Биһирэм тыл - 06

кэллим», — диэн. Олох чахчы, үчүгэй дьонноох-сэргэлээх,
ойдоох-санаалаах, сайдам-сайаҕас дьонноох, ыалдьытымсах, мааныһыт-күндүһүт дьонноох сиргэ сылдьан кэллим
диэн. Ити үчүгэйдэрин биир бэлиэтиирим диэн буолар:
субу дьон, билбэт даҕаны, көрбөтох да киһилэрин буоллаҕа,
оннооҕор миигин, туора улуус киһитин, көннөрү истэр эрэ
киһилэрин, успуорт киэһэтигэр саамай улахан «Бартыһаан»
диэн кулууптарыгар ыныран: «Дьэ, бу, Эн соторутааҕыта
Ш1та уоҥҥун туолбутуҥ, онон дьэ, биһиги Эньигин эҕэрдэлиибит», — диэн оннооҕор аадырыс сурук да, «Махтал су­
рук» да, саха иһитин-хомуоһун даҕаны кетөхтөрдүлэр. Бу
сөҕүмэр суол. Ити үтүө быһыыттан соһуйаҕын. «Дапсыга
бэрик биэрэллэр» диэн ким саныай? Көннөрү киһи киһиэхэ
сыһыана, киһи үлэтин сыаналааһын көстөр. Туора улууска тиийбит киһини бэйэ киһитин курдук көрсүү долгутар.
Манна мин бэрдим көстүбэт, олохтоох салалтаҕа ону-маны
киэнник, дириҥник көрөн, үтүө быһыыны дэлэтэр дьон
үлэлииллэрэ көстөр. Онон чахчы ураты өйдөөх-санаалаах

дьонноох-сэргэлээх улуус диэн бэлиэтиирбин ким даҕаны
«сымыйалаата» диэ суоҕа.
Дьэ, биэриибит иккис кэрчигэ. Биһиги терөөбүт тыл­
быт — иньэ тылбыт. «Субу иньэ тылбытыгар дьон кыһанар
дуу, кыһаммат дуу?» диэн ыйытынабыт. Кыһанар бөҕө
эбит.
Мин, бу, Сунтаарга барыам иннинэ сэтинньи 26 күнүгэр
Ханалас улууһун хаһыатын эрэдээксийэтин ыҥырыытынан,
«Өлүөнэ очуостара» диэн хаһыат ыҥырыытынан тахса
сылдьыбытым, хаһыат тылын ырыппытым. Ол онно кырдьаҕастыын-эдэрдиин кэлбиттэр. Бибилитиэкэҕэ киһи толору. Ыйытыы диэн харыыта суох. Өссө даҕаны уһуннук
олордуохтарын баҕараллар эбит, ол гынан баран Дьокуускайга аны биир көрсүһүүгэ сылдьыахтаах буоламмын, кэлэ
турдум. «Ситэри, дөссө үчүгэйдик көрсүбэтибит. Аныгы
да сырыыга ыҥырдахпытына кэлээр», — дии хаалбыттара. Онон тыл туһунан сэһэргэһиэҕин баҕарбат киһи диэн,
дьиҥинэн, суох быһыылаах.
Дьэ, бугурдук ыйыталлар. Холобур, Сунтаар Бордонугар:
«Түөлбэ тыла хайата ордук сахалыыный?» — диэн ыйыттылар. Дьэ бу уустук ыйытыы. «Түөлбэ тыла хайата ордук
сахалыыный...» диэн толкуйдаабат киһи маны ыйыппат.
Улуус эрэ барыта: «Биһиги тылбыт саамай сөптөөх, саамай
сахалыы. Дьиннээх сахалар биһиги буолабыт» диэн саныыр. Оттон улуус-улуус барыта түөлбэ тыллаах буоллаҕа.
Бу Дьокуускай куорат тулатынааҕы тылыҥ син биир эмиэ
түөлбэ тыл. Ол гынан баран, «Литературнай тыл киин куо­
рат аттынааҕы нэһилиэнньэ түөлбэ тылыгар олоҕуруохтаах»
диэн сокуон буолбут үгэс баар. Олоҕунг бэйэтэ оннук
онорор. Ол тыл үөрэҕэр тутуһуллар. Холобур, Дьокуускай
тылын аахсыбакка, хайдах саха литературнай тыла баар
буолуой? Дьокуускай тулатынааҕы, бу киин улуустар тыл­
лара онно киириэхтээх. Ол литературнай тыл төрүтэ «кой­
не» диэн буолар. Бу гынан баран атын улуустарбыт тылын
«түөлбэ тыл» диэн киэр хаһыйан кэбиһиэх туспут эмиэ суох.
Бүлүү тылын, саха аймах чиэппэрин тылын, ханна гыныаххыный? Алтаныамыйаны ылыыга, тылбыт чело харыстаныытыгар, саха тылын быраабын араҥаччылааһыҥҥа, са­
халыы алпаабыт олохтонуутугар, сурук-бичик төрдө уурул78

