Биһирэм тыл - 20

диэммин ыйытабын. Онон, инникитин бу курдук ыйытар
буоллахпына, киһи дьиктиргиэх тыла, эбэтэр сөбүлүө суох,
сүөргүлүөх тыла ханнык тыл баарын эһиги суруйар буолун.
Дьэ, ол гынан баран, бу Татьяна Иннокентьевна суругуттан
биир түгэни мин эһиэхэ ааҕан иһитиннэрэбин. Киһи сөҕөрө
диэн, киһи дьиктиргиирэ диэн син араас буолар, эҥинэҥин. Бу мантан кини биир түгэни ойо тардан өйдүүр эбит,
ол өйдөбүлүн субу курдук суруйар: «Күүстээхтэн күүстээҕи
оҕо төрүү көрө илигим, билиҥҥэ диэри сөҕөрүм баар», —
диэн. Ити «оҕо төрүү» диэн тутунна. Эһиги итини эмиэ
өйдөөн кэбиһиэхтээххит. Сорох сиргэ «төрөөн кэлэн», «оҕо
төрөөн кэлэн», «киһи буолан төрөөрү» диэн эҥин-эҥинник
этэбит. Салгыы сурукка маннык: «Ол сэрии сылларыгар,
ыран, быстан, муна-тэнэ, нэһиилэ салланнаһан иһэммит,
мин эмискэ ийэм ырбаахыта күрүөҕэ ыйанан турарын
корбүттэн бөҕөхсүйбүт санаам саҕа күүстээҕи билбэтэҕим.
Оо, эмискэ санаам уларыйа охсон, тула өттүм кэрэтин, дьэ,
корен үорбүтүм, сохпүтүм саҕа үчүгэйи көрө иликпин», —
диэн. Чэ, итини оҕо саастарыгар бэйэлэрэ эрэйи көрбүт
дьон өйдүөхтэрэ дии саныыбын.
Гаврил Антонович Копырин субу курдук диэн билигин

ыал аайы элбэхтик туттуллар тылы аҕалар. Саҥа ыал буо­
лар эдэр дьоҥҥо эҕэрдэ этэллэригэр: «Дьолгутун холбоон,
ыал буоллугут», —- дииллэр диэн. Дьоллорун холбоон,
ыал буолбуттар. Субу маны олус быһа этии диэн өйдүүр
кини. Дьининэн, ол дьоллоро иннилэригэр турдаҕа диир.
Дьоллорун холбообут курдук этэллэрин арыый уларытан
олохторун холбоон, дьоллоох кэргэннии олоҕу олороллорун туһугар үтүо баҕаларын этиэх этилэр диир. Ити
үөрэх тылынан эттэхпитинэ, истилиистикэ боппуруоһа
буолан тахсар. Санааны этэн таһаарыы диэн оттон саамай
соптоох өйдөбүлүн булан этии буоллаҕа. Сурук ааптарын
этиитэ ордук сырыынньа, ордук ылыннарыылаах буолуон
соп быһыылаах. «Сүрэхтэрин холбоон» диэччилэр эмиэ
бааллар. Ол эмиэ истэргэ толоос. Сүрэхтэрин баҕатынан
холбоһуохтарын уонна сүрэхтэрин баҕатын холбуохтарын
соп буолуо. Эбэтэр: «Сүрэхтэрин сылааһын холбоон, ыал
буоллулар».
Копырин сөбүлүү истибэтэх тылым-оһүм диэн ааспыт
сырыыга били «харгыат» диэн суруйбут. «Ити тыл киирбитин мин тоҕо сириэхпиний?» — диэбит. Кырдьык, ТОҔО
да сириэҕэй? Аны: «Тыын тыынна харбас» диэн этиини
хайдах өйдүөххэ собүй, бу тугуй?» — диэн ыйытар. Чэ, ону
быһа этэн кэбиһиим. «Атын ким да туһун санаабаккаҕын,
бэйэн тыынын иһин охсус» диэн. Ыарахан быһыыга ити
туттуллар. Аччыктаан дуу, эбэтэр туох эрэ быһылаантан
тыыннаах ордоору, атыттары быраҕан, тимирдэн туран,
тыынын тэскилэтиэн, эбэтэр ойоҕун дуу, оҕотун дуу, биитэр чугас киһитин быыһыан соп. Тыын тыынна харбаһыы
диэн — бэйэ тыынын харыстаныы. Оттон сорох киһи тыын
тыынна харбас буола сылдьыбат, тыын тыынна харбаспат.
Төһө күүһэ тиийэринэн атыттары быыһыы сатыыр. Ол гы­
нан баран, олоххо туох барыта буолар.
Билигин ити «хоноруутутар хоннорбот» энин диэннэ
эмиэ хас да киһи суруйда. Ол онтон мин биир суругу, барыларыгар сыһыаннааҕын быһыытынан, хос билиһиннэрэрбэр тиийэбин. Урут били Тамаара Уйбаанабыналыын сэһэргэһэрбитигэр эмиэ ахтыспыт суолбут да буоллар...
Баһылай Ботүрүобүс Дьаакыбылагг, бастакытынан, «үөһэ
тэстибит», «оһө тэстибит» диэн тыллары быһаарбыппын
19 З ак а -s № 5 «

