Биһирэм тыл - 13

Онтуката маннык: «Кини ис киирбэх дьүһүнэ харахпар тута
быраҕылынна. Мэрдьэннээх мэндээрбит үрдүк сүүһүгэр ханан даҕаны кырдьаары гынан эрэр бэлиэ, мыччыстыы суола
да суох, сырдык хааннаах, кыыс оҕолуу нарын-намчы сирэйин кырыылаах мунна киэргэтэр. Кынат курдук икки өттүгэр
дыргыйбыт хойуу гынан баран синньигэс хара хаастаах, уп~
уһун кыламаннара харааччы буспут моонньоҕону санатар
хара харахтарын саба түһүох айылаахтар. Уурбут-туппут кур­
дук нарын чараас уостарын хамсаттаҕына, мап-манан тиистэрэ кэчигирэһэн костоллор. Сэнийэтигэр, сынаахтарыгар
ханан даҕаны бытык суох сип-сибиэһэй, ып-ыраас сирэйдээх саха киһитэ. Хойуу, хара баттаҕын оро тараанара дьоһун
12*

олохтоох-туойдаах, тыллаах-өстөөх киһи көрүҥүн биэрэр. Бу
киһиттэн хайаан даҕаны туох эрэ дьоһуннааҕы, үчүгэйи эрэ
күүтүөххэ, киниэхэ эркин курдук экчи эрэниэххэ сөп» диэн
санаалаах хостон тахсан бардым.
Д. Сөп, дьэ ити эр киһини даҕаны, дьахтары даҕаны
хоһуйар кыаллыан сөп эбит диэн биһиги быһаардыбыт дии.
Үчүгэй. Аны ити бүтэһикпитигэр «Айылҕа кэрэтин, сайыны хоһуйар кылгас кэрчик хоһоонно» диэбиппит. Онтубут
хайдаҕый?
Е.Х. Манна барыларыгар табыллыбыт курдук көрөбүн.
Бары даҕаны айылҕа дьоно, айылҕаҕа чугас дьон эбит дии
санаатым. Айылҕаны хоһуйууга Маарыйа Ньукулаайабына
урукку хоһооннорун ыыппыт буолан баран, урут суруй­
бут хоһоонноро даҕаны күн бүгүн суруллубут курдуктар.
Айылҕаҕа сыһыан на, билинн и айылҕаны харыстааһынҥа
уустук түгэннэр баалларын, айылҕабытын хайдах харыс тыахпытын сөбүн туһунан суруйбута баар.
Д. Маны ааҕан иһитиннэрин эрэ, баһаалыста,
Сир симэхтэрэ
Элбэхтэр сибэкки бэртэрэ,
Кинилэр нарыннар, кэрэлэр.
Тон’ буору тобулар ньургуһун
Тэҥнээҕин булбатах дэһэллэр.
Мастартан мааныны, хаты ны ,
Маҥанын туһугар буолбакка,
Нарынын-намчытын сыаналаан,
Ы рыаҕа-хоһооҥҥо холбууллар.
Сүрэҕи долгугар ырыалаах
Соловей соҕотох тэҥнээҕэ —
Сахаҕа ырыаһыт бастыҥа
Күөрэгэй барахсан буоллаҕа.
Саас аайы күөрэгэй ыллыаҕа.
М ы раанн а ньургуһун тыллыаҕа.
Сан а саас кэлбитин уруйдуу
Күөх хатын’ суугунуу тыаһыаҕа.

Д. Сөп, дьэ, ити аахтыбыт. Айылҕаны киһи хоһоонунан
даҕаны, көннөрү даҕаны хоһуйбут бэйэтэ. Аныгы үөрэхтээх
киһи хоһоонунан да хоһуйуон соп эбит диэн санааҕа кэл180

либит уонна ону биһирээтибит дии. Уонна оссо ким киэниттэн билиһиннэриэххитин баҕараҕыт?
Прокопий Петрович киэнин ааҕан иһитиннэриим эрэ:
«Аан ийэ дойдуга айыллыбыт иэспин ахтар-саныыр курдук,
алыптаах уус тылынан айылҕам дьикти кэрэтин аахпыт ба­
рыта кэрэхсиир алгыстаах тылын суруйдарбыан! Айыыһыппын кытта аргыстаһан аламай күнү сирдьит оноетон, аатырар номоҕун айдарбыан! Сологойдоох үтүокэн тьш сүмэтин
кыайан туттубат, былыргы обүгэлэрбит үгэстэрин быраҕан кэбиспит алҕаспыт, олонхону утары охсор илиилэрин
уунан турар дьоммут үөрэхтэрин-билиилэрин үтүктэн, сүһэн
ыламмыт уус тылбыт үтүөтүн умуруорбут ИТЭҔЭСТЭЭХ эбиппит. Кытыаран-кыттыһыннаран, Зверев-Кыыл Уолун кур­
дук оһуокай, тойук туойан онолуйбут киһи баар ини!» Орто
аан ийэ дойдум оһуорун, симэҕин, эриэккэһин хоһуйарга холонон бүттэҕим сити. Алгыстаах тылы сааһылыыры
сатаабат, абабын-сатабын кытта айбыт киһи Борокуоппай
хааллым.
Соп, дьэ, бу олох саха суруйар, ойуулуур хоһоонунан то­
йук. Урукку бастакы суруйааччыларбыт айар хоһооннорунан. Чэ, дьонно син билиһиннэрдибит. Ханныгы ордук
сөбүлээтибит диэн. Аны билигин миэстэлэрин этэн кэбиһиэҕин. Миэстэтин таһаарбыт дьон олоробут. Онон, Уй­
баан Дьөгүерэбис, дьэ, билиһиннэр эрэ.
И.Е, Биһиги бу сорудахтары толорбут дьон үлэлэрин
астыммыппытын биллэрэбит уонна махталбытын биллэрэбит. Маннык үлэлэри өссө күүтэбит. Маннык биһиги араадьыйанан даҕаны бу тыл күрэхтэһиитигэр кыттар түгэннэри оссо даҕаны тэрийэр буолуохпут. Бу сырыыга ордук
толорутук, ордук ылыннарыылаахтык бары сорудахтары
толорбутунан Татьяна Иннокентьевна Филиппова үлэтин
биһиги бастакы миэстэ буолар диэн сыаналаатыбыт. Ик­
кис миэстэҕэ, барыбыт санаабытынан, Маарыйа Никола­
евна Солотуураба таҕыста. Кини бу хоһоонноро даҕаны,
быһаарыылара даҕаны, сорудаҕа даҕаны сонуннар. Үһүс
миэстэҕэ Прокопий Петрович бу кырдьаҕас киһи тылы
билэрэ, тылы таптыыра, төрөөбүт норуотун үгэстэригэр
сүгүрүйэрэ биһигини сохтордо. Оннук ис хоһоонноох C O 181

