, туохха да сатамньыта суох быһыы. Сахалыы өйдөөх, үөрэх эйгэтигэр үлэлиир
ааггаах киһи, утуйа сыттаҕына, сулбу ойутан туруордахха,
«үөрэх былаана» дии охсуохтаах суола буоллаҕа. «Үөрэх
былаана» диэн курдук суп-судургу тыл ситимэ кинилэр

өйдөрүгэр киирэн быстыбат. Дьэ уонна бу үрдүк тэрилтэ
биир тутаах үлэһитэ буолуо...
Аан дойдуга бастыҥынан аатырбыт урукку үөрэхтээһин
биһигини бу курдукка тириэртэ. Кыраны да кыайан сахалыы саҥарбат оҥоруу, саха, нуучча тыллара; сахалыы,
нууччалыы сан арыы диэн ис хоһоонун да өйдөппөтөх үөрэх
сайыннарыы буолбат. Бу аата саханы өркөн өйүн өлбөөрдүү,
сахатыттан тэйитии буолар!
Бэйэни салайыныы оскуолатын салайааччылара, өрөспүүбүлүкэ араадьыйатыгар тахсаннар, «точнай наукаҕа», «точнай» дииллэр. «Кинилэргэ иккилии учебнигынан
үөрэнэллэр» дииллэр. «Кинилэр» буолуо эбит, сатаатар.
«Если кыахтара суох буоллаҕына». «Ш кола-лаборатория
при ЯПУ-2, ЯПУ-1». Бу биһиги олохпутугар сабыс-сана тэрилтэлэри салайар дьон саҥалара. Киһи да тыла өҕүллүбэт.
«Еще», «так», «значит» эҥин диэн. Уонна түлүппүөнүн
биэрэр. Барытын нууччалыы: «четыре», хас эрэ, хас эрэ
диэн. Бу олох сороҕун эрэ аҕынным. Дьиҥинэн, бары
салааҕа итинник. Улахан туһалаах үлэни үлэлии сылдьар
үөрэхтээх дьоммут саха буолалларын умналлар, Ол ордук
хомолтолоох. Икки тылы хааһылаан, туора омук тылын
дорҕоонунан төрөөбүт тыл дорҕоонун сыыһырдан, намыһах
култуураларын көрдөрөллөр. Саха тыла улахан омук тылы­
гар суураллан сүтүүтүн түргэтэтэллэр. Омуктарын түһэн
биэрэллэр. Сэнэтэллэр. Бу — урукку былаас оҥоһуута.
Тиэрэ үөрэтэн, хаарыан дьоммутун бу курдук саҥалаабытиҥэлээбит. Ол олус кутурҕаннаах, хомолтолоох. Урут «Са­
халыы сыыһа саҥараҕыт, сахалыы сөпкө саҥарыҥ, култууралааххытын көрдөрүҥ» диэн үөрэппиттэрэ эбитэ буоллар,
ирдииллэрэ эбитэ буоллар, субу курдук саҥалаах дьон буо­
луо суох этилэр. Биһиги идэлээх, киэн туттар дьоммут элбэх. Барыларын итэҕэстэрэ биир: саха тылын харыстыыр,
ыраастык тутар өйү биир да учуутал, оскуола иҥэрбэтэҕин
курдук саҥараллар. Тыл өлөр суолуттан ким да сэрэппэтэх,
тылы харыстыыр ньыманы ким да үөрэппэтэх!
Дьэ, онон, күндүтүк саныыр истээччилэрим, итини
мөҕүү курдук ойдөөмөҥ, ити мөҕүү буолбатах. «Бу биһигини
олох итинниккэ тириэртэ» диэн өйдебүлү мин эһиэхэ тириэрдэ сатаатым бу биэриинэн. (97.09.07.)

КИИРИИ ТЫЛ БАЙЫТАР, ЭРГЭ ТЫЛ САХАТЫТАР..
БТ 96. 95.10.29
Кумааҕыга түһэрдэ: Николаева Мариника, СС-95-1