сөбүлээбэтэх. «Үөһэ тэстибит» диэн «үөрэ-көтө көрсөр,
кэпсэтэр, сыһыаннаһар» диэбит. «Өһө тэстибит» диэн «өһө
ааспыт, урукку куһаҕанын умнубут диэн буолуон соп» диэн
сэрэйбит. Мин «өһө тэстибит» диэни оссо «өһө тобуллубут» диэн эмиэ туттуллар диэбитим. Былыр бу «өһө тэсти­
бит», «өһө тобуллубут» диэн хойуутук тутталлар этэ диэн
быһаарбытым. Ол «оһо» («ос») диэн тыл өстөһүүгэ туох да
сыһыана суох. Бу «тыл» (слово) диэн өлүктүйбүт тьшбыт
сылдьар. «Тыла тобуллубут», «тьша тэстибит» диэн тахсар.
Ити былыргы буоллаҕа дии. Билинни киһи «Тыла босхо
барбыт», «Тьша тело барбыт» диэн курдук ойдүон соп. Ол
ити иэйдэххэ, эйэргээтэххэ ос тобулларын (тэстэрин) эппэт.
Ити тылларынан мээнэ тыллаһары бэлиэтииллэр. Тьша бос­
хо (толо) барбыт киһи санарыа суоҕун, киһи собүлээбэтин
санарар. «Тыл» суолтатыгар «ос» диэни, дьинэр, билигин да
туттабыт ээ. «Ос хоһооно», «ос номоҕо», «ос киирбэх», «ос
хоту», «тыл-ос», «тыллаах-остоох», «остүбэһи», «үтүө оскүн
кэпсээ», «үтүө оскүн үллэһин» энин диэни тутта сылдьабыт да буоллар, «ос» диэни ити «тыл» диэн суолтатыгар
атыныраатыбыт, олох атынна — оско-сааска тириэртибит.
Биирдик санарыллар, суруллар эрээри тус-туспа суолта­
лаах тыллары араарбакка элбэхтик эрэйдэнэр да, эрэйдиир
да дьон элбэхтэр. Кинилэр, өйдүү сатаан, моккүспэттэр.
Аһара билэр курдук туттан, билбэттэрин диринэтэн, кэлиилии кэбэллэр. Тыл култууратын үрдэтэр үлэҕэ аргыс,
доҕор буолбаттар. Оннук буолар кыахтара суох.
Аҕыйах саналаах киһи тоҕо эрэ сороҕор, туохтан эрэ үөрэн
дуу, хайаан дуу санарыах-инэриэх санаата кэлэр. Элбэхтик
саҥарар, ону-маны сэһэргиир. Ону, дьэ, дьон: «Бүгүн oho
тэстибит», «Тыый, туох буолан оһо тэһиннэҕэй?», — диил­
лэр. Онон oho тэстэр, oho тобуллар диэммит итинник.
«Холлоруга дуу, холоруга дуу?» диэн ыйытыы. Сурук
ааптара: «Холорук» диэн эмискэ кэлэн ааһар күүстээх
тыал, холлорук — долбуур», — диэн этэр. Оннук буол­
батах — кини өйдүүрэ оннук. Пекарскай да тылдьыты­
гар, кылаассыктар да айымньыларыгар киирбитинэн,
дьон да тутта сылдьарынан, итини хайатын даҕаны биир
суолтаҕа тутталлар диэн урут быһаарбытым. Ол быһаарыым
быһаарыыбынан хаалар. «Холорук» диэн тыалы да этэллэр.

таҥара холоругун да этэллэр. «Холлорук» диэн эмиэ биир
оннук: тыалы да этэллэр, таҥара холоругун да этэллэр. «Халарык», «халларык» диэччилэр да бааллар. «Хоҥоруутугар
да хоннорбот» диэн соп диир. «Хоннорбот» диэн дьиэтигэр
хоннорботу эрэ өйдүүр эбит. Оттон уу хоноро? Ыарыы, тыл
хоноро? «Хоннор» диэн сыстыбыты, тоҥмуту туохтан эмэ
араараҕын.
«Хоҥоруутугар да хоҥнорбот» диир дьон бааллар.
«Хоҥ...» диэҥҥэ дьүөрэлээн, «хоҥнор» диэн сыыһа саҥара
үөрэммиттэр быһыылаах. Сыыһа. Ону ити Гаврил Анто­
нович ол курдук даҕаны сэрэйбит: «Бу, дьиҥинэн, сыыһа
эбит, «хоҥ» диэҥҥэ дьүөрэлээн «хоннорбот» диэбиттэр
быһыылаах», — диир.
Итиннэ сөбүлэһэбин. Кырдьык, сорох дьон «хоммут,
хонор» эҥин диэни утуйан туруу эрэ курдук өйдүүллэрэ
буолуо. «Хоннорбот» диэн оссо тохтоппот, сыһыарбат диэн
ойдобуллээх. Дьэ, холобура, «Хомураҕы хоннорбот холбороҥ маҥан хонуу» диэн этии олонхобут аайы баар. «Тыл
хоммут киһитэ» диэн этэллэр. «Уу хоммут сиригэр хонор,
сылбах хоммут сиригэр хонор», «санаам хонор» эн ин диэн
баар. Чэ, итинник туттуллар тыл элбэх. Онон ити өйдөннө
ини? Уус ӨЙДӨӨХ, уран тыллаах сахалар «суолталааҕы суолталаабат, киһи этэрин олох сыһыара да барбат, тугар да
тохтоппот» диэн уһуннук этэрбитин, «хоннор» диэн сүрүн
тылга дьүөрэлээн, хоһуйан, «хоҥоруутугар (да) хоннорбот»
диэн кылгастык, чаҕылхайдык эппиттэр.
«Эчэйэн олбут» диэни «оһолго олбүт» диэн суолтаты­
гар туттуохха соп диир кини. Эчэйэн баран, киһи быыһаабатаҕына, ыраах эҥин сиргэ сылдьан, быстаран өлүон соп.
Итинник сэрэйиилээх буоллаҕына, «оннук буоллаҕына,
оннук буолуохтаах» диэн тугу баҕарар сэрэйэн илдьэ бара
туруохха соп. Холобур, «бас» диэн тылы ылан бараҥҥын,
ууну эмиэ баһыахха соп диэн туруоҥ. «Бу киһи эрэ бастаах буолбатах, туох баҕарар бастаах» диэн барыахха эмиэ
соп. Оччоҕо олох тыл-тылбытыгар хаһан да киирсибэппит. Биһиги тыл чопчу суолтатын быһаарсыбыппыт. Ол
сүнньүттэн туораан халыйымыахха.
«Сонньуйар» диэн. «Күлэ саныыр. Кыратык. Үчүгэйтэн
да, куһаҕантан да буолуон соп», — диэн суруйар. Оттон он19*