рудахтары барыларын толорбутунан кинини үһүс миэстэҕэ
таһаарабыт.
Д. Дьэ, манна, биһиги бастакы, иккис, үһүс диирин
диибит буолан баран, онтон ким даҕаны кыбыстыбат суола. Холобура, манна элбэх да эбиттэрэ буоллар, ситигирдик
миэстэлээтэхпитинэ, «Оо, дьэ бу мин иккис буолбуппун,
үһүс буолбуппун» диэн кыбыстыа суохтаах. Бу бочуоттаах
миэстэлэр, хаһан баҕарар. Ити аныгы сиэринэн, биһиги
ити миэстэлиибит. Дьининэн, дьэ, бу бэркэ суруйбуттар
диэн барыларыгар махтанан кэбиһиэхпитин соп этэ. Дьэ,
билигин, доҕоттоор, биһиги саамай ыараханыгар киирэбит.
Эҕэрдэлиибит барыларын. Инникитин даҕаны биһиэхэ
кытта туруохтара, биһиэхэ көмөлөһө туруохтара, аны атын
да дьон кыттыаҕа, оссо да тэрийиэхпит. Дьэ билигин саамай
ыарахана диэн тугуй? Биһиги бирииһэ суох олороммут бу
күрэхтэһиини тэрийдибит. Онон ити кыһыл тылбытынан
эҕэрдэлээтибит. Бу гынан бараммыт син тугу эрэ, хаһан
эрэ салгыахпыт дии саныыбыт. Бу үлэ саҥа саҕаланна, куо­
ракка. Онон тэрилтэлэрбит да дьонноро сана муста сата­
ан эрэллэр. Ону ким сана кинигэ таһаартарда дуу, хайдах
дуу, ону билэн-корон кордоһо сылдьыахпыт буоллаҕа дии.
Онно бу биэриибитин истибит дьон бэйэлэрэ эмиэ кэлэннэр этиэхтэрин соп. «Биһирэм тылы» биһиги истэбит, онон
комолөһөбүт, мин маннык кинигэбин биэрэбин диэн. Он­
нук буолбат дуо? Ону суохха дьону эрэйдии сылдьар дии
санааман. Онон бу кэммит, үйэбит уратытын аахсанныт
сэмээр кэтэһэ сыдцьыҥ!
Уонна саманан ситимнээн биһиги бары санаабыт биир,
бу курдугу кордоһөбүт. Дьон бу үбэ-аһа суох даҕаны оло­
рор кэмнэригэр тылбыт диэн, торообут култуурабыт диэн
кыһананнар, араадьыйаны истэннэр, күрэхтэһиигэ кыттаннар, дьону сэргэхситэллэр, тылы билэллэрин кордороллор,
онно үөрэтэллэр, коҕүтэллэр. Инньэ гынан бу кинилэр
атын күрэхтэһииттэн туох даҕаны итэҕэһэ суох улахан су­
олталаах үлэни үлэлииллэр. Итини сыаналаан, дьон ой­
доон, бу биһиги күрэхтэһиибитигэр кыайар дьону ытыктыыр буола үөрэниэхтээхтэр. Олорор да сирдэригэр, Саха
сирин да үрдүнэн. Ол ытыктабылларын бэлиэтин ити атын
күрэхтэһиилэргэ бириис энин биэрэллэрин курдук бэйэлэ182

