Биһирэм тыл - 07

мов, Александр Сергеевич Уаров үтүөлэринэн бу мэҥэ таас
баар буолла. Үйэлээх сааска турдун, умнуллубатын диэн
мэҥэ тааска суруллан хаалла. Дьэ, ити үс дьаһал буолла.
Аны, төрдүһүнэн, дьиэ бараанын оҥорор баабырыкаҕа
көрсүһүү буолла. Онно Күндэ үбүлүөйүн салгыы хайдах тэрийдэххэ үчүгэй буолуоҕун туһунан ис сүрэхтэн сүбэлэһии
буолла. Бэҕэһээ, тохсунньу 31 күнүгэр, Кутанаҕа, Күндэ
төрөөбут сиригэр, улахан улуу бырааһынньык буолбут буо­
луохтаах. Сунтаардар, тугу да ылыстахтарына, ону тиһэҕэр тиийэ үчүгэйдик тэрийэр дьон. Онон кинилэр кыайбатахтара-хоппотохторо суох. Күндэни бары ытыктыыл91

лар, Күндэ айымньыларын ааҕаллар. Сибилигин даҕаны,
дьон, өй ыланҥыт, субу кэпсэтии кэнниттэн «Марбаны»,
«Доромооннооҕу», «Хаартыһыттары», «Иэдээннээх баҕаны»
ааҕан көрөөрүҥ эрэ. Оччоҕо Күндэ кэмэ илэ бэйэтинэн
арылла түһүөҕэ, суруйааччы көрсүө, үтүө-мааны, киһини
таптыыр сырдык сэбэрэтэ көстөн кэлиэҕэ.
Дьэ, билигин биһиги Күндэ айымньыларыттан бу биир
хоһоонун ааҕыаҕыҥ. «Төрөөбүт тыл» диэн:
Төрөөбүт
Төрүт тыл
Сөрүүн
Сүөгэй курдук,
Сүрэҕи-быары
Серүүргэтэр,
Убаҕас отон
Уутун курдук,
Улахан куйааска
Утаҕы аһарар,
Сырдьыгыныы көөнньүбүт
Сылгы кымыһын курдук,
Тостор куйааска
Тоҕулу ханнарар...
Иитиллибит
Ийэ тылбыт
Иинэҕэс сири
Имэҥинэн-быйаҥынан
Ибиирэн биэрэр...
Саппа-садарах уотунан
Күтүр хараҥаны
Күлүмнэтэ сырдатар...
Ийэ тыл
Быстар-ойдор күҥҥэ
Быыһал-абырал буолар,
Өлөр-сүтэр күҥҥэ
Өрөһүлтэ буолар...

Дьэ, ити ийэ тыл туһунан Күндэ саамай үчүгэйдик эппитэ диэн тыл үорэхтээхтэрэ, литэрэтиирэбиэттэр, ону
тэҥинэн Күндэ биир дойдулаахтара эппиттэрэ.
Күндэ торөөбүт сириттэн Күндэ үбүлүөйүгэр Кутана
баһылыга Александров Валерий Кириллович, орто оскуо­
ла дириэктирэ Никифоров Капитон Николаевич, мусуой
дириэктирэ Кириллин Трофим Семенович, тойуксут Его­

рова Лена Митрофановна уонна Винокуров Валерий Кон­
стантинович диэн спорт үлэһитэ, аны туран улуус аатыттан
улуус баһылыгын бастакы солбуйааччы Егорова Валентина
Николаевна, улуус баһылыгын экэниэмикэҕэ солбуйааччы
Федорова Алена Афанасьевна, улуус бибилитиэкэтин дириэктирэ Иванова Татьяна Николаевна, бибилитиэкэ төрүт
кыраайы үөрэтэр салаатын сэбиэдиссэйэ Алексеева Ната­
лья Николаевна, аны култуура салаатын үлэһитэ Захаро­
ва Наталья Ивановна буоланнар бэрт элбэх киһи кэлэн,
Күндэ үбүлүөйүн киэргэтэн, көтөҕон барбыттара. Бу ула­
хан үтүө быһыы буолар. Кинилэр Сунтаар курдук ыраах
сиртэн оптуобуһунан, массыынаннан кыахтаахтык тэринэн
тиийэн кэлбиттэр. Үтүо дьыалаҕа ырааҕа чаҕыппат.