нук бөҕө. Мин даҕаны онтон атыннык быһаарбатаҕым баа­
ра. Бэйэтиттэн бэйэтэ сонньуйар, бэйэбиттэн бэйэм сонньуйабын диэн. Ол аата кыра сыыһабын билинэн, бэйэбит­
тэн күлэ саныыбын диэн. Мин оҕолор хоруйдарыгар итини
сопко быһаарбыттар диэн эппитим.
Билсии, билсиһии. Бал ары эмиэ биир суолталаахтар
диэн ойдүүр эбит. «Бу, мин санаабар, синонимнар, араара сатыыр сыыһа», — диир. «Дьонум, билсэ сылдьан, түспүт хаартыскалара», «билсэр кыыһа», «ыкса билсэллэр»,
«ордоөҕүттэн, эдэрбититтэн билсэбит» дииллэр. Ол — үгэс.
«Билсиһэ сылдьаллар», «билсиһэр уола, кыыһа», «ордооҕүттэн ыкса билсиһэбит» энин диэбэттэр. Онон ити билсиһии икки, билсии икки арахсар өйдөбүллээх тыллар. Ол иһин
«Билсии кулууба» диир соп этэ диибин.
Күлүүс. Бу маны эмиэ араарар сыыһа диэн өйдүүр эбит
Баһылай Бөтүрүөбүс. Хаһан эрэ, ким эрэ сыыһа тылбаастаабыта саха тылыгар олохсуйан хаалбыт. һомуок диэххэ.
Нуучча тылын төрүт оннун булларан, «ключ» «күлүүс» буо­
луохтаах диир.
Тус-туһунан, энин-энинник өйдөһө сылдьарбыт табыл­
лыбат. Киһи «күлүүһү аҕал эрэ» диэтэҕинэ, күлүүс тьшын
илдьэн биэрдэҕинэ хайдах сатаныаҕай? Эбэтэр мин күлүүс
тьшын аҕал эрэ диэтэхпинэ. Олох сатаан өйдөспөппүт
дии. Күлүүс тьша диэн былыр-былыргыттан туттуллар. Ол
саха омук былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит. Тылы туттар
үөрүйэҕин уонна тылын биһиги уларытан энин-энинник
санара сылдьарбыт табыллыа суохтаах.
Фонд плодородия. Мин ити «Фонд плодородия диэн
санарыахха соп дуо?» диэн ыйытабын. Ол аата сахалыы
санара олорон, «фонд плодородия диэн баар» диэн кэбиһэрбит соп дуо диэн. Сыыһа буоллаҕа дии.
«Молодые пешеходы» диэни мин «сатыы эдэр дьон,
сатыы сылдьар эбэтэр сатыы иһэр эдэр дьон» диэм этэ
диир. Сатыы сылдьар эдэр дьон диэтин. Сатыы иһэр эдэр
дьон диэтин. Судургу сатыы эдэр дьон диэтэххэ эгэ эрэ.
Хаһыакка суруллубута бэрт олуона, куһаҕан.
«Хахай бодотугар түспүт». Сом о go домох. «Кэрээниттэн
тахса куһаҕаннык кырдьыбыт» диэн ойдөбүллээх. Кырдьыбытыгар, дьүдэйбитигэр тэптэрэн, син олорон эриэх да

эрээри «уруккута оннук киһи этим. Көмөлөһүҥ, аҕалыҥ,
кулун!» диэн суҥхаран, дьонтон сирэйэ-хараҕа суох туу
тардыһан соролуур идэлэммит киһи буолар. Кэр дьэбэригэр түспүт, куһаҕаннык быһыыланарыттан кыбыстыбат
майгыламмыт, синигэр туспут, адьырҕатыйбыт киһи; киһи
абааһы буолбута диэн ойдобуллээх (Кулукуоскай).
Киһи абааһы буолбута диэн эмиэ баар былыр. Ону
эмиэ, ыччаттара бэйэлэрэ «ол дойдуга» атааран кэбиһэллэр.
Былыргы итэҕэл угэһэ диэн оннук. Ол саҕана ол барыта
сөптөөх курдук өйдөнөрө.
Дьиэҕэ толорор сорудах. «Майгы, майгын» диэн тыллары
быһаарыҥ. Бу тыллары суолталарынан араарар кыахтаахпыт дуу, суох дуу? Эбэтэр биир тыллар дуу? Иккиһэ, илэ
диэн тылы кытта туттуллар тыллары була сатааҥ. Тус-туспа
суолтаҕа, биллэн турар, биир суолтаҕа олус элбэх тылы булар эрэйэ бэрт буолуо, ааҕарга. Онон тус-туспа суолтаҕа
субу курдук диэн туттуллар диэн, дьэ, ону ааҕан биэриэхтээхпит. Чэ соп. Онон кэлэр биэриигэ диэри толорор сорудах
итинник. Аныгыскы биэриигэ диэри.