рэ эмиэ мин манныгы биэрэбин диэн этэ үөрэниэхтээхтэр
дии саныыбын мин. Дьэ онно тугуй? Билигин ол бары тиэхиньикэни, ону-маны, баҕар, биэрбэтиннэр. Биһиги дьом­
мут бу бары сааһырбыт дьон, холобура, билигин ити бартер
ол-бу диэн баарынан ким туох кыахтааҕынан биэриэхтэрин
соп. Сорох, баҕар, эт да биэрдин, арыы да биэрдин, ол,
холобура, Прокопий Петровичка да хаалбат суол буолуох­
таах. Оттон Татьяна Иннокентьевнаҕа улуу үорүүлээх суол
буолуохтаах, Маарыйа Ньукулаайабынаҕа даҕаны. Аны ту­
ран, билин ни кэмнэ куорат да дьонугар, тыаҕа да олорооччуларга улахан боппуруостара от-мас буоллаҕа дии. Арай
сымыйа, туох харсай бу, чахчы собүлүүр дьаһалта баһылыга
дуу, туох эрэ тэрилтэ салайааччыта дуу, эбэтэр кэлэктиибэ дуу, аны туран көннөрү кыанар да киһи, хас да кыанар уоллаах энин киһи биир массыына маһы бу дьонтон
биирдэригэр эбэтэр барыларыгар да сир-сиртэн аҕалан
кутан биэрдиннэр. Төһөлөөх үорүү буолуо этэй? Бу олох
Саха сирин үрдүнэн аатырдар суол буолуо этэ бу киһини.
Бу чахчы үтүө майгылаах былыргылыы сыһыаннаах киһи
эбит диэн. Былыр оннооҕор билбэт дьонноругар анаан
кэһии аҕалан биэрэллэр этэ диэн буолар ээ. Ол туох эмэ
түбэлтэҕэ эбэтэр бу киһи кырдьан буорайан олорорун ис­
тэн, бу урут үчүгэй киһи сурахтааҕа ол маннык буолбут
диэннэр, анаан маанылыы, хоно-орүү, сэһэргэһэ кэлэллэр этэ диэн. Туох эрэ кэһиилээх. Бу үгэспитин биһиги
соргүтүохпүтүн соп быһыылаах. Онтон туох да куһаҕан тахсыа суоҕа, үчүгэй эрэ буолуоҕа. Маны, биһиги дьоммут,
умналааһын курдук корүмэҥ. Сир-сир аайы билигин, хан­
на баҕарар көмөлөсүһүү баар буоллаҕына сатанар кыахтаах,
ону ойдүоххэ. Эһиги туох дии саныыгытый? Бары кэпсэтэн
турабыт.
И.Е. Саамай соп.
Д. Соп, онон, дьэ, субу биэриибитигэр сананы баҕалаах
энин тэрилтэлэр баар буоллаххытына, биһиэхэ, «Биһирэм
тылга», биллэрин эбэтэр быһа бу дьонно туох кыахтааххытынан бириистэ олохтооннут туттаран кэбиһин уонна
биһиэхэ биллэрин. Биһиги манныгы субу киһиэхэ туттардыбыт диэн. Бу биһиги эмиэ үрдүк үорүүбүт буолуоҕа.
И.Е. «Биһирэм тыл», бу күрэхтэһиилэри тэрийиитигэр,

онно баетаабыт дьонно бириистэри олохтооһутга, биһиги
аҥардас биирдиилээн эрэ дьон кыаҕынан буолбакка, тэрилтэлэр эрэ кыахтарынан буолбакка, кэлэр өттүгэр биһиги
судаарыстыбаннай таһымҥа тахсарбыт буолуо диэн саныы­
бын. Ол курдук биһиги бырабыыталыстыбабыт бу тыл сайдыытыгар оруолу уонна хамсааһыны онорор бу биэриини
биһирээн манна кыттар дьону уонна бу күрэхтэргэ бастыыр
дьонно хайаан эмэ болҕомтотун уурар кэмэ тиийэн кэлиэ
дии саныыбын.
Д. Дьэ бэрт буолуо этэ.
И.Е. Онон биһиги таһыммыт үрдээтэр үрдээн иһиэ
этэ. Бу кэнники кэмҥэ тыл сокуонун олоххо киллэриигэ
сана сонун хардыылар оҥоһуллуох курдук буолан эрэллэр.
Ол курдук бырабыытылыстыба иһинэн тиэримин, орфо­
графия хамыыһыйата тэрилиннэ. Бу хамыыһыйа үлэтин
саҕалаата. Ол курдук быйылгы сыл иһинэн таба суруйуу
быраабылалара оноһуллан киирэллэринэн сибээстээн, ол
мунньахтарга биһиги эмиэ ити хамыыһыйаҕа бу «Биһирэм
тыл» үлэтин-хамнаһын туһунан эмиэ этэр кыахтанабыт.
Онон биһиги бырабыытылыстыба таһымыгар бу тыл со­
куонун олоххо киллэрии боппуруостарынан дьарыкпыт
күүһүрдэр күүһүрэн иһэр. Онон бу биэриини истээччилэр,
бу Михаил Бөтүрүөбүс эппитин үчүгэйдик болҕойонҥут, бу
бүгүнну биллэрбит кыайыылаахтарбытыгар бириис диэн
анааһынҥытын аҥардас эһиги нэһилиэккит иһинээҕи,
улуускут иһинээҕи тэрээһин курдук корбокко, биһиги
ороспүүбүлүкэбит үрдүнэн ити биллэриллэр, бу араадьыйанан иһиллэринэн сибээстээн, хамсааһын курдук ойдоон,
бары оҥороргут буоллар диэн саныыбын. Togo диэтэххэ, бу
«Биһирэм тыл» сүүс тоҕус уон тоҕус биэриитэ, икки сүүс
биэриитэ, үс сүүс, түорт сүүс биэриитэ буола туруохта­
ра. Ол ахсын биһиги сайдан иһиэхпит, сайыннар-сайдан.
бу биэрии үүннэр-үүнэн иһиэҕэ, түмэр ыччата, түмэр
дьоно, түмэр кэлэктиибэ бөдөнөөтөр бөдоноон иһиэҕэ,
Быһаарар суола, оҥорор дьыалата улааттар улаатан иһиэҕэ,
онон биһиги бу кэпсэтиибит кэскиллээх боппуруостары
быһаарыыга туһаайыы курдук буолар.
Д. Соп, дьэ, истиэххэ кэрэ үчүгэй. Ити, кырдьык, бы­
рабыытылыстыба таһымынан, өрөспүүбүлүкэ таһымынан