Дьэ, ахтылҕаннаах истээччилэрбит, бүгүн биһиги биэриибитин манан бүтэрэбит. Аныгыскы биэриигэ диэри
диэн арахсыахтаахпыт. Ол иннинэ эттэхпинэ, мантан инньэ биһиги сорудах эҥин даҕаны бэрсэр буолууһубут, кыракыралаан. Уустук суолларга дьон билиитэ-көрүүтэ кэнээн
иһиэх тустаах. Умнуллан эрэр тыллары, суолталара чуолкайа
суох буолан эрэр тыллары биһиги манна олорон билэр кыахпыт суох. Тылдьыттарга буоллаҕына, киирбэттэр. Эһигитгэн
эрэ билэр кыахтаахпыт. Онон биһиги көрдөһүүбүт диэн ити
чуолкайданар өйдөбүллээх тыллары чуолкайдаан ыытыаххыт этэ. Оччоҕо ол ону биһиги биэриибитигэр туһаныахпыт,
маннык киһи бугурдук диэн быһааран ыыппыт, бу сиргэ би­
лигин маннык диэн суолталаан өйдүүллэр эбит диэн. Онон
эһиэхэ ити үлэҕитигэр ситиһиини баҕарабын. Иньэ тыл,
сурук-бичик күнэ чугаһаан иһэр, ол онно улуус-улуус аайы
бэлэннэнии баран эрэр буолуохтаах. Ол онно көҕүлээччи
тыл үөрэхтээҕэ, саха тылын учуутала, тылы таптыыр, би­
лэр ханнык баҕарар киһи буолуон соп. Бу маныаха бастыҥ
көмөлөһөөччү — бибилитиэкэ, киин бибилитиэкэлэр быыстапка энин тэрийэн, дьону мунньан, туох баҕарар биэчэри
тэрийэр кыахтаахтар. Онон эһиэхэ ситиһиини баҕарабыт.
Саха тылын учууталларын, саха тылыи таптааччылар өрөгөйдөөх күннэрэ буоллун!

САХА ТЫЛЫН УЧУУТАЛЛАРЫГАР ТИРЭҔИРИҤ
БТ 222. 98.04.19
Режиссер К. Артыамыйап.
Биэриигэ кытталлар: Е. Хаамараба, А. Борокуоппайаба,
М. Баһылайаба

Д. Бүгүн, болдьообуппут курдук, күрэхтэһиибит түмүгүн
билиһиннэриэхпит. Муус устар уон үс күнүгэр түмсэн,
түмүк таһаардыбыт. Бас тойонньут, акадьыамык Силэпсиэп Бүөтүр Өлөксүейэбис, суруксут Хаамараба Евгения,
тойонньуттар — филологическай наука дуоктара Алек­
сеев Уйбаан Дьөгүөрэбис-Хомус Уйбаан, филологическай
наука хандьыдаата, Куманьытаарынай чинчийии үнүстүүтүн «Быһаарыылаах тьщцьыты» онорор биир төһүү үлэһитэ Васильева Надежда Николаевна уонна «Биһирэм
тыл» биэриилээҕэ Дапсы буолан биирдии үлэнэн илдьиритистибит, дьүүллэстибит. Тыл суолтатын быһаарыыга өйдөбүлбүт туспалаах түбэлтэтигэр кырдьаҕас учуонайдар
Бүөтүр Саабыс Охонооһойобу, Хабырыыл Баһылайабыс
Боппуогу, Дьөгүөр Эҥиэнтэйэбис Окуньуоһунньукабы
көмөлөһүннэрдибит. Онон, түмүгэр, биир санааҕа кэлэн
истибит. Быһаарыыбыт маннык буолла. Судургутутаары
боротокуолтан ааҕан биэрэбин.