ТИРЭҔИМ - БАР ДЬОНУМ!
БТ 110. 96.05.19

Режиссер К. Артемьев, Оператор Р. Аманатова.
Сурукка түһэрдэ: Григорьева Сахаяна, СС-95-2

«Сахабыт тылын култууратын кичэйиэҕиҥ!» диэн тускулаах биэриини көтуппэккэ истээччилэр, конотунэн өйдооччүлэр, торообут тылбытын иэйэн таптааччылар! Бүгүн
эмиэ биэриибигигэр ахтыһан көрсүстэхпит буоллун!
Үнүстүүт үлэтин ахтар эбит буоллахха, тыл салаата саха
тылын туттуллуутун эйгэтин кэҥэтэр соруктаах. Дьэ, эһиги
«Сахаада» хаһыаттан билэн тураҕыт, бу ый бүтүүтэ саха
араатардарын, ол аата куолуһут дьонун, күрэхтэһиитин
тэрийиэхтээхпит. Национальнай библиотекаҕа. Дьэ, бу, урут
хаһан даҕаны буолбатах дьикти тэрээһин диэн өйдүүбүт. Ол
иһин эһигини эрдэттэн сэрэтэбит, ыҥырабыт. Дьиҥ саха­
лыы туттан-хаптан, оҥостон араатардыыр, ол аата дьиҥнээ293

ҕэ маннык буолуохтаах диэн, кимиэхэ эмэ тылын ылыннарар гына куолулуур дьон үөскүөхтэрин баҕарабыт. Дьэ онуоха билигин Чурапчы улууһуттан гимназия биэс оҕото кыттыахиыт этэ диэн баҕаларын биллэрбиттэр. Ити маннайгы
биллэрии. Ону таһынан аны бу куораттан, атын улуустартан
дьон кэлиэхтэрэ дии саныыбыт. Сотору-сотору биллэрэ туруохпут. Араадьыйанан даҕаны, баҕар, хаһыатынан даданы,
Ону эһиги кэтэһэ сылдьын. Былыр хайдах туттан-хаптан,
оностон, таннан-саптан тураннар араатардыыр, эбэтэр куолулуур этилэрий? Ити «куолу» диэн тылы урут быһаарсан
турабыт, Билигин куһаҕан суолтаҕа күтүрүү сатыыллар буо­
лан баран, куһаҕан ойдобүлэ суох. Атын ханнык баҕарар
тьш курдук, ким хайдах туттарыттан корон, суолтата үчүгэй,
куһаҕан суолталанар. «Куолу» диэн тыл «бэрээдэк» диэн
тыл суолтатыгар туттуллар этэ — «олохпут куолута маннык;
киһи сылдьар куолута оннук, оннук гынар куолу» диэн.
Онон, олохтоон, киһини ылыннарар гына этии-тыыныы
куолулааһын диэн буолар. Кыһалҕаҕа ыктарбыт, онтон тах­
сар суолу бэйэтэ тобулбат киһи олоҕу, сиэр-майгы сокуоннарын, сокуон ыстатыйаларын билэр, үорүйэх куолуһукка
баран куолулатара. Кэлин, дьон үөрэхтэнэн, солууга суох
куолуһуттар элбээннэр, ити «куолу» диэн тылбытын сирэр
суолтаҕа туттар үгэстэммиппит диэммин мин этэн турабын.
Онон итиннэ тэнийбэккэ бу куолуһуттар күрэхтэһиилэрэ
буолар эбит диэн үчүгэй суолтаҕа тутта үорэниҥ диэн,
санааҕытын үорэтин диэн ынырабын. Биһиги истээччилэрбит: «Бу тылы сыыһа санараллар, куһаҕан суолтаҕа
туттшшар», — диэн уруккуттан суруйаллар. Бу да сырыыга
Дьокуускай куораттан В. Корякин диэн суруйбут. «Алдьархай үчүгэй» диэн этэр араадьыйаҕа биир дьахтар диэн суру­
йар. «Биһиги Бүлүүгэ алдьархай диэн тылы улахан куһаҕан
быһыылаах түбэлтэ таҕыстаҕына эрэ туттар этибит».
Биһиги «алдьархай», «ынырык» диэн тыллары быһаарсан
турабыт. Ону бу сибилиннэ диэри дьон конноруммэтин,
өйдөөбөтүн, ылымматын туоһулуур бу В. Корякин суруга.
Сибилиннэ диэри дьон сити курдук куһаҕаннык санара
сьшдьаллар эбит. Дьэ, ол да иһин, бу Сунтаар Кутанатыттан Куола Учуутал (Николай Иннокентьевич Иванов ытык
кырдьаҕас) бу эмиэ иккиһин тохтүрүйэн суруйда: «Ынырык»