сыаналанар кэм кэлэрэ буоллар, олус үчүгэй буолуо этэ.
Биһиги хардыыбытын кэҥэтиэ этэ, сайдыыбытын урдэтиэ
этэ, билиибитин-өйбүтүн байытыа этэ. Онон, кырдьыга
даҕаны, бу биһиги биллэрэр кохпүт өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн
буоллаҕа, ол биир улуус дьыалата буолбатах. Холобур, Чурапчы эрэ улууһун дьыалата буолбатах. Онон ол чурапчылар бэйэлэрэ Чурапчы киһитигэр комолөһөр буоллахта­
рына, үөһээ бүлүүлэр бэйэлэрэ Үоһээ Бүлүү киһитигэр
комолоһөр буоллахтарына, дьэ, Дьокуускайы этэр уустук.
Дьокуускай мээрийэтэ бу биһиги Татьяна Иннокентьевнабытытар комолөспөтө чахчы. Оттон биир эмэ тэрилтэ, куорат киһитэ диэн куоратын киһитигэр комолөһор
буоллаҕына, бу син биир ороспүүбүлүкэ дьыалатыгар, саха
бүттүүнүн туһугар дьыалаҕа кыттыы курдук корүллүохтээх.
Ити саамай сөпкө эттин, Уйбаан Дьөгүөрэбис, мин хай­
дах эрэ итигирдик табыгаһа суох буолуох курдугуттан эппэппин. Дьиҥинэн, ити санаа саамай соптоох. Субу биһиги дьоммут дьонтон туох даҕаны итэҕэһэ суохтар, өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэриттэн туох да итэҕэһэ суох күрэхтэһиигэ кытталлар. Биһиги умнан эрэбит, умуннубут
даҕаны диэххэ сөп култуурабытын, тылбытын-өспүтүн.
Кинилэр элбэҕи аахпыт, билбит, элбэҕи көрбүт-истибит
буоланнар күндүлэр. Бэйэлэригэр сонөрдөн илдьэ сылдьар
баайдарын бар дьонно таһааран көрдөрөллөр. Ол онон ки­
нилэр үрдүк култууралара, таһымнара биһиэхэ, истээччилэргэ барыбытыгар, үөрэтэр суолталаах. Инньэ гынан, дьэ,
кырдьык, бу өрөспүүбүлүкэ дьыалатыгар кыттабыт диэн
санаан олорон эһиги көмөлөһүөхтээххит. Баҕар, атын улу­
ус киһитигэр субу Дьокуускай эргинтэн, киин улуустартан,
арай биир массыына оту, бу быйылгы кыһалҕалаах дьылга,
Боотулууга Бүлүү түгэҕэр илдьэн туггаран кэлэр киһи баа­
ра эбитэ буоллар, бу хайдахтаах улуу дьыала буолуо этэй!
Олох хаһан даҕаны, баҕар, үйэҕэ буолбатах түбэлтэ буолуо
эбитэ буолуо. Дьэ, ол оннукка холонор, оннукка тиийэр эр
сүрэхтээх киһи баар дуо? Мин оннук киһи баар буолуон
соп диэн эрэнкэдийэ саныыбын. Бүгүннү биэриибитин
манан бүтэрэбит, истээччилэрбитигэр бука барыгытыгар
махталбытын тириэрдэбит уонна үтүонү баҕарабыт.

САХА КИҺИГИН ИС КУЛТУУРАТА
БТ 214. 98.02.22
Режиссер К. Артемьев.
Биэриигэ кыттамар: СГУ саха тылын хаапыдыратын эсистиэнэ
Евгения Хамарова, саха тылын салааты н
3-с кууруһун устудьуоннара Уля Плотникова, К атя Горохова

Д. «Маайалаах Өлүөнэ ханна баран хааллахтарай, сана
дьонунан солбуйбут» дии санааман. Маайалаах кэлиэхтэрэ.
Билигин быраактыкалана сылдьаллар. Ааҕаннар, кинигэни
энин хасыһан, тылы-өһү булан, биһиэхэ көмөлөһүөхтэрэ.
Биэриим бастакы түһүмэҕэ — солун.
Дьэ, ааспыт биэриигэ «Намна тахсабын, ол солуммун
кэпсиэҕим» диэбитим. Онно «Биһирэм тылга» аналлаах
көрсүһүү буолбата, чэбдик олох туһунан сүбэ мунньах
буолла. Саха Өрөспүүбүлүкэтин генофондатын харыстыыр
дэпэртээмэн дириэктэрэ В.И. Кириллина, ити дэпэртээмэн
салаатын начаанньыга Т.П. Карпова, араадьыйа литератур­
най биэриитин тутаах эрэдээктэрэ А.А. Тарабукина буолан
сырыттыбыт. Дьэ итиннэ 22 киһи тыл эттэ. Инньэ гынан
икки аҥаартан биэс чааска диэри биир тыынынан, биир
олоруунан мунньахтаан итиччэ элбэх киһи тыл этэр. Нам
дьонун биир уратыта — быһа бааччы кэпсэтиилээх буолар
эбит. «Отчуоттуу, кэпсэтэ турума», «Билэбит, Эн туох этиилээххиний?» — диэн быспыт мүнүүтэлэрин тутуһуннарар
дьон буолан биэрдилэр.
Киһи тылтан үөрэнэр, тылынан салайар, кулгааҕынан
истэн, хараҕынан көрөн билбэтин билэр. «Кыра эрдэҕиттэн
үрүүмкэни охсуһуннара үөрэппит оҕолоро арыгыһыт буолаллар» диэн этиини иһиттим. Ол Түбэ нэһилиэгин баһылыга Р.Е. Лукина инньэ диэтэ. «Салайааччыта иһэр тэрилтэ
дьоно иһэр», — диэтэ Г.Г. Алексеев Намтан. Аны туран:
«Милииһийэ биллэриитигэр куһаҕаны тэнинэн үчүгэйи
эмиэ даҕааһыннара биэрэр ол дьон санаатын ордук үчүгэйгэ
иитиэх этэ», — диэтэ II Хомустаах нэһилиэгин баһылыга
К.Н. Тихонов. «Тэрилтэ ыһыаҕын, оскуола үбүлүөйүн
аҕыйатыах баар этэ. Дьиҥинэн, ыһыахха киһи арыгылаабат
сирэ», — диэтэ эмиэ кини. «Бу ийэ быраабын быһыа суохха. Быһар иэдээн, оҕо сыстар сирэ суох буолар. Арыгыһыт