луутугар Ойуунускайдааҕы кытта тэҥҥэ үлэлэспит, саха
тьшын сайдыытын ньыгыл акылаатын түһэрсибит Бүлүү
дьонун, Күндэ, Исиидэр Бараахап кылааттара ииммэтсимэлийбэт сүдү улахан буоллаҕа. Литэрэтиирэлии тылы
байытар тыллары атын, өссө ыраах, улуустар тылларыттан
эмиэ ьшыахтаахпыт. Саха тыла байа-сайда туруохтаах. Ол
онон, хайа да улууска олорбуттарын иһин, сахалар — са­
халар! Литэрэтиирэлии тыл сайдыытыгар туһалаах түөлбэ
тылларын аны, баҕарбыттарын да иһин, туоратар кыахтара суох. Онон ити «Хайата ордук сахалыыный?» диэнин
саха дьонугар, бүтүн улууска баттыгастаах, мөккүһүннэрэр
ис номохтоох. Биһиги «Тыл култууратыгар кыһамньы хайа
улууска ордук улаханый?» диэн уларытан туттарбыт буол­
лар, атааннаһыыта, туоратыһыыта, атаҕастабыла суох, хата,
куотуһуулаах, сайдыыга, култуураны үрдэтиигэ туһалаах
буолуо эбитэ буолуо.
«Нууччалыы суруллар тыл сайдыыбыт дуу, сыыһырыы
дуу?» — диэн ыйыталлар. «Нууччалыы суруллар тыл сайдыы­
быт дуу, сыыһырыы дуу?..» Оттон ити, билигин арпагыраапыйа быраабылатын суруйан бүтэн, бэлэннээн олоробут.
Аны туран, арпагыраапыйа тылдьытын эмиэ бэлэннээн
баран, ол, бэчээттиирбит эрэ хаалан турар, үп көһүннэҕинэ
бэчээттэниэхтээх. Бу арпагыраапыйа тыдцьытыгар, урут
даҕаны этэн турарбыт курдук, нууччалыы суруллар тыл
киирбэт. Урут киирэр этэ. Билигин сахалыы эрэ сурул­
лар тьш киирэр. Ол аата нуучча тылыттан ылан тутта сыл­
дьар тылларбытын, дорҕоонун сахатыппыт буоллахпытына
эрэ, ити тылдьыппытыгар киллэрэр кыахтаахпыт. Бу аата
сахалыы суруллуоҕу нууччалыы суруйар буоллахпытына,
ол — сыыһа. Тьшы сыыһырдыы диэххэ сөп. Холобур, дьэ,
(дьонно өйдөтөөрү судургутун этэбин) «остуол» диэн. Маны
«стол, столга илдьэн уур» диэтэххэ, «шкафтан ылан кулу»
диир буоллахпына, оннук суруйар буоллахпына — сыыһа!
Тьшы сыыһырдыы. Оннук өйдүөххэ сөп.
Аны хаһымардаах ыйытыыны ыйытар кырдьаҕастар
бааллар. Багдарыын эмиэ ити бэлиэтээтэ, оннук дьон бааллар диэн. Ол биирдиилээн эмэ буолар. Дьон, сүнньүнэн,
көнө сүрүннээх үчүгэй ыйытыыны биэрэллэр, тылга-өскө
кыһалланнар. Сунтаарга биир табаарыс, кулууп инники

кириэһилэтигэр кэдэрги түһэн, атаҕын биһиги остуолбут
диэки ууннары тэбэн сытан, бугурдук ыйытар: «Сэргэй Сибиэрэп өлөн эрэр ырыатын туох эрэ санаалаах биэрэриҥ
буолуо?..» — диэн. «Туох эрэ санаалаах биэрэрин буолуо...»
диэн. Ол аата, Сибиэрэби көмүскэһэн, миэхэ кыньаханар
эбит. Итиччэ түгэхтээх ыйытыы Сэргэй Сибиэрэби ытыктыырын көрдөрбүт быһыыта буолуо...
Ол эрээри тоҕо «өлөн эрэр»? Өлөн эрэр киһи туох аанньа
ырыалаах буолуой? Олох ыллыыр да, санарар да кыаҕа суох
буолуо. Уонна ол «бу олох олон эрэр киһи ырыата» иһиллэр
дуо? «Сассын, сассын сассыарда» диэн аатырбыт ырыаны
дьон оннук өйдүүллэр дуо?
Е.Х. Суох. Суох! Уонна суох!
Д. Суох. Атын да дьон араастык сыһыаннаһаллар.
Н.Е. Петров: «Бу ырыа соп буолла. Сергей Зверев итиннээҕэр
буолуох тойуктаах. Итиннээҕэр үчүгэйдик туойбута элбэх.
Ол куолаһын иһитиннэриэҥ этэ», — диэбитэ. Мин урут этэн
турабын, Акана Уйбаан, Уйбаныап Уйбаан Ньукулаайабыс,
бэйэтэ оһуокайдьыт, ырыаһыт-тойуксут киһи, Сэргэй Си­
биэрэби улаханнык ытыктыыр киһи, «Сэргэй Сибиэрэп
Сунтаардар адьас таҥаралара» диэбит киһи: «Бу олох (!) олон
эрэр киһи ырыата буолбатах, эрдэ ылламмыт ырыа» диэн
көмүскэһэн турар миигин. Ити ырыаны биэрэрбин Си­
биэрэп уолаттара Борокуоппай, Миитэрэй сөбүлүүллэрин
бэйэлэрэ биллэрбиттэрэ, махтаммыттара. Ол миэхэ тирэх
этэ. Мин өйдүүрбэр, кырдьаҕас киһи ырыата. Уонна ырыа
барыта үстүү тардыылаах тойук буолбатах. Ону ирдиир табыллыбат. Иҥин-иҥин ырыа барыта баар. Ол ырыа биир
көрүҥүн Сэргэй Сибиэрэп, кырдьан баран, ыллаабыт. Мин
кулгаахпар тыынын кыайан ылбакка эрэйдэнэ олорор кур­
дук иһиллибэт. Холку баҕайытык, болүһүөктээн ыллыы
олорор кырдьаҕас киһини көрөбүн. Уонна онтон улахан­
нык манньыйабын. «Сассын, сассын сассыарда» диэн саха
аймахха биир суду улахан суолталаах ырыа диибин. Биһиги
сарсыҥҥыбытын саныахтаахпыт. Туохха барытыгар. Тылбытыгар эрэ буолбатах. Саха киһитэ бэйэтин сарсыҥҥытын,
саха аймах бүттүүнүн сарсыҥҥытын санаабат буоллаҕына,
сатаммат. Онон сарсынныбытын саныахтаахпыт. Улуу тойуксут кэнчээри ыччакка кэбиспит кэс тылын сырыы аайы