Басгакынан, бас тойонньукка академик Слепцов Бүөтүр
Алексеевиһы, иккиһинэн, суруксукка — Хаамараба Евге­
ния Дмитриевнаны таларга. Үсүһүнэн, күрэхтэһиигэ кимнээх кыттыбыттарын аат ааттаан биллэрэргэ. Төрдүһүнэн,
сорудаҕы толорбут дьон үлэлэрин эрэ көрөн сыаналыырга.
Ол аата, сорох сорудаҕы толорботох дьон киэнин сыаналаабакка диэн. Бэсиһинэн, улахан дьон үлэлэрин туспа,
оҕолор үлэлэрин туспа наардаан тойоннуурга. Алтыһынан,
биирдэ быһаарыллан хаалбат оннук ыарахан, уустук сорудахтар эмиэ бэриллибиттэрин, ол саха дьоно төрөөбүт
иньэ тылларын билэр баҕаларын көбүтэргэ аналлааҕын,
«Биһирэм тыл» туруорар соругар сөп түбэһэрин бэлиэтииргэ. Быһаарарга уустук тыллар чопчу өйдөбүллэрин, тыл
үөрэхтээхтэрин киэнник кытыаран, элбэх киһи күүһүнэн
билэ сатыырга. Истээччилэри эмиэ киэнник тардан, итин94

ник уустук, ылбычча быһаарьылыбат тыллары быһаарсарга,
Сэттиһинэн, улахан дьоҥҥо:
Бастакы миэстэни, +32, —6 бааллаах, саамай үрдүк
көрдөрүүлээх Саввинов Өндүрэй Саабыска биэрэргэ. Ити
«бүлүүс», «мүүнүс» диэни быһаарабын. Биһиги биэрбит сорудахпытыгар, дьон эппиэттэрин соп дуу, сыыһа дуу диэн
бэлиэтээн иһэбит. Биирдии эппиэккэ хастыы даҕаны сөп
баар буолуон соп. Син ол курдук, хастыы даҕаны сыыһа
хоруйдааһын баар буолар. Ол аайы биһиги (+) уонна (—)
туруоран иһэбит. Ону кэлин биирдиилээн ырытыыбытыгар
кордөрүохпүт. Хайдах (+, —) туруорбуппутун.
Иккис миэстэни +29, —7 бааллаах Филиппова Татьяна
Иннокентьевнаҕа биэрэргэ. Ол аата сеп хоруйа 29, сыыһа
хоруйа 7.
Үһүс миэстэни +29, - 8 бааллаах Золотарева Мария
Ньукулаайыбынаҕа биэрэргэ.
Оҕолорго бастакы миэстэни +21, —12 бааллаах Ханалас
улууһун Тиит Арыы орто оскуолатын 10 кылааһын
үөрэнээччилэригэр биэрэргэ.
Иккис миэстэни +19, —14 бааллаах Дьокуускай куорат
кимнээһийэтин 8-с кылааһын үөрэнээччитигэр Кирил­
лов Айарга биэрэргэ. Манна, быһа тутан этэн аастахха, бу
оҕолор кыттыылара суолталаах. Улахан дьон мунаахсыйар
суолларыгар кыттан, оссо элбэх кырдьаҕастан ордон тахсыбытгара үчүгэй, биһигини үөрдэр. Онон, оҕолор инники­
тин даҕаны, «Биһирэм тьшы» элбэхтик истэн, бэлиэтэнэр
буоллахтарына, олох инники, сулбу ыстанан тахсыахтарын
сөп, аҕыйах сылынан.
Бириистэрин, кэм уратытын аахсан, туох кыах көстөрүнэн, кэлин эбии быһааран биллэрэргэ.