диэн тыл бэрт сэдэхтик туттуллар тыл буоларын сааһырбыт
саха дьоно билэбит. Ону бу ынырык элбэх, ынырык учугэй
диэни наһаа бэрт, алые элбэх диэн курдук тутталлар би­
лигин. Ол олус куһаҕан. Бэл оҕону иитэр учууталлар ыны­
рык диэн тылы тутталлар, саҥараллар. Ону сөҕө истэбин.
Артыыстар, быраастар, оннооҕор кырдьаҕас суруналыыстар
ынырык учугэй дэһэ тураллар. Арай учуонайдар, суруйааччылар ынырык диэн тылы туттубаттар», — диэн кини
бэлиэтээбит. Ити биһиэхэ КӨМӨЛӨӨХ, учугэй бэлиэтээһин
буолар. Ханнык эйгэ бу тылы туттубат эбитий диэн ейдүүр
киһи баар эбит. Артыыстар, быраастар тутталларын ити
кини эттэ. Учуонайдар, суруйааччылар туттубаттар диэтэ.
Бу аата, син туох эрэ сопко сан арар эйгэ баар эбит биһиэхэ.
Аны: «Араадьыйаҕа мэлдьи «тоҕо диэтэххэ» дииллэрэ соччо
тылларын тупсарбат. Сорох эдэр отто «хайыыр» диэни олус
тутталлара куһаҕан», — диир. Ити мин сорудаҕым этэ. Куруук бэриллэр сорудах. «Тугу сөбүлээбэккитин, сүоргүлүү
истэргитин бэлиэтээҥ» диэн; эбэтэр «Туох үчүгэй баарын
бэлиэтии истэҕитий?» диэн. Николай Иннокентьевич бу
курдук этэр: «Сахалыы саҥалаах дьоҥҥо улахан көмөҥ иһин
улахан махтал», — диэн. Бэйэҕэр махтал, Николай Инно­
кентьевич! «Киһи улэтин бэлиэтиир дьоҕур диэн үчүгэй
дьоҥҥо баар буолар» диэн Степан Гаврильевич этэ дуу,
ким эрэ суруйан турар. Суох, Никифор Михайлович Гово­
ров кырдьаҕас суруйан турар, Ууһ-Аллан Бэйдиҥэтиттэн.
Ону эмиэ мин эһиэхэ иһитиннэрэн турабын. Ити киһи
үчүгэйин бэлиэтииргэ биһиги үорэнэ сатыахтаах этибит,
Үчүгэй тылы, сымнаҕас тьшы тутта сатыахтаахпыт, сурукпутугар даҕаны, саҥабытыгар даҕаны. «Мин хас өрөбүл
күнү күүтэбин «Биһирэм тылы» истээри. Эйиэхэ чугас
комолөһөр, көҕүтүһэр дьон бааллара олус үчүгэй. Улуус
аайы олохтоох араадьыйаннан биэрэр дьону булунарыҥ
буоллар» диэн Николай Иннокентьевич үтүө санааны этэр.
Дьэ, ити учуутал солото суоҕа биллэр. Ол гынан баран,
өрөбүл күнү күүтэбин, «Биһирэм тьшы» истээри диириттэн мин долгуйа үөрэбин, Ол сымыйа буолбатах, чахчы,
бу маннык үрдүк култууралаах, олоҕун бүтүннүүтүн ыччаты иитиигэ анаабыт киһи тыла диэн ыйааһыннаах. Мин
бу соторутааҕыта Үоһээ Бүлүүгэ баран кэллим. Онно эмиэ

кини курдук ытык кырдьаҕас, 84 саастаах Дьуона Дани­
лович Анисимов, дойдутугар, норуотугар улахан утүөлээх,
киһи киэнэ мааныта, толуута, дьоһуннааҕа, өйдөөҕө, эмиэ бу
«Биһирэм тылы» хайаан даҕаны котуппэккэ истэбин диэн,
оссо илдьиттээн, ыҥыран, хоннорон турар. Мин мантан
олус үөрэбин уонна маны хаһан даҕаны умнубатым биллэр.
Кини ынырыытын ылыы, киниэхэ хоно сытан сэһэргэһии
миэхэ чиэс-бочуот буолар. Онон Дьуона Даньыылабыска,
улахан олоҕу олорбут киһиэхэ, мин үтүоттэн үтүонү, уһун
үйэни баҕарабын. Кэргэҥҥинээн 80 саастаах Өлөөнө Дьэпсиэйэбинэлиин, ыалдьыбакка-сүппэккэ, олүордүк, сүүссүүскүтүттэн ойөһон ҥүт, үчүгэй баҕайытык сүүс сааскытын
халыҥ аймахтаргытын, бар дьоҥнутун кытта бэлиэтээҥ диэн
алгыыбын!
Истээччи этии киллэрэр. Уйбаан Ньукулаайабыс Мэхээлэйэп (Сунтаар), Баһылай Охонооһойобус Ньукулаайап
(Таатта, Ытык Күөл), атын да дьон учуонайдары, онтон да
атын биллэр дьону истиэхтэрин баҕараллар. Ону кыах баарынан толоро сатыахпыт.
Степан Гаврильевич Охлопков, атыттар да «Биһирэм
тыл» соҕүрүйбэт толон кохтоох истээччилэрин тэлэбисиэргэ, араадьыйаҕа истиэхтэрин-көрүөхтэрин баҕараллар. Ити
баҕаларын мин толорон эрэбин диэхпин соп. Ол курдук
урут Татьяна Иннокентьевна Филиппованы араадьыйаҕа
аҕалан иһитиннэрэн турабын. Аны туран, соторутааҕыта
Мария Николаевна Золотареваны кытта кэпсэтиибин араадьыйаҕа истэн тураҕыт. Күн бэҕэһээ, ол аата чэппиэргэ,
бу олунньу маннайгы күнүгэр Мария Николаевнаны кыт­
та кэпсэтиибин тэлэбисиэргэ устубуттарын Үөһээ Бүлүү
улууһун биэриитигэр «Түөлбэ» диэҥҥэ күнүс биир чаастан көрдөрбүттэр. Ону мин бэйэм көрүмүнэ хааллым. Бу
маны киһи бэрдэ Багдарыын Сүлбэ көрө охсон, сонно тута
көрсөн эҕэрдэлээтэ, улаханнык үөрбүт кини: «Дьэ олус
үчүгэй биэрии буолла. Бу биэрии Эн киэн туттууҥ буо­
лар, киэн туттуохтааххын», — диэн этэр. Ол киэн туттара
диэн: «Бу Эйигин истэр киһи Мария Николаевна улахан
үлэни үлэлиир эбит. Бу бачча элбэх халыҥ тэтэрээти су­
руйан иһэр эбит, Эн биэриигин», — диэн сөхпүт. Дьэ онон,
Багдарыын, ону сөҕөн, үлэбэр тиийэн кытта кэпсээтэ. Мин