Мин хас даҕаны биэриини ситэ бүтэрбэккэ сылдьабын.
Ол курдук от үлэтигэр сыһыаннаах тылбытын-өспүтүн,
үчүгэй-куһаҕан майгыбытын этэр тылбытын-өспүтүн кэпсиэхтээхпит, сэһэргэһиэхтээхпит. Чэ, ону биэрииттэн биэриигэ аа-дьуо кыралаан ситтэрэн иһиэм, онон эһиги күүтэ,
көһүтэ сылдьыҥ. Итиннэ биһиги ийэ тылбыт сөҥөн сытар. Ол тылбытын бары таптаан, бары сөпкө саҥара сылдьар буолбатахпыт. Сахалыы саҥарыахтаахпытын умнаммыт аныгылыы диэн ааттаан нууччалыы-сахалыы буккуйан саҥарабыт. Нуучча тылын, тылбаастаабат буоллахха,
төрүт тылбытыгар көһөр курдук,, тылбытын байытар кур­
дук имитэн-хомутан, сахалыы дорҕоонноон сатаан саҥарар
буолуохтаахпыт. «Ити элбэх иҥэн сытар тылбытын сүтэрэн
эрэрбитин — от үлэтигэр сыһыаннаах, киһи майгытыгар
сыһыаннаах тыллары, ханнык тылы ордук билэҕитий?» —
энин диэн ыйытабын. Онно дьон хоруйдааннар, «Тылбыт,
дьиҥинэн, оннук дьаданы буолбатах эбит» диэн санаалара
бигэргиир. Ол иһин дьэ ол баай тылбытын биһиги сөп-сөп
санатыһа туруохтаахпыт. Күннээҕи туттар тылбыт нуорбата олохсуйа илигэ хас биирдии тылбытыгар көстөр. Чэ,
холобур, үнүрүүҥҥү биэриигэ «түлүппүөн» диэн тылга
сыһыаннаах тьиты-өһү туттарбытыгар оннооҕор литературнай нуорбабыт диэн суох буолан таҕыста. Ол суоҕа көһүннэ.
Чэ, холобура, «түлүпүөннээ, эрий, тыаһат, звоноктаа» диибит. Итинтэн хайата литературнайый? Ону ким да чопчу
билбэт. Тоҕо? Нуорбалааһын суох, ол иһин. Тылдьыттарга «төлөпүөннээ» диэн киирэр буолуохтаах, оттон «эрий,
тыаһат» диэн түлүппүөҥҥэ сыһыана суох көннөрү киирэр
буолуохтаах. «Звоннаа, звони гын» диэн сөп дуу, сыыһа
дуу? Кмһи үксэ «звоннаа, звони гын» диир. «Түлүппүөн
тиийбэт», «түлүппүөн кэлбэт» диибит, Ол тоҕо сыыһа буолуой? Соп курдук. «Оччоҕо түлүпүөммүт атахтаах дуо?»
Уйбаан Сэмиэнэбис ыйыппытыгар ити эмиэ хоруй курдук
буолан тахсар. «Түлүппүөн тиийбэт сирэ», «Түлүппүөн кэл10

бэт» диэммит, «Түлүппүөн кэлэн иһэн барда» энин диэн,
дьэ, этэн кэбиһиэхпитин эмиэ сөп быһыылаах. «Бэйэм
түлүпүөннүүбүн, атын киһи тиийбэт», «түлүппүөн тиийэр
сирэ» эҥин диэн. «Түлүппүөнүм куорат эрэ иһин ьшар,
тыаны ылбат» диэн саҥарабыт. «Звонок кэлбэт», «звонок
барбат» диибит. «Субунуок» диири дьон үксэ олуонатык
истиэҕэ. Онон арпагырааппыйа тылдьытыгар «субунуок»
диэтэхпитинэ, сорохтор сиилиэхтэрэ. Ону арпагырааппыйа
тылдьытын оҥорооччулар көрөр тыллара буолуохтаах: бу
«субунуок» диибит дуу, эбэтэр «звонок» диибит дуу диэн.
Оттон арай «тыас кэлбэт», «тыас барбат» диир буол. Хайдах
буолуо этэй? «Түлүппүөн тыаһыыр» диибит буолбат дуо?
Диибит.
Түлүппүөн тырылаатаҕына, аны туох диэн тылы туттабытый? «Түлүппүөн!» диибит. Ол аата, «түлүппүөн тыаһаата»,
«түлүппүөнҥэ бар» диэн буолар. «Түлүппүөн тыаһыыр»
диибит, «звонок тыаһыыр» диэбэппит. Сорох киһи: «Ким
эрэ кэллэ!» — диир, хайдах эрэ үөрэ түһэр. «Бачча хойут ким
буоллаҕай?» диэн ол аата түлүппүөн тыаһын нөнүө өттүгэр
түһэн, киһини өйдеөн кэлэр бу киһи («киһи кэллэ» диэн
өйдөбүлгэ). «һок, түлүппүөн кэллэ!» — диибит. «Түлүппүөн
кэллэ» диибит. «һок» диэн тыла суох. «Кэллэ, кэлэн иһэн
барда. Барда» диигин, кэтэһэн олорор буоллаххына. Сөп.
Онон ити хайа тү гэн н э хайдах этиллиититтэн манна оло­
рор киһи өйдүүр. Бу туох диэн суолтаҕа саҥарбытын, «Ньим
барда», «хам барда», «ньап курдук» диэн эмиэ туттабыт,
түлүпүөҥҥэ сыһыаннаан. Сөп, онон дьэ, ити сорох өттүгэр
«түлүппүөн кэллэ», «түлүппүөн барда» энин диэн этиэххэ
соп курдук. Холобур, биһиги баспыт атаҕа суох, атын сиргэ атахтаахпыт. Ол үрдүнэн «киһи баһа барар» суола диэн
туттабыт. Ол курдук киһи ханнык түбэлтэҕэ туттарыттан
көрөн, тыл суолтатын көһөрөн-хайаан атын суолталаан туттара баар буолар.
Д ьэ билигин Дьааҥыттан Артур Сэмиэнэбис Куолаһап
быһаарыы эрэйэр тыллара. Бастакытынан, күлбүһэх. «Иһит
сууйар танас», — диир кини. Литературнай тылбытыгар кыл
эрэ буоллаҕына, күлбүһэх аатырар. Оттон «күлбүһэхтээн
сууй» диэн этэр буоллахпытына тугуй? Тугунан баҕарар
ньиккийэри, кирбийэри өйдүөххүт. Ол аата өрбөҕүнэн да