Бу быһаарыыны истээччилэргэ биирдии-биирдии илдьиритэн тириэрдиини Өлөксүөйэп Михаил БөтүрүөбүскэДапсыга уонна Хаамараба Евгения Дмитриевнаҕа сорудахтыырга.
Дьэ, билигин ити боротокуолбут уурааҕын толоробун.
Бастакытынан, дьэ, ким хантан кэлэн кыттыбытын билиһиннэриэхтээхпин. Алпаабыт быһыытынан баран иһэн, били
кэлин кэлбит үлэлэр киирэннэр, алпаабыт кэһиллэр. Дьэ
манна хайдах суруллубутунан иһитиннэрэбин.

Аммосов Афанасий Дмитриевич. Чурапчы улууһугар
Дириҥҥэ олорор, биһиэхэ дөрүн-дөрүн кыттар. Кытыннаҕына, сирийэн-боруйан уһуннук-киэҥник суруйар үгэстээх. Онон эһиги билэр киһигит бу Афанасий Дмитриевич
диэн. Көннөрү кэисэтиигэ, сэһэргэһиигэ уонна сыанаҕа
таҕыстаҕына, тэҥнээҕэ аҕыйах киһи баара буолуо дии саныыбын. Аныгы эдэр дьон өссө чугасаһаллара саарбах. Тыл
мөлтүү илигинээҕи имигэс тыллаах дьоҥн о инники испит
киһи Афанасий Дмитриевич. Дьэ, бу гынан баран биирдиилээн тылы быһаарар буоллахха, өйдөбүлэ сороҕор ханарыйан тахсар. Инньэ гынан, бириискэ кыайан тиксибэтэҕэ
дьикти. Холобура, көннөрү ыллахха, киниэхэ тэҥнэһэр
киһи суох да буолуон сөп курдук.
Васильева Мотрена Дьэкиимэбинэ. Аллан Төрдүттэн
кыттыбыта, Суотту олохтооҕо. Бу эмиэ дөрүн-дөрүн кыралаан суруйар, күрэхтэһиигэ бастаан кыттар. Бу бэрт
кырдьаҕас киһи, аҕыс уонун туолбут киһи. Ол үрдүнэн,
«Биһирэм тылы» истэн, сорук, үлэ-иис оҥостон, биһиэхэ
суруйбутугар махтанабыт.
Васильев Михаил Иванович. Тааттаттан. Бу эмиэ бэрт
кырдьаҕас киһи күрэхтэһиитэ кыттыбытын биһити эмиэ
биһириибит. Бириискэ кыайан тиксибэтэҕитгэн кэхтэн
хаалбатын.
Төрдүһүнэн, Золотарева Мария Николаевна. Үөһээ Бүлүү. Бары билэҕит, истэҕит — мэлдьи суруйар. Ону, бу дойдутун киһитэ буолан, куруук ахтар диэн сорохтор күнүүлүү
саныыллар быһыылаах. Ол быган ааһар. Бу дьон букатын
алҕаһыьшлар. Суруйара элбэх, суруйбута суолталаах буолан,
элбэхтик аата ааттанар.
Татьяна Иннокентьевна Филиппова. Дьокуускай куорат.
Эһиги билэҕит, бириискэ тиксиэх киһи тиксэр, биллэн ту­
рар, бастыан да соп этэ.
Татьяна Иннокентьевна, Мария Николаевна курдук,
биир да биэриини көтүппэккэ истэн, сурунан иһэр, тута
баттаһан, ырытар. Ол суруктарын биһиги истээччилэрбитигэр биллэрэн иһэбит. Татьяна Иннокентьевна өссө хаһыакка, биһиги сүрүн санаабытын тарҕатыһан, үчүгэй баҕайытык, киэнник-куоҥнук, илдьиритэн, быһаарар, бэйэтэ
булбут матырыйаалын дьоҥҥо тириэрдэр. Онон Татьяна

Иннокентьевна уонна Мария Николаевна буоланнар куруук биэрии аайы да ахтыллар үлэлээхтэр.