онон бу махталбын Үөһээ Бүлүү устуудьуйатыгар, устуудьуйатын үлэһиттэригэр, чуолаан Гордей Сэмиэнэпкэ,
махталбын тиэрдэбин. Аны кыалыннаҕына, бу миэхэ кынат
буолар, тирэх буолар истээччилэрбин көрсө Сунтаарым,
Ууһ-Алланым дьонугар барыахтаахпын. Ити хаһан буолара
биллибэт. Кыах костон хаалыан соп диэн эрэнкэдийэбин
эрэ. Бар дьонум баҕаларын толорон, араас сир дьонун
санааларын билиһиннэриэх, иһитиннэриэх, кордорүох
тустаахпын. Оччоҕо биһиги бэйэ-бэйэбитин билсиһиибит
кэнээн иһиэхтээх.
«Биһирэм тылы» ойүүр-убуур, «Биһирэм тылга» костобиллэ кынат буолар, ылбыт билиилэрин дьонҥо тириэрдэр дьон бааллар. Төһө даданы биэриибэр суруйбатахтарын, түлүппүоннээбэтэхтэрин иһин, олор эмиэ биһиги
комөлөһөөччүлэрбит буолаллар. Ону таһынан аны сир-сир
аайы бэйэлэрэ бэйэлэригэр истэр дьон бааллар. Бу биһиги
биллибэккэ-костүбэккэ ойүүр дьоммут эмиэ туһалыыллар.
Аны «Биһирэм тыл» биир тутаах истээччитэ диэн саныыр киһим, тирэх, кынат буолар киһибит Степан Гаврильевич Охлопков баҕатын биллэрэн турар. Биирдии эмэ
хаһыат нүөмэрин ырыппаппыт дуо диэн. Ону мин: «Солом,
иллэҥим суох. Арыый сололоох курдук кэмҥэр Эн бэйэн
ырыппаккын ээ, ырыта сатаа», — диэбитим. Ону ылынан,
кини ырытан турар. Ырытта, ыытта диэн биллэрбитим.
Ол гынан баран ону бүтүннүүтүн иһитиннэрэ иликпин,
Дьэ, бүгүн, Степан Гаврилъевич, Эн бэйэн да иһит. Атын
да дьоннор иһиттиннэр. Бу «Саха сирэ» хаһыат 1995 сыл
ахсынньы 12 күнүнээҕи нүөмэрин ырыппыт: «Дьэ манна
кини сыалын саха тылын төһө табатык туттар эбиппит диэн
ыйытыыга эппиэттээһин», — диир. Ол аата бу «Саха сирэ»
хаһыат төһө бэркэ суруйар диэбэт. Биһиги, норуот, бар дьон
бу хаһыакка суруйар тылбыт хайдах эбитий диэни кордорор,
ким даҕаны, туох да диэн баайсар даҕаны, хомойор даҕаны
кыаҕа суох. Дьэ бастакы балаһаҕа кини профессиональнай
үлэ диэни атыннык сахалыы да этиэххэ баар этэ диир. Про­
фессия диэн — идэ, профессиональнай диэн эмиэ — идэ.
Идэлээх киһи этэ энин диэн буолуохтаах диэни кытта мин
сөбүлэһэбин. Кини урут профсоюзтары ол идэлээх сойуустар диэн этэллэрэ. Онон ол билигин даҕаны сахалыы

этиллиэн сөп диэн этэрин кытта мин сөбүлэһэбин. Аны
олус уһун этии баар эбит. Чэ, ону мин аахпаппын. Чахчы,
кордоххо даҕаны, уһун этии. Итини эмиэ кэрчиктээн дуу,
хайдах дуу, кылгас, киһи тута ойдуур гына суруйуохха сои
эбит. «Биһиги бастааҥныттан европейскай хаачыстыбаҕа
тахсар санаалаах этибит» диэн этии баар эбит. Кырдьык,
кэнсэлээрийэ тыла, дьыала тыла буолар. Маны бар дьонгнго
суруйар буоллахха, сахалыы саҥардыахха соп этэ диэн са­
наалаах, онтуката, кырдьык, соп. Ону хайдах баҕарар: «Ев­
ропа таһымынан улэлиир буоллубут», «Хаачыстыбабыт Ев­
ропа таһымыгар тэҥнэстэ» эҥин диэн судургу' баҕайытык
этиэххэ соп эбит», — диир. (Ити Степан Гаврильевич тоҕо
Дьобуруопа диэбэтэ эбитэй диэн дьиктирширбэр эрэ тиийэбин.)
«Госкомстат даннайдара» диэн. Дьэ, бу «даннай» диэн
оттон киирбит тыл диэн буолар. Ол гынан баран, тылга
синоним диэн баар буолар. Бу «даннай» диэн тылы киһи
тылбаастыан да соп. Онон маны, саатар, биир «а»-нан суруйбуттар диир. Дьиҥинэн, ол «Таба суруйуу тылдьытын»
тутуһар эбит буоллахха, икки «а»-нан суруллуохтаах этэ. Ону
Степан Гаврильевич бэрт сопко бэлиэтээбит. Итини атын­
нык даҕаны эмиэ этиэххэ соп. «Верховнай Совет, нэһилиэк
сэбиэтэ» дииллэр. «Бу биир тылы тоҕо икки ан'ыы суруйалларый?» диэн эппиг. Кырдьык. оннук, маны «совет» диэбэккэ «сэбиэт» диэххэ соп этэ. Хаһыакка биир көрүҥүнэн
суруйуу литературнай нуорбаны тутуһуу буолар. «Щепкин
аатынан училищены кэлин бутэрэн кэлбит выпускниктар»
диэн суруйбугтарыттан хомойор. Бүтэрэн кэлбит выпуск­
никтар. Бутэрэн кэлиэхтэрэ ини, хоһулаан, выпускниктар
диэхтэрэ ини диэн этэр. Саатар, коннору выпускниктара
диэбэтэхтэр. «Щепкин училищетын выпускниктара» диэбэтэхтэр диэн. Ону оттон сахалыы «бутэрэн кэлбиттэр»,
«бутэрбиттэр» диэххэ буоллаҕа: «Щепкин аатынан учили­
щены быйыл бүтэрбиттэри маннык корүстүлэр», — эҥин
диэн буолуохтаах. «Опыта суох артыыстар» дэммит. «Опы­
та» нууччалыы суруллубут. Бу маны уопут диирбит ор­
дук хомоҕойдук иһиллэр, киһи саҥарарын хоту. «Киһи
саҥарарын курдук» диэн эппитин сөбүлэһэбин уонна ити
тыл, кырдьык, аныгы, бу оҥоһулла сылдьар «Таба суру298