сууйары «күлбүһэхтиибит» диибит. Оннук туттубат дьон
баар буоллаҕына, үөрэниэх тустаахтар. Күлбүһэх — хомуур
аат. Ол арааһа: кыл, сигирии, өрбөх. Онуоха эбии били­
гин хоппуруон, поролуон, тимир сиэккэ уо.д.а. күлбүһэх
дэлэйдэ. Онон билигин «күлбүһэх» диэн тылбыт сир-сир
аайы киэнник туттуллуон наада. Иккиһэ, билигин сахалыы
диэн ааттаан кэпсэтэр, суруйар тылбыт уонна араадьыйа.
хаһыаттар тыллара, омуннаан эттэххэ, анардара нууччалыы,
нууччаттан киирэн сахатыйбыт тыллар. «Бэйэм дьону кытта
кэисэтэрбэр эмиэ оннук быһыылаахпын», — диир Артур
Сэмиэнэбис. — Холобура, «боппуруос, өссө, уопсайыиан,
норуот, дьыала, маасса, толкуй, араас, доруобуйа, саамай,
наада, сибээстээн, эппиэт» диэн тыллар олус элбэхтик,
хойуутук тутуллаллар. «Өссө» диэн тыл сахалыы ханнык
тылынан этиллэрин билбэппин», — диэн. Чахчыта оннук.
Саманнык тылларбыт саха тыла курдук буолан хааллылар.
Ити тыла суох биһиги биир да этиини сатаан саҥарбаппыт.
«Доруобуйаҥ хайдаҕый?», «доруобуйата мөлтөөбүт», «куһаҕан доруобуйалаах» диэн буолар. «Доруобуйаҥ тубустун!»
диэн алгыспытыгар кытта киллэрэбит. Ол гынан баран,
төһө да бу тыл киирбитин иһин, төрүт саха тылын, иньэ
тылбытын, үйэ саас тухары үтэйэн кэбиһэрэ табыллыбат.
Ол тылга-өскө, өйгө-санааҕа, сүргэ хоромньулаах. Онон
сөптөөх кэмигэр, табыгастаах түбэлтэтигэр иньэ тылы өйдүү биэрэн, иилэ хаба тардан ылан, иньэ тылынан солбуйан
саҥарар буоллахпытына, тылбыт мантан байар, тылбытөспүт, өйбүт-санаабыт сахатыйар. Дьадайбат. Ол эрэ буолбатах! Аны туран нууччатыйбат! Оттон иньэ тылбытын
үтэйэн кэбиһэн баран, ону умуннаран, нуучча эрэ тылын
туттар буоллахпытына, тылбыт омос көрүүгэ тоһө да байбыт курдугун иһин, ис дьиҥэр, дьадайыы буолан тахсар.
Туттуллуохтаах төрүт тыл сүппүтүн байыы курдук өйдөтөр
итэҕэтиитэ суох.
«Өссө» диэн тыл хас даҕаны суолталаах, Онтон сорох эрэ
суолтата урут баар быһыылаах. Инньэ гынан, сахалар онон
былыр сорох эрэ түбэлтэҕэ туттар буолуохтаахтар. Бэйэлэрэ «аны», «эҥин», «эбии», «уонна» диэн курдук тыллардаах
буолан, ону санара сылдьыбыт буолуохтаахтар.
«Итилэри таһынан, дьиэ тэрилин, туттар сэп, көтөр12