санатарым — иэһим. Дьэ, ол саха аймах сарсыҥҥытын
туһунан сэһэргэһиэхтээхпит, ол туһугар олоруохтаахпыт
диэн биэрээри биэрэр биэриим уонна ырыам буолар.
«Айыы Алаһата» ханна тиийдэ?» — диэн ыйыталлар, Бордонно. Бу эмиэ, дьон тугу да билбэт, туохха да кыһаммат
диэн өйдүүр олох букатын сыыһа эбит. Дьон туохха бары­
тыгар кыһаллар. Саха аймах дьылҕата хайдах буолуой диэн
кыһаллан, бу «Айыы Алаһата» ханна тиийбитин сураһаллар,
Ону, ити, Тэрис хаһыакка суруйан турар. Бааспарга омуту
суруйтарбаттары н утарыахха, омукпутун хайаан да суруйуохтаахтар дииллэр.
Аны туран, Куокунута Ынырыы ылыннылар, бэйэлэрэ.
Сүүстэн тахса киһи, сүүс уон алта киһи кэлбит. Олор бары,
олох, биир да киһи утарбат, биир да киһи туттуммат, бары
биир санаанан — бааспарга омугу ыйыахха дииллэр. Аны ол
Ыҥырыыларын бары нэһилиэккэ өйөөтүлэр. Биһиги сылдьыбыт нэһилиэктэрбитигэр, кэлэктииптэрбитигэр эмиэ.
Онон, итини сунтаардар тиһэҕэр тириэрдэн, улуус үрдүнэн
ылыннахтарына, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн даҕаны Ынырыы
таһаарыахтаахтар. Итини, мин санаабар уонна бу Багдарыын
Сүлбэ санаатыгар, генофонда иһинэн ити Ыҥырыыны
түмэн, өйөөччүлэр онно киллэрэн иһиэхтээхтэр. Итини
истэр дьон, Сунтаар нэһилиэктэрин Ыҥырыыларын иилэ
хабан, мунньахтаан хайаан, ейөөн, генофондаҕа киллэрэн
биэриҥ. Суругунан түспүт дьайыылаах буолуо. Оруйуоннар, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар бэчээттэнэн, сахалар
санаалара буола модьуруо, күүһүрүө. Үөһэ ыйааһыннанар
курдук суолталаныа.
«Уйбаныабыскай ааҕыылар» инин диэн этэллэр. Итин­
ник «Мординабыскай ааҕыылар» инин диэн сир-дойду үрдүнэн тэнийэн иһэр диэн Элгээйигэ биир учуутал сирдэ.
Эһиги туох дии саныыгытый, дьэ?
Е.Х. «Уйбаныап ааҕыыта» диэн.
Д. Ээ, «Уйбаныап ааҕыыта» диэн судургу этиэххэ соп. Кимиэхэ эмэ аналлаах ааҕыыны ити ситиминэн сахалыы этиэх­
хэ сөп бөҕө. Эбэтэр «Уйбаныапка аналлаах ааҕыы» диэххэ
соп. «Гогольга аналлаах ааҕыы». Гоголь төроөбүт күнүгэр,
үбүлүойүгэр тэриллэр буоллаҕа. Манныкка этии өйдөбүлэ
чопчута улахан. Манныкка тыл уһууруттан инниэ суохха.
6 Заказ №50

Төттөрүтүн, өйдөбүлү чопчулаан, саха тыла туора тыл тутулунан баран, толооһурарыттан, алдьанарыттан, ураты айылгыта сүтэритгэн быыһыыбыт. «Гоголь 160 сылыгар аналлаах
ааҕыы», «Төрөөбүтэ 160 сылын туолуутугар аналлаах ааҕыы»
диэн уһун курдук. Ол гынан баран — сахалыы.
«Күндэ үбүлүөйүгэр Күндэ туһунан араадьыйанан тыл
этэриҥ буоллар» диэн өссө баҕатын эттэ биир учуутал. Бу,
кырдьыга, ол туһунан санаабатах суолум. Ол гынан баран
бу этии миигин олуйар. Кырдьык, саха киһитэ, саха ты­
лын учуутала, саха тылын туһунан сэһэргиир киһи дьон
көрдөһүүтүн били «социальнай сакаас» диэн курдук ылыныах тустаах быһыылаах. Онон, дьэ, тугу эмэ биэрэ сатаан
көрдөхпүт. Күндэ төрөөбүтэ 100 сылын туолуутугар. Онон,
дьэ, оҕолорум, эһиги эмиэ онно бэлэннэнэн, толкуйдана
сылдьыҥ.
«Саха сирэ» хаһыакка тахсар «Алаһа» сыһыарыыга астааһын туһунан сүбэни таһаараллара буоллар диэн Тойбохойго биир учуутал этии киллэрдэ. «Билигин саха олоҕо кэллэ.
Ол онно сахалар, саха дьахталлара даҕаны, эмээхситтэрэ
даҕаны тугу да билбэт, сатаабат буоллубут. Астааһыҥҥа
даҕаны, ол танас-сап тигиитигэр, сап, быа хатыытыгар
иҥинигэр бүтүннүүтүгэр. Аны тирии таҥастааһынын,
иниир сап хатыытын энин билбэккэ эрэ тыаҕа сүөһү ииттэн, аһаан-таҥнан олорбоккун, саха дьахтара буолбаккын.
Эр дьоҥҥо эмиэ биир оннук буоллаҕа дии. Эр киһи оноһугун, уһаныытын киһи барыта билигин билбэт. Онон, дьэ,
ити биэ кымыһын дэлэтиигэ, сахалыы астааһыҥна дьону
үөрэтиэхтээхтэр диэн. Ити санааны биһиги «Саха сирэ»
хаһыакка тириэрдиэхтээхпит.
Өссө ордук буолуо этэ, оскөтүн тэлэбиисэринэн кордероллоро буоллар.
Дьэ, ол олус үчүгэй буолуо этэ.
Киһи корен үорэнэр.
Д. Ити, дьэ, саамай септоох санаа. Итини эмиэ бу тэлэбисиэрдэргэ биллэриэхпит.
Аны төрообүт тылга сыһыан. «Тыа сиригэр эрэ сахалыы
саҥарабыт» диэтэ Кутанаҕа биир киһи. Ол аата, «Куорагтар саха тьшын билбэттэр» диэн. Дьэ, онтуҥ моккүөрдээх.
Куорат киэн. Онно бары биир буолбатахпыт. Билээччи да,