Кириллов Айар. Кимнээһийэ 8-с кылааһын үөрэнээччитэ. Бу оҕо барахсан, куорат оҕото эрээри, тылы бэркэ
билэрин көрдөрдө диибит, Биһиги сорудахпытын барытын
олох сыыһа толорбут улахан дьон кытта бааллар. Аҕыйахтык
таба эппит дьон! Оттон бу оҕолор алҕастара сөпкө эппиттэринээҕэр аҕыйах. Онон киһи хайгыыр оҕолоро. Учууталлара
бу оҕолору чорбоччу тутан, эбии сорудахтаан үөрэтэригэр
баҕарабын.
Саввинов Андрей Саввич диэн эһиги сороххут, куруук
истэр дьон, билэҕит. Кини соторутааҕыта ахсынньы ыйга
философскай наука дуоктарын иетиэпэнигэр диссертация
көмүскээн турар, онон бөлүһүөк киһи. Үөрэҕинэн физик,
номуука ханчытаата. Саха тылын билбэппин диэн, дьиҥэр,
сэмэйэ бэрт буолан, урут биһиги күрэхтэһиибитигэр кыттыбат этэ. Билэ-көрө сатыыр, ааҕар. Инньэ гынан, «Дьэ,
күрэхтэһиигэ кыттар курдук ситтим быһыылаах» диэн
санаммыт быһыылаах. «Кыттабын», — диэн бэйэтэ суруйбутуттан олус үөрэбин. Кини «Биһирэм тылы» ку­
руук истэр, биһириир, суолтатын өйдүүр. Инньэ гынан,
оннооҕор «Дапсы биһирэм тыла» диэн кинигэ хомуйан
таһаарбыта. Онон Андрей Саввич ити бастаабыта үгүс
көлөһүнүн, кыһамньытын түмүгэ буолар. Өйүн-санаатын
ууран үлэлиир буолан, бастаата. Инникитин, салгыы ааҕан,
эбии дьарыктанан, тылы дириҥник, киэҥник билэр буо­
лан иһиэҕэ. Урукку өттүгэр Туомускай куоракка үөрэҕин
бүтэриэҕиттэн элбэх сыл наар нууччалыы санара, суруйа
сылдьыбыт үлэлээх киһи. Физиктэр диэн — оннуктар.
Хас даҕаны монографиялаах. Олус уустук, анал идэлээх
эрэ киһи өйдүүр үлэлэрэ. Көннөрү үрдүк үөрэхтээх киһи,
теһө да кыһаммытын иһин, ол кинигэлэртэн биир даҕаны
этиитин өйдүүрэ саарбах. Идэ тыла диэн оннук. Манна
дойдутугар кэлэн, саха тылын уустук, ураты өйдөбүллэрин
ырытан, ити «дьылҕа, дьол, мун, кэскил, кэп, сор, соргу,
оҥоһуу, төлкө» диэн тылларбытын бөлүһүөпүйэ дуокта­
рын истиэпэнин көмүскүүр дьиссэртээссийэтигэр киллэ­
рэн, ырытан, бу тыллар ураты өйдөбүллээхтэрин итэҕэтэн,
номуукаҕа сахалыы көрүҥнэринэн тиэримин быһыытынан

киирэр кыахтаахтарын дакаастаан, ылыннаран турар. Онон
ити биһиги күрэхтэһээччилэр үлэлэрин сыаналыырбытыгар, кини үлэтэ өссө көмөлөстө.