сүүрэр, үөн-кейүүр ааттарыгар нууччалыытын ордорор
буоллубут», — диир ааптар. «Кумаар» («бырдах» оннугар),
«биэдэрэ» («солуур» онн., «солуурчах» диэн тыл олох да
туттуллубат буолла быһыылаах); «истиэнэ» («эркин» онн.);
«болтуо» («сон» онн.); «кырынаас» («бэлиэлээх» онн.).
Нууччаттан киирбит тыллар төрүт-уус тылларбыт курдук
өйдөнөр буоллулар. «Сибэкки» («сир симэҕин» оннугар),
«муох» («көппөх» онн.), «устуул» («олоппос» онн.), «көмүлүөк» («оһох» онн.). Сир аайы билигин, кырдьык, саха
оһоҕун ордорон, сылааһын, сырдыгын, собо, мунду үөлэргэ
табыгастааҕын эҥин биһирээн уонна алгыс алгыырга, сиэри-туому толорорго соптөөх, үчүгэй диэн буһуургуур буол­
лулар. Туруорбах саха балаҕанын тутталлар. Саха оһохтууллар, бу мантыларын бары «көмүлүөк» дииллэр. Дьиҥинэн, саха оһоҕун аата олус элбэх. Ол аат ити «Саха диалектологиятын тылдьытыгар», онтон кэлин эбии туомҥа
даҕаны киирбэхтээбитэ. «Билигин кэлэн төрүт саха тылын
төннөрөр кыахтаахпьгг дуо?» — диэн саарыыр, саарбахтыыр Артур Сэмиэнэбис. Ол кини эрэ итинник санаабат буолуохтаах. Төрүт култуура учууталлара, саха тылын учууталлара, ону таһынан учуонайдар даҕаны, устуоруктар даҕаны
эмиэ саарбахтыыр суоллара. «Бу, кырдьык, кыайан төнүннэриэхпит дуо?» диэн. Истэ сырыттахтарына, күннээҕи
тылга-өскө дьин' саха тылыттан тэйэн иһэрбит илэ-чахчы
баар суол. Ол онтон салланнар, «кыайан төннүөхпүт
суоҕа» дииллэр. Ол гынан баран мин норуот бүтүннүүтэ
өйдөөтөҕүнэ, туруннаҕына уонна дьон үөрэхгээх өттө, ордук билэр-көрөр өттө туруулаһар буоллаҕына, дьаныһан
туран дьарыктанар буоллаҕына, элбэх киһини иитиэн сөп.
Оскуола оҕотугар сөптөөх кинигэ, кумааҕы, сурук-бичик
тарҕанар буоллаҕына, оҕо кыратыттан үөрэтэн-үөрэтэн,
улаатыар диэри төрөөбүт тылын баһылыан сөп. Онон мин
билигин даҕаны олох бэринэн кэбиһэр санаам суох. Саха
норуота өрө кэҕийэн ылан, сайдан барыа, хайдах эрэ син
урукку тылын төнүннэриэ диэхпин баҕарабын. «Бар дьон
ситэри өйдөөн, олоххо киллэриэхтэрэ дуо?» — диэххэ сөп.
Буолаары буолан, үгүс үөрэхтээхтэрбит, хаһыаттарбыт,
кинигэлэрбит, араадьыйабыт күн бүгүҥҥэ диэри, эбии
сэтэрэн туран, «бардырҕас нууччалыы саҥара сырыттахта13

рына». «Бардырҕас алҕас» диэн баар. Дьиҥинэн, литературнай даҕаны тыл диэххэ сөп буолуо. Ол оннук өйдөөн,
саха тылыгар туттуо суохха, киирии тылы олус хойуутук
туттар алҕас диэн бу Артур Сэмиэнэбис эппитэ сонуннук
иһиллэр. Кини аны этэр: «Бэл бу биир эмэ нуучча баар
дуу, суох дуу кырыы саха дьонноох нэһилиэк оҕолоро саха­
лыы быһаарары өйдөөбөт, нууччалыьптан өйдүүр турукка
тиийбиттэрэ кеннөрү киһи өйүгэр баппат. Оҕолор саха­
лыы кинигэни аахпат үһүлэр, дьэ буолар да эбит! Итиннэ сүрүн буруйдаах тэлэбиисэр, биидьик диэннэрэ буолуо,
бука». Ити сэрэйиини сыыһа диир киһи, санаатахха, суох
буолуо. Бары сөбүлэһиэхтэрэ дии саныыбын. Билигин куорат эрэ оҕото буолбатах, тыа да оҕото тылы аанньа билбэтэ
баар. Көстө сылдьар. Нуучча тылын ордук үчүгэйдик билэр, туттар, сан арар курдук. Ол үрдүнэн сөп буолбаккалар:
«Оҕолор орто оскуоланы нууччалыы билбэккэ бүтэрэллэр.
Аармыйаҕа тиийэн, кыайан быһаарсыбаттар», — диэн хомуруйан суруйаллар. Мин ону хайдах даҕаны сөбүлэһиэхпин
баҕарбаппын. Хайдах маннык этиэххэ сөбүй? 11 сылы быһа,
ол иннинэ аны дьааһылаҕа, дьыссаакка нууччалыы үөрэтэн
үөрэппит оҕолоро, орто оскуоланы бүтэрэн баран, нуучча­
лыы «кэл-бар» диэни билбэт курдук өйдөбүлү хаалларыахтарын табыллыбат. «Кэл», «бар» диэн өйдеһөр буоллахтарына, ол дьон сатаан быһаарсар дьон буолуохтаахтар. Оттон
бу биһиги дьоммут, дьиҥинэн, хата, бу Лиэрмэнтэп, П уш­
кин айымньыларын аахпыт, үөрэппит, ону сөбүлээбит, ону
кэпсээбит, учууталларын биһирэппит, кылаастан кылааһы
«3», «4», «5» сыананан тахсыбыт оҕолор буоллахтара дии.
Ол олору, литературнай тылы билэр, сатаан саҥарар, кэпсиир дьону «кыайан быһаарсыбаттар» диэһин олох атын
өйдөбүллээх буолуохтаах. Усулуобуйалара атын буолуохтаах, олорор, сылдьар сирдэрэ. Онно көрсөр дьонун майгыта атын «баламат» буолан, тыллара-өстөрө атын — тосту
толоос, литэрэтииринэйэ суох буолан, онтон чаҕыйан-чачайан, элбэх харса суох сытыган күүһүнэн өттөйөр бөҕөстөргө бүгүстэтэн, кырдьыгы булуммат курдук баттыгаска,
атаҕастабылга түбэһэн хаалбыт оҕолору «тылы билбэттэр»
диэн өйдүүр табыллыбат. Баттыгастаах, хараҥа балыыр.
Ону ханнык даҕаны Мария Петровна, Өлөксөй Сэмиэнэбис