билбэт да баар. Тыаҕа эмиэ оннук. Куоракка төрөөбүт да,
тыаттан кэлэн олохсуйбут да, соторутааҕыта кэлбит да киһи
толору. Олору барытын биирдик көрүөххэ табыллыбат.
Тыаҕа куруук олорор эрээри тылы, үгэһи куорат дьонуттан ордук билбэттэр. Табаах үөнэ, арыгы үөнэ диэни илэ
кыйманныы сылдьар үөн курдук өйдүүр дьон бааллар эбит
дии, кырдьаҕас дьон. «Тыаҕа оҕолоро да, бэйэлэрэ да «иньэ»,
«ада» диэн тылы туттубаттар. Кыраларыттан үөрэтэллэрэ
буоллар, туттуох этилэр», — диэтэ Илимнииргэ биир киһи,
Кырдьык, «иньэ», «ада» диэн тылы тугтубаппыт — сахабытын сүтэрэн эрэр быһыыбыт. Дьон сопке сирэр. Оттон
«эһэ», «эбэ» диэни билэллэр эбит, син тутталлар.
Өссө билигин уолаттар тутталлар ээ, «ийэм», «адам»
диэн, кэпсэтэллэригэр.
Дьэ, ол курдук үчүгэй тиийэн иһиэхтээх буоллада.
Д. «Сахалыы үөрэтии мөлтөотө, анал үөрэхтээх адыйах,
саатар ситэтэ суох анал үөрэхтээх учууталлары бэлэннииллэрэ буоллар» диэн Илимниир баһылыга П.Т. Ераскумов
этиитэ биһиэхэ күүппэтэх суолбут. Онон ыарыылаахтык
иһилиннэ.
Трофимов Виктор Самойлович: «Саха тыла буорайбытыгар системабыт буруйдаах уонна биирдиилээн ыалтан тутулуктаах», — диир. Систиэмэни бастатар. Бу киһи сопке
эппит. Бастатан туран, систиэмэ буруйдаах. Уонна биир­
диилээн ыалтан эмиэ тутулуктаах. Кырдьык, ыал бэйэтэ
эмиэ иннин саныахтаах, сахатын. «Эн саха одотодун, онон
тылгын билиэхтээххин» диэн тыаҕа олорор дьон үөрэтэр
кыахтаахтар. Оскуола — саха оскуолата!
«Дапсы тылы үөрэтэн тэлэбиисэргэ тахсан быһаарара
буоллар» диэн Илимнииргэ бада санааларын эттилэр. Дьэ,
ону, тэлэбисиэргэ тахсары мин быһаарбаппын. Ол ону,
дьон модьуйар, туруорсар буолладына, ону тэлэбисиэр салалтата ылынар буолладына, холонон көрүөххэ соп этэ.
Ол гынан баран ол тэлэбисиэргэ санарыы эмиэ туспалаах
буолуохтаах. Ону эдэр дьон ылсаллара ордук кэскиллээх
буолуох этэ. Араадьыйада «Биһирэм тыл» баарын курдук,
тэлэбисиэргэ эмиэ саха тыяын култууратын туһунан биэрии баар буоларыгар бадарыы сөптөөх. Сөптөөх санаа. Ол
Дапсы да буолбатын, ким баҕарар, сөптеөх киһи тэлэби6*

сиэргэ тахсан, кэпсиирэ туһалааҕа биллэр, Санааны баҕас
саныыбыт, онно-манна этэбит. Туруорсуутун туруорсубаппыт. «Биһирэм тылы» истэн, сөпкө саҥара сатыыбыт», —
диэн этэллэр. Сөпкө саҥара сатыыллара истиэххэ үчүгэй.
Е.Х Туһаналлар эбит.
А.П. Туһанабыт диэччилэр куоракка да бааллар.
Д. Илимнииргэ: «Эһигини кэнэҕэс да өйдүөхтэрэ, ахтыахтара», — диэтэ биир киһи. Бу үчүгэйин. «Улахан туһалаах
суолу эһиги тута сылдьаҕыт, ону дьарыгыраҕыт», — диэн
өйдүүллэр эбит. Улахан суолталаах, норуокка кэскиллээх
дьарык. Ол иһин этэр — кэнэҕэс даҕаны өйдүөхтэрэ диэн.
Ити, «кэнэҕэс(ки)» диэн тылы сөбүлээбэт дьон баар
буолааччылар: кэнэҕэс, кэнэҕэһин. кэнэҕэски, кэнэҕэски
(кэлэр) кэм энин диэни. Ол ынах кэнэҕискитин кытта буккуйалларыттан эбит. Омоним, элбэх суолталаах тыл, тыл
көнө, көспүт суолталара диэннэри киһи барыта оскуолаҕа
үөрэтэр. Ол «кэнэҕэс, кэнэрһин, кэнэҕэски ыччат» диэн
кэлэр кэм суолтатыгар туттуллуута тыл көнө, торүт суолтата, оттон ынах хойуккутун ааттааһын — көспүт суолта. Сырайынан «харбыһын, хорбуһун» диэхтэрин кэрэйэн, ыарахан тылы тумнан, «хойукку, кэнэҕэски, тымыр, сыалыйа»
диэн харыс тыллары туттубуттар. Ынах хорбуһунун «хойуккута, кэнэҕэскитэ» дииллэрэ били ньирэйэ төрөөбүтүн кэннэ кэлэрин иһин. Ынах төрүүрүгэр эрэйдэнэр. Хойуккута
кэтэтэр-манатар буолан кыбыстыылаах. Онон харыс тылы
туттубуттара кэбэҕэстик сэрэйиллэр. Онон кэнэҕэски кэм,
кэнэҕэски ыччат киһи абааһы корор тыла буолбатах.
Саха тылын туттуу эйгэтин кэҥэтэр туһунан улаханнык
кыһаллан-мүһэллэн эттилэр. «Былаас уорганнарын докумуоннара барыта нууччалыы кэлэр. Сахалыы суруйан ыыттаххына, тонүннэрэллэр, нууччалыы суруйары ирдииллэр.
Нууччалыы билэр эрэ киһи өрө тахсар» диэн этэллэр (ити
Илимнииргэ кытта). Манна кэлэн, Бэрэсидьиэн уонна Быра­
быыталыстыба дьаһалтатыгар, Ис бэлиитикэ салаатыгар тиийэн: «Хайдах манныгый, уу халаанын хоромньутун туһунан
ыксаллаах докумуону сахалыы суруллубутун иһин тонүннэрэ
сылдьар үһүгүт?! (1998 с.)», — диэн эппиппин: «Эчи, суох!
Биһиги инньэ гыммат дьоммут», — диэн буолта.
«Ханнык миньиэнньэлээх баран эрэҕитий?» диэн ыйы84