Флегонтов Прокопий Петрович, Чурапчы. Урут биирдэ
кыттан, бирииспититтэн ылан турардаах. Бу сырыыга матта. Сатаан истибэтэх уонна сорудахпыгын хатылаабаккабыт хом санаалаах. Прокопий Петрович, ол хом санааҕын
төлөрүтэнҥин
«Биһирэм
тылга»
урукку бэйэҕинэн
сыһыаннас. Итэҕэс-быһаҕас баар буолар. Бириэмэбитигэр
ыктараммыт, ити хатылаабатах буруйдаахпыт. Дьининэн,
кыах баарынан хатылыыр идэлээхпит. «Усулуобуйабыт ба­
рыбытыгар тэн этэ» диэн көхсүгүтүн кэҥэтиниҥ, атын да
хомойбут дьон баар буоллаххытына.
Сөөп. 10-с кылаас үөрэнээччилэрэ, Хаҥалас, Тиит Арыы.
Иккиһин кытталлар. Уонна биирдэ суруйан тураллар. Бу
оҕолор учууталлара — биһиги Маайыспыт иньэтэ. Инньэ
гынан истэллэрэ саарбаҕа суох. Бэйэлэрэ билэр киһилээх
буоланнар, ордук илэһэ-талаһа кыттар буолуохтаахтар. Ол
онтон кинилэр кыттыыларын суолтата түспэт, инникитин
даҕаны кьггта турдуннар. Тылы билэр баҕа хаһан баҕарар
хайҕаллаах.
Үөһээ Бүлүүттэн Николаев Баһылай Маркович кыттыбыт. Кини 3-с сорудаҕын толорботох. Бастакы, иккис
сорудаҕы истээт, толорон ыыппыт. Инньэ гынан, игэҕэс
толорбут буолан, сыанабылга киирбэккэ хаалбыта хомол­
толоох. Кини били муҥха тылын эҥин туһунан суруйбутун
өйдүүр буолуохтааххыт. Онон, Баһылай Маркович инни­
китин даҕаны, арааһа, биһигини кытары ситимин быһыа
суох. Сэттэ уонун туолбут киһи быстах санааттан суруйан
көрбөтөх буолуохтаах. Онон, чэ, сөп-сөп наадалаах диэбит
түгэҥнэр, Баһылай Маркович, биһиэхэ өйдөөх суруккун
суруйа тур.
Оконешников Иван Петрович-Хочуон. Чурапчыттан.
Биһиэхэ олус наадалаах киһи. Өйбүтүгэр-санаабытыгар
санаа эбэр киһи. Биһигини көмүскэһэр, харысыһар, быысаһар киһи. Ол суругун биһиги ырытыахпыт, кэлин даҕаны. Биһигини көмүскэһэр түгэннэр баар буола туруохтара,
куруук даҕаны. Онон, Иван Петрович, биһигини араҥаччылыыр куньахпыт буолар. Көмүскүүр куньахпыт. Ол —

тылы билэр буолан уонна сахатын тыла өрүттэригэр улахан
баҕалаах буолан. Онон, дьэ, Иван Петровичка улахан махталбын тиэрдэбин. Үлэ-хамнас киһитэ дьиэҕэр олорбоккун.
Инньэ гынан, ити үһүс сорудаҕы толорботоххун. Онон Эн
эмиэ күрэхтэһиигэ кытыарыллыбакка хааллын. Инники­
тин кытыннаххына, кыаххын толору көрдөрүөҥ.
Кусатова Вера Егоровна. Ленскэй. Ленскэйтэн икки
киһи кытынна. Мин онтон үөрэбин. Ленскэй курдук ыраах
уонна саха тыла кыайан тэнийбэтэх сириттэн Кусатова Вера
Иннокентьевналыын иккиэн кыттыбыккыт олус үчүгэй. Бу
гынан баран, эмиэ үһүс сорудаҕы толорботоххут. Онон эмиэ
сыанабылга киирбэтигит. Дьиҥинэн, көрдорүүгүт үчүгэй
аҕай. Өссо сорох дьонтон ордон тахсаҕыт. Бастакылары
да кытта киирсэр кыахтаах эбиккит. Онон эһиги биһиэхэ
кыттыҥ. Биэнсийэҕэ олоробут диэн кэхтимэн. Ол киһи
суолтатын түһэрбэт. Эһиги тылы билэргит, тылы таптыыргыт, сөбүлүүргүт, норуоккутугар туһалыы сатыыргыт — ол
улахан. Онон, дьэ, эһиэхэ махталбын биллэрэбин.