ийэҕэ босуобуйатьш биэриэ суохха, эмиэ ол босуобуйатын
ылан иһэ сыппатын. Ол оннугар иккис интэринээт аһан,
онно олордуохха» — диэн эттэ Л.П. Черноградская. Оҕо
туһугар кыһанарынан киһини уйадытар этии диибин. Намнарга этиллибит солун санаа, бэлиэ тыл ити эрэ буолуо
дуо, баар бөҕө. Ону мин кылгаттым. Дьэ ити кылгас-кылгас
этииттэн биһиги өйбүтүн уһугуннаран биэриэхиитин con.
Дьэ билигин биэриибит иккис түһүмэҕэр тылбыт күрэхтэһиитин үс сорудаҕын биэрэбит. Ону Евгения Дмитриевна
Хамарова биэриэҕэ.
Е.Х. Соп, күрэхтэһиибит сорудахтара манныктар:
а) Togo дьол икки хараҕа суох дииллэрий?
б) «Бүтүн оноруулаах киһи» дииллэрэ хаһан, ханна?
в) «Сахана «оҥоһуу, толко, дьылҕа» диэн туох уратылаах
тылларый?
г) «Соргу» уонна «саргы» диэн тыллар туох уратылаахтарый?
д) Тоҕо «сор хаанын сордоо» диэн этэллэрий?
Д. Биэриибит үһүс түһүмэҕэр сурук ырытабыт. Аҕыйах
хонуктааҕыта миэхэ литературнай биэрии эрэдээксийэтэ
сурук туттарда. Ол сурук бу курдук диэн киириилээх: «Алек­
сееву М.П. Сомоҕотто түлүпүөнүнэн кэпсэттэ. Олунньу 2
күнэ» диэн. Бу маны «Выпуск» диэн бырагыраама оҥорор
болох баар. Олортон ким эрэ, Сомоҕотто түлүппүоннээн эппитин суруйан ылан баран, литературнай биэрии эрэдээксийэтигэр биэрбит. Ону эрэдээксийэ туһааннаах киһитигэр
миэхэ туттарда.
Сомоҕотто — этнограф. Кэлинни сылларга тыл култууратыгар, тиэримини онорууга саналыы сыһыан үескээри
гынар. Сомоҕотто онуоха сорунуулаахтык орооһор, бобор
даҕаны, хайыыр даҕаҥы, Элбэх ыстатыйа суруйар. «Түүр
тыла буолбатахпыт, сымыйанан дьаабыланаҕыт», — диир.
Иккис суруга: «Литературнай тылга дьону үөрэтэр араадьыйа
үлэһиттэрэ һ-нан санараллар, онон мунан хааллым» диэн ис
хоһоонноох. Ол аата сыыһа сан арар киһи баар эбит. Аны:
«Бу дьонтон атын, баҕалаах дьону аҕалан кэпсэтгэриэххэ», —
диир. Ол ону туох дии саныыгытый? Чэ, оҕолор, этшг.
Е.Д. Оттон, ол аата тугуй? Эн оннугар атын киһини

ДУУ?

Д. Оннук быһыылаах.
Е.Д. Дьиҥинэн, бу бэйэҥ улэлии сылдьар биэриин
буоллаҕа дии.
Д. Араадьыйаҕа да, тэлэбидьиэнньэҕэ да ааптар биэриитэ
диэн баар. Элбэх эрэдээктэр, элбэх суруналыыс анал биэриилээх. Бэйэтэ, суол солоон тахсан, оннук биэриини биэрэр
быраап ылар. Биэрии биэрэр бырааптанар. Ону сыҕайан.
атын киһи, көтөн түһээт, мин биэрэр, илдьэ иһэр биэриибин сатаан да, кыайан дарн ы биэриэ дии санаабаппын.
Бэйэм, ер сыллаах айымньылаах үлэм түмүгэр, ситэн-хотон,
санаа эргимтэтэ гынан, кыһалҕа оностон, булбут булумньубун санаам хоту бэйэм эрэ салгыыр, бар дьоммор тириэрдэр
кыахтаахпын. Анал биэриилээх ким барыта оннук.
У.П. Кыттыан баҕалаах дьон сурук суруйан бэйэлэрэ кэ­
лэн, эрдэттэн этэн, биллэрэн, кыттыахтарын сөп буоллаҕа.
Д. Кытталлар! Бу суруйа тураллар. Мин ити эһиэхэ хастыы да суругу туттардым. Бу дьон бары кыттааччыларбыт
буолаллар. Субу биэриигэ, атын улуустан кэлэн, кытта оло­
рор дьоннор ити. Кинилэр суруктарын биһиги ырытабыт.
Санаа үллэстэбит.
У.П. Онон соҕотоҕун эрэ үлэлиир диир, мин санаабар,
сыыһа.
Д. Чопчу маннык диэн ирдиир, үөрэтэр сыыһа диир
Сомоҕотто. Суругун маннайгы анаара итигирдик. Дьэ эрэ,
Евгения Дмитриевна, саха тылын үөрэҕин бүтэрбит киһи
олороҕун, үлэлии сылдьаҕын. Туох диэн үөрэтэллэрий саха
тылын үөрэхтээхтэрэ? Бу оруйуоннарбыт тылларынан тустуһунан саҥара сылдьыаҕын дииллэр дуу, бары биирдик —
саха бүттүүн тылынан, бу маннык литэрэтииринэйдик,
санарын дииллэр дуу?..
Е.Д. Итиннэ мин бу курдук этиэхпин баҕарабын. Бүттүүн
саха тыла диэн баар буолуохтаах. Арай олох үөрэҕэ суох киһи
маннык суруйуон сөп этэ. Оттон Сомоҕотто курдук киһи бугурдук түөлбэ тыллаахпыт, онон бүттүүн саха тылын үөрэтэ
сатыыр наадата суох диирэ, эбэтэр сахалыы литературнай
нуорма диэни билиммэтэ табыллыбат буоллаҕа дии.
Д. Аны бугурдук этэр, бигэргэтэр, дакаастыыр: «Үөһээ
Бүлүү Боотулуутун дьонун санарар тыла дьин саха тыла
буолбатах». Ол аата мин, Боотулуу киһитэ, саха тылын