тар биир киһи. Били «Туох санаалаах баран эрэҕитий?» диэн
ыйытыыбыт бааһынайдыыта. Хоруйун барытын ааспыт
биэриигэ эппиппит. Онно «Биһирэм тылы» биһирээччилэр
диэн анаан хаартыскаҕа түстүбүт, архыып буолуохтаах. Салайааччы булунаннар, үлэлиэхтээхтэр. Ити кинилэр Иньэ
тыл, сурук-бичик күнүгэр ыстатыйа таһаараллар, Бүөтүр
Онтуонабыс Боппуок, холобур. Эрэдээксийэҕэ көрсүһүүгэ
ону бэлиэтээтим.
Дьэ, онон, үлэлиэҕиҥ-хамсыаҕыҥ, саха дьоно! Тылбы­
тын, култуурабытын харыстыаҕыҥ, ыраастык тутуоҕуҥ,
харысыһыаҕын, хараанныаҕын .

КИҺИ ЭРЭ БУОЛЛАРГЫН...
БТ 211. 98.02.01.
Режиссер С. Ильина, оператор О. Степанова.
Биэриигэ кыттар: Е. Хамарова

Бүгүҥнү биэриибит солуна элбэх буолуоҕа. Икки биэриибит көтөн, солун мунньуллан хаалла. Онон ол солуммутун биһиги бүгүн кэпсиир санаалаахпыт.
Бастакытынан, дьон: «Бу биэрии тоҕо буолбата?» — диэн
ыйыталлар. Ол биһигиттэн тугулуга суох. Бырагырааматтан
устан (суох оҥорордуу сотон) кэбиһэннэр, биэриибитин
бэрдэрбэтэхтэрэ. Ол ону биһиги үнүстүүт аатыттан су­
рук аҕалан, туруорсан, «Бу нэдиэлэттэн буола туруо» диэн
буолла...
Бу биэрии буолбатаҕар Татьяна Иннокентьевна Филип­
пова уонна Андреевтар диэн, Ефремовтар диэн (бары Дьокуускайтан) сурук суруйан ыыппыттар, ону биһиги билиһиннэриэхпит. «Бүгүн «Биһирэм тылбыт» эмиэ буолбата. Ол
иһин чугас эргиннээҕи истээччилэрбитин кытта сүбэлэһэн
баран, санаабытын этэргэ быһаарынныбыт. Киһи аймах
Сана дьылы хайаан да инникигэ эрэллээх, сырдык ыра са­
наалаах көрсөр үгэстээх уонна дьыл саҕаланыыта хайдаҕар
улахан суолта биэрэр идэлээх. Биһиги, «Биһирэм тылы»
истээччи, киниттэн туһанааччы уонна саха ыччатын инники кэскилин төрөөбүт тылын кытта ситимнээн сыана85