диэн учууталлар (холобурга, мин ити уопсайынан этэбин),
төһө да үчүгэйдик үөрэппиттэрин иһин, дьэ быһаарсар
гына иитиэхтэрэ суоҕа. Бу маны уулуссаҕа үгүстүк «керүлээбит» күлүгээн курдук сылдьыбыт оҕо эрэ итинник
быһыыга-майгыга ордук дөбөҥнүк сөп түбэһиэ эбитэ буо­
луо диэммин сабаҕалыыбын (баалаамаҥ). Оннук дьиҥнээх
үчүгэй тылынан быһаарсыбат, сутуругунан дайбаһыылаах,
эҥин-эҥин ыыс-бурут, маатырьх-куутуру тылынан кэпсэтэр сиргэ тиийбит оҕо хайдах чачайыа суоҕай?! Үгүс оҕо
барахсан үчүгэй сиртэн, үчүгэй дьиэттэн-уоттан, иньэттэнаҕаттан, үчүгэй уопсастыбаттан баран баран, оннукка
түбэһэн хааллаҕына, олох муҥкугуран, санаарҕаан, муунтуйан, өлбөккө эрэ сыддьар. Сорохтор өссө өлөллөр диил­
лэр буолбат дуо, Хаһыакка «дедовщинаны» суруйаллар. Ол
тьшы билбэттэриттэн буолбатах — ол майгыларын сөбүлээбэттэриттэн, майгыларыгар сөп түбэспэттэриттэн он­
нук буолар буоллахтара дии. Бу маны аарымыйа бэрээдэгэ
мөлтөөбүтүнэн эрэ быһаарыахтарын сөп. Биһиги оҕолорбут
ол кыайан быһаарсыбаттар диэни. Аарымыйаны тупсарыахха наада, аарымыйа өйүн-санаатын көннөрүөххэ, киһилии
оҥоруохха. Дьэ маны дойду бырабыыталыстыбата, бирисидьиэнэ эрэ кыайар суоллара. Саха сирин бирисидьиэнэ даҕаны, бырабыыталыстыбата даҕаны, норуота даҕаны, биирдиилээн дьоно, иньэ, аҕа маны кыайан быһаарбат суоллара.
Биһиги ыраах олороммут, хайдах бүтүн дойду аармыйатын
дьаһайа олоруохпутуй? Онон оҕолорбутун буруйдаамыаҕыҥ.
Бу оҕолорбутун буруйдааһын эмиэ иһэ истээх. Ол: «Бу саха
тылын чааһа элбээн хаалан, нуучча тылын чааһа аҕыйаан
хаалан, оҕолорбут итигирдик иннилэрин-кэннилэрин быһаарсыбат буоллулар», — диэн санааны дьаныһан-хаһан
этэлтэр. Ол олох букатын сыыһа диибин. Итигирдик
өйдүү-саныы сьыдьар буоллахпытына, бэйэ-бэйэбитин
кытта ыар тылынан охсуһан тахсар буоллахпытына, ханна ыраатыахпытый, табыллыбаппыт. Биһиги оҕолорбутун
үөрэтэн үөрэппит, таптаан, такайан-такайан таһаарбыт
учууталларбытын тоҕо үөҕэбитий, тоҕо кинилэри буруйдуубутуй, сымыйанан холуннарабытый. «Бу оҕону нуучча ты ­
лын билбэт гына иитэн таһаараллар» диэн. Манна аҥардас
нуучча эрэ тьихын учуутала хооруллубат. Манна устуорук,