култууратын туһунан биэрии биэрэрим табыллыбат эбит.
Хайа омуктуу' сан арарбын эһиги, истээччилэрим уонна бу
биэриигэ кытта олорооччулар, быһаарар күҥҥүт кэлбит
быһыьшаах...
У.П. Холобура, ханнык да улуус буоллун, ханнык да
нэһилиэк буоллун, онтон сылдьар киһи тьшы бэйэтэ
кыһаллан үорэтэ сатыыр. Кини буруйа буолбатах, ханнык
да улуустан сылдьара.
Д. Сомоҕотто ол быыһыгар аны «Биэрии сахалыы сопко
санарарга, тьшы тупсарыыга улахан комо буолуохтаах» диэн
эмиэ үһүс иууннаах. Дьэ, пууннаабыттар, бэйэтэ пууннаан
биэрбитэ буолуо. Биһиги оттон этэр этиибитин, үлэлиир
үлэбитин бу кэисии олоробут. Сибилигин ол «Саха тьша
диэн суох, ону үөрэтэ сатыыр табыллыбат» диэн баран,
аны «Сопко санарарга, тылы тупсарарга улахан комо буо­
луохтаах» диэн этэр. Бу «Эһиги дьон санатыгар көмөлөһөр
кыаххыт суох, атын киһи биэрии биэрдэҕинэ, комолөһүо
этэ» дии санаабыт санаата быһыылаах. Чэ, ону алыс таабырыннаабакка Сомоҕотто бэйэтэ эбии быһааран суруйарын
кэтэһэбит.
Соп, аны туран, миэхэ Үөһээ Бүлүү Кэнтигиттэн оннооҕу
мусуой дириэктэрэ Мачахов А.П. сурук ыыппыт. Кини
Үоһээ Бүлүүгэ сырыттахпына, «Чап уустара» диэн бэйэтэ
суруйбут кинигэтин бэлэхтээн турар. Ыраах олорор буолан,
кинигэтэ тахсарыгар кэрэктиирэтин корботох. Инньэ гы­
нан элбэх алҕастаах буолбут. Дьэ, бу ону коннорон ыып­
пыт. Бу сүрэҕин-бэлэһин, бу култууратын соҕон кэбиһин!
Билигин сороҕор кинигэ алҕастаах тахсар. Онно эккээрбэт,
үөрэммэт. Ол саха киһитин ис култуурата буолар диибин.
Инньэ гынан, Афанасий Поликарповичка махталбын тириэрдэбин, субу билинни дьон майгыта кубулуйда диир кэммитигэр Эн майгыгын, киһилии быһыыгын кубулуппакка
сылдьар эбиккин. Дьэ, Эн көннөрүүгүнэн ааҕыаҕым, Эн
кинигэҕин.
Аны гуран, Сомоҕотто таайым сурахтааҕа, биирдэ оссо
дьоммун кытары миигин дьиэтигэр ыныран ыалдьыттаппыта. Урут хоһоонун маннайгы кинигэтин үчүгэйи баҕаран
бэлэхтээбиттээх. «Кыыскын учуонай оҥоруом», — диэбит189

тээх. Билигин тоҕо сөбүлээбэтэ, абааһы көрдө, саҥардымыан
да баҕарда!
Мачаахап туран, үйэтин тухары учуутал киһи, сөбүлүүрүн
биллэрдэ: «Биһирэм тылыҥ» биһирэнэ турдун, түүрдүү
төрүт тылбыт туругуран истин!» — диэн алҕаабыт суругун
бүтүүтүгэр.
К ырыымпа

Д. Билигин сана кэлбит оҕолорум бэйэлэрин билиһиннэриэхтэрэ. Ол иннинэ эттэхпинэ, ити биһиги кэпсэтиибитигэр кыттан, чобуотук санаран-иҥэрэн барбыт кыыс Уля
Плотникова диэн.
У.П. Мин Уля Плотникова диэммин. Мэнэ Ханалас Хорообутуттан сылдьабын. Оскуоланы 1992 с. бүтэрэн баран,
Бүлүүтээҕи педучилищеҕа киирбитим. Быйыл СГУ-га 3-с
кууруска быһалыы үорэнэ киирдибит, дьүөгэбинээн Катялыын.
Д. Соп. Эн бырааттардааххын энин дуу?
У.П. Бииргэ төрөөбүт тоҕуспут.
Д. Оо, элбэх эбиккит! Дьэ, олор тоһо үөрэхтээх дьон
буоллулар? Саха тыла үөрэхтээх баар дуо, биир эмэ?
У.П. Саха тыла үөрэхтээх мин соҕотохпун. Ол гынан ба­
ран убайдарым ырыаны, хоһоону сүрдээҕин сөбүлүүллэр,
сэргииллэр. Улахан убайым Роман Плотников Майаҕа быраастыыр. Кини хоһоон айар уонна мелодия эмиэ айар.
Эдьиийим Галина Романовна бэйэтэ ис-иһиттэн тардыһан
саха тылын үөрэтэр, оһуокайдыырын сөбүлүүр. Эдьии­
йим Варвара Романовна эмиэ ыһыахха оһуокайдыырын
собүлүүр.
К. Г. Мин Катя Горохова диэммин. Уус Алдан Чэриктэйиттэн сылдьабын. Бииргэ төрөөбүт иккибит, балтым 5-с
кылаас.
Д. Дьэ соп. Иккиэн билэр дьонҥутутар, оҕолоргутугар,
учууталларгытыгар эҕэрдэ ыытыаххытын соп.
У.П. Мин үөрэппиг учууталларым Герасимова Светлана
Александровна уонна Кузьмин Афанасий Афанасьевич Хо­
рообут оскуолатыгар үлэлии-хамсыы сыддьаллар. Бүлүүгэ
үөрэппит учууталларбар барыларыгар эҕэрдэ уонна махтал
тылларын этиэхпин баҕарабын.