лыыр дьон быйылгы дьылга былааммыт, эрэлбит элбэх этэ.
Ол гынан баран, тоҕо эрэ бэккэ күөдьүйэн испит уоппуткүөспүт сырдыгын биэримээри гынна дуу, тугуй? Итиччэ
саҕалаан баран, эмиэ туохтан иннэн хааллыбыт? Биллэн ту­
рар, үп тиийбэт, уларыйыы таҕыста диэхтэрэ. Ол гынан ба­
ран төттөрү өттүгэр уларыта олордохпутуна, норуоппутугар,
бар дьоммутугар, ама, үтүө-өҥө онорбут аатырдахпытый?
Олохпут ыараабытын бары билэн-көрөн олоробут. Оннук
кэмҥэ ханан чэпчэки, судургу уонна ордук туһалаах өттүн
тутуһуох баара. Холобур, уруккуга холоотоххо билигин тылга
сыһыаннаах кинигэлэр, кып-кыра да буоллар, тахсыталаан
эрэллэр үһү. Ол олус бэрт. Ол гынан баран тылы билиигэ
анардас кинигэҕэ өйонүохпүт иһин, ону ирдэһэн буларыҥ,
кыра харчыгыттан кылахтаһан, атыылаһан ыларын уонна,
соло буолан, элбэҕи ааҕан, сөптөөх тыллары булаттаан ылар
киһи аайы кыайтарбат суол. Ол кэриэтэ, бастакытынан,
тута этэн биэрэр, иккиһинэн, тылынан быһаара олорор
тыл үөрэхтээҕэ араадьыйанан кэпсиирэ быдан тиийимтиэ
уонна үгүс түбүгэ суох барыбытыгар олус туһалаах этэ. Ону
таһынан төрөөбүт тылын билбэккэ мунар-тэнэр үлэлиир
да, үөрэнэр да ыччаппытыгар учуутал тылынан кэпсиирэ
ордук өйдөнүмтүө буолуохтааҕа саарбаҕа суох. Онон, Ми­
хаил Петрович, биһиги көрдөһүүбүтүн тустаах сиригэр тириэрт, киһи эрэ буолларгын «Биһирэм тьмы» саптарыма,
сарбыйтарыма диэн көрдөһөбүт. Дьокуускай. Андреевтар,
Ефремовтар уонна Филиппова Татьяна Иннокентьевна», —
диэбиттэр.
Дьэ бу дьоҥно барыгытыгар барҕа махтал!
Иккис солун. Ити үс ыалтан кэлбит сурукка этиллэрин
бигэргэтэн, мин маннык биир этиини ааҕан иһитиннэриим.
Профессор Авксентий Егорович Мординов «Совершен­
ствование социально-классовых и национальных отноше­
ний» диэн 1986 сыл ахсынньы 1 күнүнээҕи лиэксийэтиттэн
тылга сыһыаннааҕы суруммуппун. Кини: «У детей, моло­
дежи нет языковой культуры. Почему? Потому что не вла­
деют родным языком. Языком они не владеют. Словами
владеют, читают», — диэбит. «Языком надо овладевать на
основе классики. Их не читают. Больше детектива чита­
ют, Энгельс изучал языки на основе классики. Возникла

опасность безъязычия. Безъ-язычия», — диэн оҕонньор ты­
лын чиҥэтэ-чиҥэтэ хатылаабыт эбит. Дьэ, онон бу уонтан эрэ тахса сыллааҕыта этиллибит этии күн бүгүн ордук
дьэҥкэтик, ким даҕаны мөккүспэтин курдук, киһи бары­
тын хараҕар көстөр көстүү буолбут быһыылаах. Дьэ ол иһин
субу ыччаппыт тыла суох буолбатын диэн биһиги күн-түүн
өйбүтүттэн-санаабытыттан араарбакка, ону ыһык оҥосто
сылдьаммыт үлэлии-хамсыы сатыыбыт. Ол ону билэристэр дьоҥҥо, билэ сатыыр дьоҥҥо барыларыгар тириэрдэ
сатыыбыт. Ол онон биһиги биэриибит көппөтүгэр бэйэбит
баҕарарбыт кэмнээх буолуо дуо? Ол баҕабытын кытта дьон
баҕата биирэ тирэх биэрэр. Дьон урут да суруктарыгар этитэлииллэр этэ. Ону билигин Евгения ааҕан иһитиннэриэҕэ.
Е.Х. Үһүс солун. Горнай улууһуттан Мааппа Сэмиэнэбинэ Борукуоппайаба диэн суруйбут. Ол суругар бугурдук эппит: «Саха норуотун сайдыытын туһугар туруулаһан
үлэлииргин биһириирбитин биллэрэбит. Ити биэриилэр
оскуола оҕолоругар саха тылын үөрэтэргэ уонна саха тылын
үөрэтэр куруһуоктарга олус наадалаахтар. Үсүһүнэн, учуу­
тал л ар, студеннар да бэркэ туһаныа этилэр. Онон хас биирдии «Биһирэм тыл» биэриилэрин кассетаҕа устан иһэҕит
дуо? Кинигэ, босуобуйа буолар гына бэчээттэниэ дуо? Ити
бэйэлээх көмүс биэриилэр уһун үйэлээх, үгүс киһиэхэ
туһалаах арахсыспат доҕордоро, уолбат ойбонноро буолуон
наада. Радионан биирдэ истибит уопсай өйдөбүллэри хаалларар буоллаҕа, толору, дьэҥкэтик туһаныллыбат. Онон ити
биэриилэр кассета, кинигэ буолан бэчээттэнэн тахсыахтарын баҕарабыт, кэтэһэбит уонна туруорсабыт».
Д. Итинник диэн этэр. Манна сыһыаран, истээччилэрбэр сүбэлиим: «Биһирэм тылы», магнитофоҥна уста-уста,
истин. Билигин ханна баҕарар ыал аайы магнитофон баар.
Онон биһигини кэтэспэккэҕит, бэйэҕит устан ыларгыт ор­
дук түргэн, туһалаах буолуоҕа.
Төрдүс солун. Дьэ, ити сурукка ахтыллар Куорунай
улууһугар сырыттым. Генофонда дэпэртээмэнин баһылыга
Кириллина Валентина Уйбаанабына уонна отделын үлэһиттэрэ буолан, Чурапчы «Саҕах» киинин кытта Куорунай
улууска тахсан, икки күн кэмпириэнсийэ тэрийэн ыыттылар. «Бу конференцияны бары астынныбыт», — диэн