йуу тылдьытыгар» сахалыы, Степан Гаврильевич этэрин
курдук. «Өссө сахалыы кэпсэтиигэ маарыннаабат этии­
гэ түбэһэбит», — диир. «Гимназияҕа үерэтэр, иитэр үлэ
демократизацияҕа, гуманизацияҕа олоҕурар. Үөрэх предметтэригэр гуманитаризация киирэр» дииргэ тылбыт да
өҕүллүбэт. Ол үрдүнэн «демократизация», «гуманизация»,
«гуманитаризация» диибит. Ол ону арыый имигэс соҕустук
санарыахпыт суоҕа этэ дуо диэн этэр. Сити курдук алыс
олуонатык санара сылдьарбыт, суруйарбыт бэйэбит саха­
лыы иһирэх тылбытын дьадатар, сыыһырдар диэн кини саныыр. Кырдьык, оннук. Биһиги этэн турабыт, омук тылын
дорҕооно бэйэтинэн саха тылыгар киирэр буоллаҕына, ол
фонодиверсия — дорҕоон ааннааһына буолан тахсар. Атын
омук тыла эн тылгар ааннаан киирэр. Онон тылгын алдьатар, сатарытар. «Үчүгэй да этиигэ түбэстим» диэн үорэр.
Дьэ, бу үчүгэйгэ түбэстэҕинэ — үөрэр, куһаҕанна — хомойор. Онон кини туох даҕаны кэтэх санаата суох, наар
куһаҕаны була сатаабат ырытааччы буолар.
«Нүөлсүтэр ситимҥэ холбооһун». Туттар үгэспит «нүолсүтэр систиэмэҕэ холбооһун» диэн. Сооп, дьэ, ити «нүөлсүтэр ситим» диэн, кырдьык, «ситим» диэн тьш киирэн ту­
рар. Төрүт сокуоммут тылбааһыгар туттуллубут тыл. Ону
хаһыат туттара булгуччулаах да буоллаҕа. «Тьшбыт бу кур­
дук сахатыйан иһэрэ буоллар, дэлэ үчүгэй буолуо этэ дуо?
Сайдыа, сахалыы тыыннаныа этэ», — диир Степан Гаври­
льевич.
Аны төрдүс балаһаҕа тиийэн кэллэ. «Манна сороҕор
«фильм» дииллэр, сороҕор син «киинэ» дииллэр эбит.
«Киинэ» диэн саха тыла буолбут тыл. Оттон «фильм» диэни
саха киһитэ сахалыы санатыгар мэнээк туттубат тьша. Онон
олуона. Тоҕо кинилэр киинэ диэбэттэр барытын даҕаны.
«Эвен» диэн «эвен суруйааччыта» дэммит. «Эбээн» диэн
кэпсэтиигэ уруккуттан олоҕун бигэтик булбут тьш. Ону тоҕо
эмиэ кинилэр «эвен» диэтилэр? «Эбээн кыыһа доҕорбор»
диэн ырыабыт даҕаны бу тыл киэнник туттулларын этэр».
Кырдьык, ол «эбээн» диэн санарабыт, ыллыыбыт. Уонна
нууччатытыы үйэтинээҕи эргэрбит быраабьшанан нуучча­
лыы «эвен», «фильм», о.д.а. диэн суруйтара тураллар.
«Этээстээх дьиэ» дэммит. «Мэндиэмэн» диэни кытта

иккиэннэрин тэҥҥэ туттуохха да сөп этэ» диир. Кырдьык,
наар этээс, этээстээх диэмээри иккиэннэрин, синиэньим
курдук, аралдьытан туттуохха соп. Ол тылбытын байытыахтаах.
«Кылаабынай врач тутаах врач дэммит ол, арааһа,
олуона соҕус быһыылаах», — диир. Кылаабынай быраас
диэн оттон тутаах быраас, быраастар быраастара — тутаах
киһилэрэ буоллаҕа дии. Итинник ойдоотоххо, оннук олуонатык иһиллибэт курдук. Дьон үксэ нууччалыы саҥарбатын
үрдүнэн, аны-аныаха диэри нууччалыы сурулла сылдьар
врач диэн тыл аныгыскы «Таба суруйуу тылдьытыгар» бы­
раас диэн сахалыы суруллуо. «Проект текстовой отчуотун
ааҕабын» диэни бырайыак суругунан отчуота диир ордук
судургу буолуох этэ диэн эппитэ саамай соптоох.
Мантан Степан Гаврильевич түмук оҥорор. Бастакыта:
«Соп буола-буола бу курдук бэчээтинэн дуу, араадьыйанан дуу, сахалыы тылы туттуу култууратын туһунан аһаҕас
кэпсэтиини ыытар туһалаах буолуо этэ», — диир. Биһиги
оттон, ити хаһыат тылыгар олоҕуран, куруук кэпсэтэр
этибит, сэһэргэһэр этибит. Ол гынан баран хаһыат бутун
нуомэрин бутүннуутун ырытан кэпсэтиспэт этибит урук­
ку оттугэр. Дьэ, билигин Алексей Петрович Третьяков бу
Хаҥалаһын улууһун хаһыатын ханнык эрэ нуомэрин ыры­
тан ыытара буолуо диэн сэмээр кэтэһэбин. Ол кэллэҕинэ,
биһиги эмиэ билиһиннэриэхпит. Иккис этиитэ: «Ханнык
эмэ ньыманан хаһыаттар, сурунааллар үлэһиттэрин кыт­
та бииргэ үлэлээһини олохтуургут буоллар», — диир. Дьэ
ити кыаллыбат суол быһыылаах. Биһиги Тэристиин ааспыт
сьш саҥатыттан туруорсаммыт, «Саха тылын култууратыгар
үстүү лиэксийэни ааҕабыт» диэн сыҥаланан коро сылдьыбыппыт. «Саха сирэ» хаһыакка, араадьыйаҕа, тэлэбисиэргэ
эҥин. Онтубут, дьэ, тугунан эрэ кыаллыбат буолан испитэ.
Үлэһиттэрэ сороҕор уоппускаҕа курдук, сороҕор туох эрэ
суһал улэ быыс биэрбэт курдук этэллэр. Биир сьш ааста.
Аны бу сылга итини эмиэ сөргүтэ сатыахпытын ити тэрилтэлэр салайааччылара хайдах эрэ санаалара кэлбэт
cogyc. Суруктаах-бичиктээх кордоһон турабыт, дириэктиргэ илии баттатан, олох үнүстүүт кордоһүүтэ оҥорон. Ол
үрдүнэн бүтүн сылы быһа кыаллыбатаҕа түмук оҥорорго