гүөгүрэп (географ), биэлэк (биолог), туох баар учуутал,
оскуола үлэһитэ бүтүннүүтэ таарыллар. Хайдах ону кыт­
та киһи сөбүлэһиэҕэй? Кинилэр эмиэ сыана биэрбит дьон.
«3»-һү, «4»-дү, «5»-һи ол нууччалыы олох билбэт дьоҥҥо
биэрбит үһүлэр дуо? Билэр бөҕө дьоҥҥо биэрэр буоллахтара. Сатаан кэпсиир, үчүгэйдик быһаарар диэннэр. Олору барыларын хайдах сотон кэбиһиэхпитий? Онон дьэ мин
ити буруйдааһыҥҥа букатын сөбүлэспэппин. Субу ааптар
этэрэ барыта — күн бүгүн даҕаны, сарсын даҕаны, эһиил
даҕаны, онтон эһиил даҕаны баар буола турар көстүүлэр.
Сурук ааптара биир эмиэ дьикти түгэни бэлиэтиир. Холобура, Эшпай диэн хампаһыытар Дьокуускайга кэлэ сылдьан,
Элиэнэ устун оҥочонон устан иһэн, «Лена, Лена — великая
русская река» диэн ыллаабытын дьиктиргээбит, баҕар, кини
«якутская» да диэбэтин, саатар, «сибирская» диэбитэ буоллар дии санаабыт. Биһиги бэйэбит өрүспүт диэн олорор
дьон ҥ о соһуччу иһиллэр буоллаҕа. Урут «Нуучча кыһынын
атаарыы» диэн манна саҕалаан эрдэхтэринэ, эмиэ соһуйан:
«Бу хайдах баҕайыный, биһиги кыһыммыт буолуохтаах этэ,
баччалаах тымныы, 60 кыраадыстаах тымныы хайдах нуучча
кыһына буолан хаалбытай?» — диэн санаа дьоҥҥо күүһүрэн
хаалан, ону син салалта ылыммыт быһыылаах этэ. Онон
ити курдук эппэт буолтара, көннөрү «Кыһыны атаарыы»
диэн ааттыыр буолбуттара. Онон сороҕор киһи: «Оннооҕор
нууччалыы даҕаны саҥаҕа тылы табыгаһа суохтук тутталлар
дуу?» диэн өйгө-санааҕа кэлэр эбит. «Биһирэм тыл» истээччитэ «сыалдьа» (сыайа) нуучча тыла. Бу биһиги нуучча
кэлиэн иннинэ ити таҥаспытын сахалыы ааттаабатахпыт
буолуо дуо? Баар буоллаҕына, туох диэн тыллаахпыт буолуой?» — диэн дьиктиргиир. Баҕар, ханна эмэ суруллан сылдьара буолуо. Ону, кырдьык, билигин ким даҕаны була охсон
этэр кыаҕа суох буолуо диибин. Ол гынан баран, биһиги,
саастаах дьон билэрбитинэн, «тураҕас ыстаан» диэн баар.
Кэпсээҥҥэ, туохха барытыгар. Онон, баҕар, «сыалдьа» диир
оннугар былыр «тураҕас таҥаһым» диэн, «алын таҥаһым»
да диэн этэллэрэ буолуо диэммин сэрэйэрбин үллэстиим.
Холобура, «Үрүт таҥастарын үрэйэн кэбистилэр, Алын
таҥастарын арыйа баттаатылар»... эҥин диэн. Олонхоҕо
омуннаахтык таптаһыы туһунан суруйаллара, этэллэрэ эл16

бэх. Онон «алын таҥас», «тураҕас алын таҥас» энин диэбит
буоллахтарына, киһи ону сүолүргүөх туһа суох. «Тураҕас»
диэн «туур» диэн тыл олоҕуттан үөскээбит «туураҕас» диэн
тылбыт сылдьар. (Туураҕас — тураҕас сүгэ). Кылгас буолан,
сулбу уһулларын иһин итинник аатганнаҕа дии.
Сутуруо. Бу Пекарскайга «сибирско-русское слово» диэн
быһаарыллар. «Сутури» диэн тонус тылыттан үөскээбит
диэн. Нуучча кэлиэн инниттэн тоҥустары кытта биһиги
ыкса ситимнээхпит биллэр. Инньэ гынан нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ тонустартан быһа ылбыт буолуохпутун
соп «сутуруо» диэн тылы. Онон нууччалар тылларыттан
ылыллыбыт диэн этэр итэҕэтиитэ суох. Дьининэн, нууччанан эргитэ турбакка тонустартан быһа ылан туттубуттара ырааттаҕа буолуо. Ол да иһин буолуо, Петр Алексеевич
Слепцов нуучча тылыттан киирбит тылы испииһэктииригэр
киллэрбэтэх.
Тобуку. Пекарскайга суох. Атын да эрдэтээҥҥи тылдьыттарга киирбэтэх. Бу Дьааҥыга саҥардыыҥҥа диэри тобуктарыгар кэтэр танастара эбит. Ол аата, сутуруо. Сутуруону
«тобуку» диэн эмиэ этэллэр эбит! «Саха тылын диалектологическай тылдьытыгар» «тобуку» диэн баар. Верхоянскай
тылын тыл үөрэхтээҕэ Петр Саввич Афанасьев үөрэтэн,
«Говор верхоянских якутов» диэн дьоһуннаах кинигэни бэчээттэппитэ. Ол онтон ылан, бу биһиги тылдьыппытыгар
бэчээттэппит буолуохтаах.
Уллуку. Эмиэ Пекарскайга суох. Уллук сутуруобут аата.
Ону быһа «уллуку» диэбиттэр, Дьааҥыга. «Саха тылын диалектологическай тылдьытыгар» баар. А.Е. Кулаковскайга
«Статьи и материалы...» диэн кинигэтигэр баар.
Маачаха. Сахалыыта «кииринньэн». «Кииринньэҥ иньэ,
кииринньэн аҕа» диэн баар буолар.
Аны түөлбэ тылыгар «сүтүор» диэн тылбыт киэн
өйдөбүллээх. Аҥардас ол кииринньэн иньэнэн, кииринньэн
аҕанан бүппэт. Дьэ, холобура, «сүтүөр уол» диэн, «сүтүөр
кыыс» диэн, «сүтүөр ойох» диэн оннооҕор баар эбит. Ол
аата «иккис ойох» диэн. Ол «иккис ойох» диэннэрэ икки
ойохтоох киһиэхэ этиллэрэ даҕаны эбэтэр биир ойоҕо өлөн
(бастакы ойоҕо өлөн) дуу, арахсан дуу иккис ойохтоммут
да буоллакына эмиэ этиллэрэ биллибэт. Ол гынан баран,

дьиҥинэн, иккис ойох диэн, арааһа, маҥнайгыта баарына
хос ойох быһыылаах. Бүлүүгэ өссө Кулукуоскай суруйуутунан эрин көрсүүгэ «сүтүөр ойох» диэн аатырар эбит.
Дьэ онон киирии тыл байытар. Эргэ (эргэрбит) тыл
биһиги өйбүтүн, тылбытын сахатытар.