түмүктээтилэр. Куорунайдар эмиэ: «Биһирэм тылы» истэбит», — диэн үөрэллэр-көтөллөр уонна ити биэрии быстыбакка бара турарыгар баҕаларын эттилэр. Кинилэр
сибилиҥҥи бу ыарахан диэн ааттыыр кэммитигэр олоххо
тардыһыылара күүстээҕин көрдөрдүлэр. Олоххо тардыһыы,
үөрэххэ тардыһыы диэн тылы мин онно элбэхтик истэммин
үөрдүм. Ити Чурапчы «Саҕахтара» тохсунньу 7 күнугэр Багдарыын биһиккини ыҥыран турардаахтар. Суол көстүмүнэ,
барбатахпыт. Дьэ, онтубутун, хата, Куорунайга түбэсиһэн,
санаа-санаабытын билсистэхпит. Иэсиитин төлөөбүт да
курдук сананныбыт.
Бэһис солун. Томмот куораттан, нууччалыы оскуолаҕа
үөрэнэ сылдьан, бэйэтэ дьиэтигэр сахалыы кэпсэтэ сылдьыбыт Матвеева Альбертина Титовна диэн билигин Том­
мот куоракка олорор учуутал суруга баар. Анаан туспа биэриэхиит дии санаабыппыт эрээри, бүгүҥҥү биэриибитигэр
быһаччы сыһыаннаах сурук. Кинилэр аҕалара, булчут-алчыт киһи, сүрэҕинэн-быарынан сахатын тылын-өһүн собүлүүр, сахалыы ыллыыр, кэпсиир, «Сахалыы саҥарыахтааххыт эһиги, саха оҕолоро» диэн үөрэтэр идэлээх кырдьаҕас эбит. Дьэ, ол онон бу нууччалыы оскуолаҕа үөрэммит, нуучча оҕолорун кытта улааппыт эрээри син сахалыы
саҥарар курдук сананан сылдьыбыт Альбертина 1965 с,
Куорунай Бэрдьигэстээҕэр үлэҕэ ананан тиийбитэ, арай
кини билиитэ, кини тыла татым буолан биэрбит. Нуучча­
лыы тылы элбэхтик туттар эбит. Куорунай дьоно сахалыы
саҥараллар эбит. Ону өйдөөбүт. Дьэ онон «бу мин итэҕэстээх
эбиппин» диэн ойдоон, кыһанан-мүһэнэн, билэ-коро сатаабыт. Оттон куорунайдар: «Бу эн тылы билбэт эбиккин,
саха буолан бараннын сатаан санарбаккын», — диэн биир
даҕаны киһи кинини кыратык даҕаны хомоппотох. Онон
бу тыла дьаданы буолбутун бэйэтэ эрдэ ойдоон, «Бу мин
балтыларым эмиэ мин курдук үөрэниэхтэрэ, бу манна саха
ортотугар сайдыыһылар» диэн нөҥүо сылыгар балтыларын
идцьэн, эмиэ Куорунай оскуолатыгар үорэппит. Дьэ, ити
олус туһалаах буолбут. Сибилигин Альбертина Титовна
Томмокко төрүт култуураны, саха тылын үорэтэр идэлээх
киһи буолан тахсыбыт. Дьэ, бу Альбертиналаах үчүгэй
иитиилээх, сахалыы билэр, сахалыы иитиллибит оҕолор

диэн буолаллар. Үс сылы быһа балтыларын илдьэ сьщцьан,
Бэрдьигэстээххэ үөрэттэрбитин билигин аҕатыгар махтана
саныыр. «Аҕам көҥүллээбитэ» диэн. «Бу, кырдьык, үчүгэй
сир эбит, дьэ, оҕолорум онно бардыннар» диэн кыыһыгар
биэрэн ыыппыт. Онон чахчы өйдоох аҕа эбит. Кырдьаҕас
оҕонньор, сүрэҕинэн таайан, «Мин оҕолорум оннук сиргэ
олороллоро, сылдьаллара, үөрэнэллэрэ, үлэлииллэрэ con
эбит» диэн санаабыт, билбэт сиригэр ыыталаабыт. Альбер­
тина Титовна: «Поговорим по-якутски» диэн занятие ыытабын», — диэн суруйар. Онон Саха сирин туһунан ааҕар,
кэпсиир. Оҕолоро эмиэ ааҕаллар, кэпсииллэр, альбомнары
онороллор эбит. Онон дьарыктара элбэх. «Топонимика Ал­
данского района» диэн эмиэ дьарыктаах. Онтуката туран —
нууччалыы. Оҕолор ону эмиэ улаханнык сэргииллэр. Атын
улуус оҕолоро эмиэ бааллар эбит манна. Онон сахалыы
ырыалары, үҥкүүлэри үөрэтэллэр, оһуокайдыыллар. Араас
оҥоһуктары онороллор, иистэнэргэ кытта үөрэнэллэр. Дьэ
бу үчүгэй, туһалаах буолбатах дуо? Бу саха тылын таптаан,
сахалыы сиэри, сахалыы үгэһи үөрэтэн, ону сайыннарар
туһугар үлэлии-хамныы сылдьар Альбертина Гитовнаҕа
улахан махталбытын биллэрэбит. «Биһирэм тьшы» истэн,
туһанабын диэн кини уруккуттан этэр этиитэ. Онон: «Бу
эһиги биэриигит улахан комо буолар. Эһиги үлэҕитин саха
тьшлаах дьон үрдүктүк сыаналыахтара дии саныыбын, үйэ
тухары Эн аатыҥ ааттана турара буолуо диэн бигэтик эрэнэ
саныыбын», — диэн эппиккин. Ол сорох дьон кулгааҕар
туора киириэн соп. «Аһара хайҕаабыт, ону Дапсы биэриитигэр сэмэйэ суох aaga олорор» диэн. Мин ким да санаатын кистээбэккэ, тупсарбакка барытын иһитиннэрэбин.
Истээччилэрим, ону бэйэҕит ырыналыыр, ыйааһынныыр
кыахтааххыт.
Алтыс солун. Бэрдьигэстээххэ кимнээһийэ аһьшынна.
Ол онно үөрэх миниистирэ бэйэтинэн сырытта. Ол сылдьан, тьш-ос этэн, алҕаан кэллэ. Аны туран, Ил Түмэн
дьокутаата, Судаарыстыбаннай мунньахпыт бэристээтэлэ
Билиикэп Баһьшай Баһылайабыс тиийэн, эмиэ алҕаан,
көмолоһөн кэллэ. Онон ситигирдик саҥа үөрэх тэрилтэлэрэ элбии турдахтарына, үөрэхпит чэчириэ дии саныы­
бын. Субу кимнээһийэ оҕолоро сахалыы даҕаны үчүгэйдик