сөп курдук. Үһус этиитэ: «Биирдэ эмэ улуус хаһыаттарын
тьшын уллэстэн ырытарбыт буоллар» диэн. Алексей Пет­
рович ырытан ыыттаҕына, син туолуон соп. Уонна ким
эмэ, баҕар, эмиэ ырытан ыытыаҕа. Аны тордүһэ: «Хайа
эрэ хаһыакка, саамай учугэйэ «Саха сирэ» хаһыакка, ыйга
биирдэ «Биһирэм тьш» диэн анал балаһаны туруорсуу».
Маны мин, ити үөһэ эппиппэр олоҕуран даҕаны уонна
олох иллэнэ суохпуттан даҕаны туолуо суоҕа дии саныы­
бын. Ким эрэ атын киһи ылсар кыахтаах буоллаҕына эрэ
кыаллыан соп. Дьининэн, санаата сыыһа диэн олох эппэппин. Үчүгэй санаа, ол гынан баран билинни кэмнэ мин
өттүбүттэн кыаллыбат.
Бу Куобарап Микииппэр Мэхээлэбис, ытык-мааны
кырдьаҕас, сурута кэлэн турар. Сана дьыл иннинэ. Ол ону
мин тоҕоостоох кэмигэр таһаараарыбын уура сыппытым.
Онтубун, дьэ, бугүн бу күорэтэн таһаарабын. Кини этэр:
«Бу Эн биэрэр «Биһирэм тылгын» Саха сирин үрдүнэн
улам биһирээн истэр буолан эрэллэриттэн олус үорэбин
уонна туе бэйэҕэр махтанабын», — диэн. Эньиэхэ махтал,
бачча кырдьаҕас, корбот киһи дьону, оҕолору кордоһөнн үн
бу суруттараргыттан мин уорэбин. «Хайа эрэ улуус оскуолатыгар хайа эрэ учуутал үөрэнээччилэрин мунньан Эн биэриигин иһитиннэрэрин туһунан биир биэриигэр Эн бэйэн
эппитиҥ», — диэн этэр. Дьэ, ол Амма орто оскуолатын учуутала Серафим Михайлович Ильин оҕолорун кытта, 11-е кы­
лаас оҕолорун кытта, бу «Саха сирэ» хаһыакка таһаартарбыт
ыстатыйабын короннөр, ол сорудахтарыгар хоруйдаабыттар
этэ. Ону хаһан эрэ иһитиннэриэм диэбитим. Ону, дьэ, би­
лигин көннөрү саҕалыыбын эрэ. Ситэри иһитиннэрэр кыаҕым суох. Сотору мүнүүтэм бүтүоҕэ. Ону Серафим Михай­
лович оҕолоро барахеаттар, бэйэтэ да, баҕар, кэтэһэ сылдьаллара буолуо. Онон бу биэриэх, иһитиннэриэх буолан баран,
сүтэн хаалла диэбэттэрин туһутар, дьэ, бу саҕалыыбын. Мин
сорудаҕым: «Бэйэҕит искитигэр хайдах эппиэттиир, хоруйдуур эбиккитий, ону холонон корүн», — диэн этэ. «Миэхэ
ыытын» диэн буолбатах, ол гынан баран оҕолор барахеат­
тар кыһанан-мүһэнэн суруйан ыыппыттарын иһин мин
билсиһиннэрэбин. Бу «Тоһо горячай положениеҕа киирэн
олороҕутуй?» диэн ыйытыы. Итинник санарар дьон баал301

лар. Ол иһин ыйытабыт. Ону: «Төһө уустук балаһыанньаҕа
киирэн олороҕутуй?» — диэн ыйытыахха сөп диэбиттэр. Ол
эрээри уустук түгэнҥэ киирбит дьоҥҥо, көрөн туран, ин­
ньэ диир сүөргү. Сахалыы өйдөөх, саҥалаах киһи көннөрү:
«Хайа, хайдаххытый?», «Оҕобун төһө итиигэ-буһууга киллэрдилэр?», «Төһө ууга-уокка түһэрдилэр?» — диэн ыйытыах этэ... Оччоҕо онтуҥ бэйэтэ туһугар өесө өйөбүл буолар
бу дьоҥҥо. Бу киһи үөрэ түһүөхтээх, миигин өйөөн, субу
курдук ыйытта диэн. Оттон үтэр-анньар, соруйан киирэртахсар киһи атыннык ыйытыаҕа итини. Дьэ бу тылы туттуу уустугун, тылы тула өттүттэн ырытан, ыйааһыннаан