Д. Дьэ билигин маннык. Ньурбаттан саха тылын кырдьаҕас учуутала Баһылай Кириилэбис Ксенофонтов «Биһирэм тылы» сөбүлүүрүн бэлиэтигэр биһиэхэ бэйэтэ су­
руйбут хоһоонунан кинигэтин бэлэх ыыппыттаах. Ол кинигэтиттэн бу оҕолор хоһоон ааҕыахтара. Чэ, Уля!
Хомус тыаһа
Хомус тыаһын истиим да,
Хонууларга, маардарга
Күлүм күнүм анныгар
Күөрэгэйдэр ыллыыллар.
Хомус тыаһын истиим да,
Хатыҥ мастар чараҥҥа
Сиккиэр тыалтан хамсааннар
Суугунаһан бараллар.
Хомус тыаһын истиим да,
Хаарыс солко сайыҥҥа,
Д ьоллоох түгэх санаабар
Дьоһун ыһыах долгуйар
Айм ах дьонум мустаннар
Ача оттоох кырдалга
Отгуун-мастыын ыллаһар
Оһуокайын тардаллар.
Сибэккилиин сипсиһэр,
Сирдээх халлаан сэн ээрэр
Сиэдэрэйкээн кэрэ кэм
Сириэдийэр, сэгэрдээр.

Д. Дьэ, бу Баһылай Кириилэбис П.Н. Тобуруокапка
анаабыт хоһооно.
Күндү-мааны ыалдьыт тэҥэ
Кэрэ сайын бэлэхтэрин
Кэккэлэтэн, чөкөтөн,
Күммүт көмүс килбиэннэрин
Кэрии тыаҕа түһэрэн,
Күндү мааны ыалдьыт тэн э
Күһүн кэллэ биһиэхэ.
Кус-хаас хойуу үөрүн
Итии сиргэ атаартаан,
Хабдьы куобах бороҥ өҥүн
Хаары кытта ханыылаан,

Күндү-мааны ыалдьыт тэҥэ
Күһүн кэллэ биһиэхэ.
Ыраас, сырдык оскуолаҕа
Ыччат дьону ын ыран,
Үүнэр, сайдар үтүө суолга
Үөрэнэргэ угуйан,
Күндү мааны ыалдьыт тэн э
Күһүн кэллэ биһиэхэ.
Сырдык хаары үҥкүүлэтэн,
Сирбит ньуурун бүрүйэ
Тииҥ, киис, саһыл бултаах сиргэ
Тыаһьптары тиэтэтэ,
Күндү мааны ыалдьыт тэҥэ
Күһүн кэллэ биһиэхэ.

Д. Дьэ, бу Баһылай Сэмэнэбис Дьаакыбылапка-Далан ҥа анаабыт хоһооно. Баһылай Кириилэбискэ махтанабыт.
Эн кинигэлэргин биһиги күрэхтэһиибитигэр туттаары ууруна сытабыт. Туһаныахпыг дии саныыбыт. Уһун үйэни, чэгиэн доруобуйаны, үлэҕэр-хамнаскар ситиһиилэри, олоххор
дьолу баҕарабыг. Баһылай Кириилэбис, «Күөрэгэй» диэн
кинигэҕин бэйэҥ дьаһайбытыҥ курдук, оҕолорбор туттартаатым.
Кырыымпа

Дьэ, биһиги биэриибит бүтэрэ чугаһаан иһэр. Бүлүүтээҕи
педучилище учууталларыгар бу оҕолору биһиэхэ бэлэн­
нээн, үөрэтэн, иитэн таһаарбыккытыгар махтанабыт, Аныгыскы биэриибитигэр сорудаҕы хатылыахпыт суоҕа, муус
устар ортотутар, кэпсэппиппит курдук, күрэхтэһиибитин
түмүктүөхпүт. Онон эһиги сыыйа-сыппайа бүтэрэнҥит
ыыта турун. Сурук, сибилигин суруйдаххытына, кэлиэҕэ,
айыылатан уустук сорудах суох. Киһи кинигэни хаһыспакка
да булан, суруйан, эппиэттээн ыытар суруктара. Эһиэхэ
ситиһиини баҕарабыт, үөрэ-көтө түмсүүлээхтик үлэлии
сатыаҕын!

ИНЬЭ КУППАР ИҤЭРИНЭН
БТ 169. 97.03.23

Режиссер К. Артемьев.
Биэриигэ к ы т т а р : Алена Прокопьева
Кумааҕыга түһэрдэ: Мила Полятинская, СС-95-1