УРУККУ БЫЛААС ОНОҺУУТА
БТ 196. 97.09.28
Режиссер К. Артемьев. Оператор Ольга Степанова

Сөпкө санарыы, суруйуу тыл үгэһигэр олоҕурар, олохсуйар. Дьэ ити үгэспитин биһиги тутуспаппыт, умнан кэбиһэбит. Нуорбалааччылар даҕаны, саҥарааччылар даҕаны... Ол иһин ону санатыһаммыт, субу тьшы маннык
тутталлара, маннык санараллара, маннык этиини сөбүн
бу курдук этэр буолаллара диэн үөрэтэбит. Ону таһынан,
биһиги саҥабытыгар туох туһунан сэһэргэһэрбититтэн тутулуктанан, онно эмиэ туспа үгэс баар буолар. Холобура,
ити арыгылааһыҥҥа, арыгылаах остуолга кэпсэтэр кэпсэтии үгэһэ, тыла эмиэ туспа. Ону мин көрдөрбүтүм. Итинник барытыгар диринээн, ымпыгар-чымпыгар киирэн,
сэһэргэһэ, быһаара сатыыбын. Кыалларынан, биллэн турар. Ол бүппэт кэпсээн. Ол иһин судургутутарга тиийиллэр. Быһыта түһүтэлээн этитэлээтэххэ сатанар. Дьон бэйэлэрэ ситэрэн-хоторон, сиһилээн өйдөөн таһаарыахтаахтар.
Онуоха киһи-киһи анаарар, өйдүүр дьоҕура, кыаҕа тустуһунан. Омук-омук олоҕо-дьаһаҕа, дьарыга, үгэһэ улахан
уратылааҕын курдук, тыла-өһө, өйдөбүлэ эмиэ аҥы-аҥы
буолар. Уорууга-алдьатыыга, киһини-дьахтары, оҕонуурууну, кырдьаҕаһы атаҕастааһыҥҥа, киһини-сүөһүнү,
ыты-куһу өлөрүүгэ, буруйу онорууга сыһыаммыт барытыгар
биир буолбат. Тьыбыт-өспүт ону батар, эгэлгэлэнэр. Холобур, былыр сахалар уоруйахха хайдах сыһыаннаһалларай?
Билигин хайдаҕый? Ол Нуучча судаарыстыбата бэйэтигэр холбонуоҕуттан улахан омук бэйэтигэр туһалаах гына
оҥостуммут сокуонунан уларыйбыта. Урут сахалар: «Ити
киһи миигин кынчарыйда ээ, сүгүн кэпсэппэтэ», — диэн

улаханнык атаҕастанан, санаа баттыга оҥостоллоро. Эгэ,
тарбаҕынан таарыйыы, быдьардык үөҕүү хайдах курдук
сиэрэ суох атаҕастабыл курдук көстөрө буолуой?! Били­
гин «үөҕүллүү аайы» эньигин ким да, туох да көмүскэспэт.
Оннук улуу дьаалы туора быһыы курдук көрбөттөр. Онтон
уруккута улахан киэннээх омук дьоно хайдах курдук харысхала суох куттара айманан, муммут кус оҕотун курдук буолаллара буолуой? Кыыһы, дьахтары күүһүлээн, сордоонмуҥнаан өлөрбүт сиэхситтэри көмүскэһэллэр, буруйун
чэпчэттэрэллэр, оннооҕор куоттараллар даҕаны. Хастыы
да Ю1һи тыыныгар турбуттар көҥүл-босхо сылдьан, эбэтэр аатыгар эрэ сууттаммыта буолан, аҕыйах сьш хаайыыга олоро түһэн баран тахсан, эмиэ уопсастыбаҕа кутталы
үөскэппитинэн бараллар. Итинтэн дьон-сэргэ, уопсастыба
улаханнык долгуйар. Бу ыһыллыыны-тоҕуллууну, сатарыйыыны, өй-санаа, быһыы-майгы, киһилии сиэр алдьаныытын хайдах тохтотобут диэн мучумааҥҥа олорор. Норуоту
кыайан сатаан көмүскээбэт Арассыыйа сокуоннарын уларыттарар, норуокка туһалаах оҥорторор суол-иис ыксары,
дьиппиниччи сабыылаах. Арай сүгүн бэриммэт чэчиэннэр
ыар буруйдааҕы урукку сарыйааттарын үгэһинэн дьүүллүүр
буоллулар. Бар дьоҥҥо көрдөрөн туран, ытан өлөрөллөр.
Ол ону Арассыыйа сокуонутар сөп түбэспэт, ытан өлөрүү
суох диэн ыар буруйдааҕы көмүскэһэн, айдааны тардаллар. Сэбиэскэй былаас ханна да суох гуманнай бэлиитикэлээх диир буолаллара. Онтукабыт дьону суута-сокуона суох,
үс киһи быһаарыытынан таах дьакыйтаан, күн сириттэн
сүтэрэн кэбиһэллэрэ, бэлиитикэҕэ буруйдаммыт аата-ахса
биллибэт муҥнаахтары сир-дьиэ аннынааҕы сииктээх тоҥ
хаамыраларга сытыаран, илиилэрин-атахтарын эчэтэллэрин
уонна да атыннык дьиҥ кыыллыы быһыыланалларын суруйар буоллулар. Күн айыы дьонун сор хааннарын сордоон,
төрөөбүттэрин кэмсиннэрэн өлөрөллөрүн, иньэлэригэраҕаларыгар, оҕолоругар-сиэннэригэр тиийэ аймахтаан ту­
ран, бурууһуулларын билэн, куньахаҥ күүрэр. Урут чэкиистэри олус ыраас дьон курдук кэпсииллэрэ улаҕаалаах киэргэтии буолан тахсар... Айылҕаны киһи тыыннаах олорбот
оҥоро-оҥоро билиммэт этилэр. Туттаран туран балыырдаах, көрдерөн туран мэлдьэхтээх былаас кэлэн ааспыт. Эгэ
2*