саҥараллар эбит, омуктуу даҕаны. Хайа баҕарар тылынан
саҥарар эбиттэр. Ону кимнээһийэ аһыллыытыгар эппиттыыммыт саҥалара көрдөрөр. Учууталлара эмиэ сахалыы
да саҥараллар, нууччалыы да, омуктуу да. Оттон урукку
өттүгэр ити сахалыы үөрэнэр оҕолорго «нууччалыы эрэ
санарын» диэн оскуолаҕа нэдиэлэннэн нууччалыы санарда
сатыыр, сахалыы санардыбат угэс баара. Билигин хайа
баҕарар омук тылын баһылыыр кыах баар — ааҕылыйалыы
да, боронтуустуу да, ньиэмэстии да. Ону ааһан, кэриэй, кытай тылын үөрэтэллэр.
Онон ити ыраах 20 костоох Куорунайга Дьокуускайтан
итэҕэһэ суох олох, сайдыы бара турар кыахтаах эбит диэн
мин үорэн-көтон кэллим. Бу, Альбертина Титовна, үлэлээбит Бэрдъигэстээххэр Эн махталгын бу араадьыйаннан
бүгүн «Биһирэм тылынан» тириэрдэбин. Ону Бэрдьигэстээх дьоно истэр буолуохтаахтар.
Сэттис солун. Дьэ, билигин Күндэ торообүт күнүн,
үбүлүойүн туһунан. Күндэ диэн ааты дьон барыта билэр.
Урукку оскуолаҕа үорэммит сылларбытын санаатахпытына, Күндэ кинигэлэрин билигин ыскааппытыгар уурунан
турарбытын санаатахпытына, Күндэни сааһырбыт оттүбүт
бары билэбит. Аны сибилигин даҕаны оскуола бырагырааматыгар баар. Күндэ айымньыларын үорэтэллэр. Онон ба­
ры билэбит диэн этэрбит соптоох. Күндэ диэн туох киһи
этэй? Күвдэ диэн учуутал, суруйааччы. Суруйааччы буолан
баран, киэн эйгэлээх суруйааччы — бэйээт, прозаик, драма­
тург. Кини айымньылара сибилиҥнэ диэри киһи сүрэҕинбыарын иһинэн киирэр, ойүн-санаатын уһугуннарар айымньылар. Киһини элбэхтик толкуйдаталлар. Санаарҕаабыт
киһи ол кини хоһоонноруттан чэичээн кэлэр. Билинни,
араас арыгы дэлэйэн турар кэмигэр, Күндэ айымньыларын
аахтахха, бүгүҥҥү күнү корен турбут курдук үүт харахха
даҕаны суруйбут эбит диэххэ айылаах. Билигин хаартылаан эстэр дьон баар буоллахтарына, олор олохторо эмиэ
Күндэ айымньыларыгар толору кестор. Сибилигин сүүлүк
дьон баар буоллахтарына, киһини иэскэ хам ылан, кэлгийэн кэбиһэр, эһэр буоллахтарына, Күндэ айымньытыгар
ол эмиэ баар. Ол олус сытыытык костүбүтүн биһиги ааҕан

биэрэр санаалаах этибит буолан баран, бүгүҥҥү биэриибитигэр кыаллыбат, кэлин ааҕыахпыт.
Аны Күндэ — литэрэтиирэ кириитигэ, литэрэтиирэ
устуоруга, литэрэтиирэбиэт, түөрүөтүк. Бу киһи бэрт кылгас кэмҥэ олорон ааспыта, аҕыйах сыл үлэлээбитэ, ол гы­
нан баран ситигирдик киэҥ өрүттээхтик үлэлээбитэ киһини
сөхтөрөр. Саха тылын кырамаатыкатын суруйбут киһи. Саха
тылын үөрэнээччилэргэ элбэхтик үөрэппит улахан талааннаах учуутал. Улахан дьон үөрэнэр кинигэлэрин кытта суруйбута, суруйсубута. Кыраайы үорэтээччи, Бүлүү түмэлин
тэрийсибит үтүөлээх. Бэчээти терүттэспитэ, 1923 с. «Кыым»
сурунаалы бэйэтэ таһаарбыта. Онтон 1927 с. Москубаттан
эргиллэн кэлэн баран, «Кыым» хаһыат эппиэттиир эрэдээктэрэ буолбута. 1924 с. Москубаҕа ССРС норуоттарын киин
издательствотын иһинэн тэриллибит саха сиэксийэтин эп­
пиэттиир эрэдээктэрэ. Онно элбэх кинигэни таһаарбытын
билигин дьон сөҕер: «Үтүмэн да үлэни үлэлээбит киһи
эбит», — диэн.
Сэмэн Андреевич Новгородов кэнниттэн кинигэ таһаарааччы киһибит Күндэ этэ. Саҥа алпаабыт кэмитиэтин учуонай сэкирэтээрэ. Тиэримин тылдьытын онорбута
быйыл сайын бэчээттэнэн, кинигэ буолан тахсыа диэн
кэтэһэбит.
Дьэ, субу киһиэхэ тохсунньу 16 күнүгэр Куманьытаарынай чинчийии үнүстүүтүгэр научнай кэмпириэнсийэ
буолбута. Нассынаанай бибилитиэкэҕэ Күндэ киэһэтэ
буолбута. Күндэ уҥуоҕар мэҥэ таас ууруллубута. Владимир
Хабырыллайабыс Павлов уонна ускуултар Одубаар Пахо­