Д. Алена икки суругу ырытыаҕа. Алена, дьэ, хайа улуустартан кимнээх диэн суруктара баарый? Туох туһунан суруйбуттарый? Дьэ, сэһэргээ эрэ.
А.П. Бу Флегонтов Прокопий Петрович Чурапчы Дирин иттэн суруйар. Уонна Сунтаар Аллынатыттан Кузьми­
на Мария Васильевна суруга баар.
Д. Со-оп. Ити Прокопий Петрович диэн бу өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр бэтэрээн киһи буолуохтаах. Ол кини буо­
луо, арааһа. Бэйэтэ суруксут, айымньыны да суруйар кыахтаах киһи. «Хотугу сулуска», «Чолбонно» сэрии саҕанааҕы
олоҕу суруйбута элбэх киһини долгуппут буолуохтаах. Онон
улахан ытыктабыллаах бэтэрээн, дьэ, тугу суруйар эбитий,
бу «Биһирэм тылга» сыһыаннаан? Биһиги үлэбитигэрхамнаспытыгар туту бэлиэтиир эбитий?
А.П. Бастатан туран, бу сурук суруйбут дьонно махтал бытын тириэрдэбит. Прокопий Петрович, Эйиэхэ. «Михаил
Петрович, биэриини олус ситиһиилээхтик ыытарын' иһин
махтанабын» диэн суруйар. Суруктан быһа тардан ааҕыам:
«Олус туһалаах, боччумнаах, ис сүрэхтэн кыһаллан, тугу эмэ
ту Һал аата рб ын диэн биэрии. Санарар саҥан сымнаҕаһа,
чуолкайа, истэргэ да, сыаналаан-тойонноон толкуйдуурга
да дьоһун үчүгэй», — диир. Уонна, дьэ, бэйэтин санаатын
этэр Прокопий Петрович.
Д. Эн «бэйэтин» диэмэ, «санаатын этэр», «манныкманнык санаатын» диэн буолар.
А.П. Маннык санаатын этэр. Сергей Афанасьевич Зверев-Кыыл Уолун «Сассын-сассын сарсыарда» диэн ырыатын «Биһирэм тыл» биэриигэ ыытарын олус үчүгэй диэн
этэр. Уонна суруктан эмиэ быһа тардан ааҕарым дуу?
«Оҕонньор сологой куолаһын истэр — бу саха киһитин
дьоло. «Сассын-сассын сарсыарда» Кыыл Уола барахсан
бэлэхтээбит киминэн да сатаан көннөрүллүбэт, хатыламмат
13 3;lKUS jSf“50

улуу айымньыта. Ону салҕан дуу, абааһы көрөн дуу, истибэт
буолуу аньыыга-буруйга да тэҥнэһиэн сөп».
Д. Дьэ олус да сөпкө эппит! Дьэ үчүгэй. Мин олох
итинтэн санаам көтөҕүллэр. Бу киһи ытыктыыр, итэҕэйэр
киһитэ итигирдик этэн кэбиспитэ тирэх буолар.
А.П. Мин бэйэм эмиэ «бу айымньыны иһиттэхпннэ,
киһини уоскутар, инникигэ эрэллиир ис күүстээх» диэн
ылынабын. Хайдаҕый?
Д. Эн «сэниэтэ суох баҕайы, кырдьаҕас баҕайы киһи,
дьэ, олох бу ыалдьан-сүтэн олорон ыллыыр» дии санаабаккын дуо?
А.П. Суох. Оттон инньэ диэччилэр бааллар дии. Ол гы­
нан баран бу олох ханнык да айымньытааҕар ордук үчүгэй
айымньы дии.
Д. Сө-өп.
А.П. Уонна бу иккиһинэн диэн бэлиэтээн, Татьяна Ин­
нокентьевна «Алаас» профилакторийга сынньаммыт дьон ­
но биэрбит сорудаҕар эппиэттиир.
Д. Били сынньаммыт дьонно биэрэр, биһиэхэ буолба­
тах.
А.П. Онно бэйэтин этэр, онно балачча ааттаталаабыт,
ол эрээри бу «суон оһоҕос» уонна «күлүк» диэн тыллары
хайдах эрэ атыҥырыы көрдүм бу сурукка.
Д. Ээ, били, биирдик саҕаланар, бүтэр тылларга киирбэт
диэҥҥин? Сөп.
А.П. Оттон бу «күлүк» диэн тыл..
Д. Ээ, ол «күлүк» диэн киһи уоргана буолбатах. Онон
киһиэхэ бэйэтигэр суох.
А.П. Уоргана ис тутул буолбатах диэн санаатым. Про­
копий Петрович, өссө төгүл суругуҥ иһин улаханнык
махтанабын, махтанабыт диэн буоллаҕа. Өссө бу Сунтаар
Аллынатыттан Кузьмина Мария Васильевна суруйар диэбиппит дии. Кини бу оскуолаҕа, университекка сахалыы
бэйэбит тылбытынан үөрэтиэххэ, тыа оҕото нууччалыы таба
суруйбутун да иһин, тылы баһылааһына быстар мөлтөх буо­
лар диир. Кырдьык да оннук дии. Табан, сатаан үөрэттэххэ,
нууччалыы ыраастык, сыыһата-халтыта суох суруйуохпутун
соп диэн этэр кини бэйэтэ. Уонна бу иккис этиитигэр Ма­
рия Васильевна «нус-хас, ыйдан а, манньаҕас, хойуостанан»

диэн тыллары нууччалар элбэхтик тоҕуоруһан олорор сирдэригэр санараллара буолуо диэн этэр.
Д. «Нус-хас» диэни дуо?
А.П. «Нус-хас, ыйдана, манньаҕас, хойуостанан» диэн.
Кини кыра эрдэҕинэ бу «нус-нас, ыйдана, манньаҕас» диэн
этэллэр эбит.
Д. Онон ити, нуучча тыла сабыдыаллаабыта буолуо диир
дуо оччоҕо?
А.П. Aha, инньэ диэн этэр. Уонна оттон кини сүрүн санаата оҕолорбутун сахалыы үөрэтиэххэ диэн. Бэйэтэ ахсыс
кылааска диэри олох сахалыы үөрэммит эбит, онтон тохсус,
онус кылаастарга нууччалыы үөрэппиттэр. (Оскуолаҕа он­
нук программа ирдэннэҕэ дии). Онон биһиги нуучча тылын
кыайбаккабыт ситэри үорэммэккэ, салгыы үөрэнэ барбатахпыт диэн этэр. Онон билигин саха тылынан үөрэтиэххэ
баар диэн санаатын этэр.