кэлэн, халын хаппытаал былааһа норуоту харыстыа, халыҥ
аньыытын норуокка билиниэ дуо? Барыта уоран-кистээн
оҥорор кытаанахтык олохсуйбут үгэскэ олоҕурар.
Саха өс киирбэх, көнө дьонноох омук. Көнөтүгэр сэ­
рах, муҥкук. Көнөтуттэн, сэрэҕиттэн, куһаҕаны себүлээбэтиттэн, сууту, былааһы эрэнэриттэн — үҥсүүк. Билигин,
ол эрэлэ сүтэн, үҥсүү-харсыы сэллээн эрэр. Былаас, суут
күүһүрдэҕинэ, норуот эрэлин ыллаҕына, туруорсуу, үҥсүү
(үчүгэйи оноро сатааһын өттө) хойдуо. Көйге оҕо курдук
сууланыа суохтаахпыт.
Билигин суверенитет диэн тоҕо баарый? Мээнэҕэ туруулаһан ылбатахпыт. Барҕа баайбытын-дуолбутун бас билэн дьаһанаары, тылбытын-өспүтүн өрүтүннэрэн, култууралаах, үрдүк сайдыылаах омук буолаары сүбэрэнитиэттээхпит. Көҥүлэ, бырааба суох испит тоторун эрэ иһин мөккүһэн оннук буолбаппыт. Омукпут туругун бөҕөргөтөр бары
салааҕа сайда сатыахтаахпыт. Үөрэхтээх дьоммут үксээн
иһиэхтээх, талааннаах дьоммут элбээн, тэнийэн иһиэхтээх.
Сайдыылаах омуктар билинэр, ытыктыыр омуктара буоллахпытына эрэ, оһоллоох-моһоллоох, кыра омуктарга ыар
тыыннаах 2 1 -с үйэни этэҥҥэ моҥуохпут.
Сахалар би ли н н и үөрэхпит, өйбүт, тылбыт, култуурабыт таһымын бары көрдөрө сылдьабыт. Буолан баран,
кимнээх ордук чаҕылхайдык көрдөрөллөрүй? Бар дьоннорун иннигэр сүүрэр-көтөр салайааччьшарбыт. Кинилэр
тыллара-өстөрө омук култууратын холото (критерий) буо­
лар. Дьэ, бу үөрэх миниистирин солбуйааччы тылын мин
эһиэхэ иһитиннэриэҕим. Үөрэх, култуура миниистирэ диэн
хочуолунайдары, суолу-ииһи дьаһайар миниистир буолбатах. Кинилэри атын хараҕынан корөҕүн. атын кулгааҕынан
истэҕин, атын өйүнэн сыаналыыгын, сыһыаннаһаҕын. Миниистири солбуйааччы араадьыйаҕа иһиллибит саҥатын
итэҕэһин барытын бэлиэтэммитэ буолуо диэмэҥ, киһи
маҥнайгыттан сурунар тэриллээх кэтэһэн олорбот. Алҕаһа,
сыыһата алыс хойдон бардаҕына, өйдөнөн, биири эмэ бэлиэтэнэн хаалаҕын. Онон эһиги ону өйдүөхтээххит. Онон,
дьэ, таһыттан көрөн, чахчы сахалыы майгылаах, тыллаах
салайааччы буолуо диэбитим — көннөрү дьонтон ордубат
эбит. Ол чуолкай. «Финанса министерствота» диир. Киһи

барыта билэринэн, Үп министиэристибэтэ, «Үөрэх заведениета, орто үөрэх заведениета» дэтэлиир. Бу «заведение»
диэни сахалар «тэрилтэ» дииллэр. «Организация» диир.
Бу эмиэ былыргыттан — тэрилтэ. Сахалар кулгаахпыт,