Васильев Иван Егорович, Сунтаар. Кини урут биһиэхэ
суруйбуттаах. Иван Егорович бастакы, иккис сорудаҕын толорботох, үһүс сорудаҕын толорбут. Ол толоруута үчүгэй.
Түордүгэр сөпкө хоруйдаабыт, биири сыыһа хоруйдаабыт,
Онон, дьэ, кыттыбыт дьонно бука барыгытыгар мин
улахан махталбын тириэрдэбин.
Сибилигин, дьэ, аны биһиги сорудаҕы хайдах толорбуттарын биирдиилээн ырытан көрүөххэ. Онно бастакы сорудахха 10 этии бэриллибитэ. Бу 10 этиини дьон хайдах толорор
буолар эбитий? Мин ону, сүнньүн субу маннык толоруллар
эбит диэн, тускулун этэн биэриэхтээхпин, ол аата бириинсибин (тугу сыыһа дииллэр эбит, тугу соп дииллэр эбит)
өйдөтүөхтээхпин. Дьэ, онно бастакы этиибит «Кыыһы икки
бим ибэт киһи быыһаабыггар» диэн этэ.
«Икки биллибэт киһи быыһаабыттар». Субу үктэтиилээх
этии. Бастакы үктэтиитэ «биллибэт киһи» диэн. «Икки бил­
либэт киһи уорбут» энин диэн куруук суруйаллар. Ити «бил­
либэт киһи» диэн — «неизвестный» диэн нууччалыы этии
туруору тылбааһа. Аны иккис үктэтиитэ «быыһаабыттар»
диэн. «Икки киһи быыһаабыттар» диэн ити ахсаан ааты
кытта туттуллубут аат тыл баар буолладына, кэпсиирэтэ эл7'

бэх ахсааҥҥа турбат. «Икки киһи кэлбит, биэс киһи баар
этэ» эҥин диэн буолар. «Биэс киһи бааллар» диэтэхпинэ,
сыыһабын. Ситиннэ биһиги учууталбыт учуонай Микиитэ Исиирдиэнэбис Киргиэлэйэп үорэтэринэн, итинник
түбэлтэҕэ хардарыта дьайсыыны көрдөрөр буоллахтарына,
«Икки уол охсуһа тураллар» диэн элбэх ахсаанна туттуллар.
Дьэ, итини биһиги дьоммут эҥин-эҥинник толорбуттар.
«Икки биллибэт дьон» диэн кэбиһэллэр. Ити эмиэ сыыһа
диэн буолан тахсар. Икки дьон, 5 дьон, 7 дьон диэн суох.
Дьон диэн тыл ахсаан ааты кытта туттуллубат. Оттон «элбэх
дьон» диэн диирин диибит. Ити — быһаарыыта суох элбэх
ахсааҥҥа. Чопчу ахсаан ааты кытта туттуллубат.
«Сэттэ дьону кытта билсэбин» дии сылдьар хайдах да
табыллыбат буоллаҕа дии. Итини өйдөөмүнэ оннооҕор бэрт
кырдьаҕас дьоммут алҕаһаабьгггар. Оттон итини «биллибэт»
диэни уларытан этэн сопке туттубут буоллахтарына, ону
эмиэ сатаан тойоннуубут. «Киһи билбэт киһитэ быыһаабыт»
дииллэр. Элбэх киһи көрбүт буоллаҕына, итинник этиэхтээхпит. Отгон биир киһи көрөн баран, «киһи билбэт
киһитэ» диэтэҕинэ, сатаммат. Кини билбэт киһитэ — биир
киһи билбэт киһитэ. «Ол кыыс билбэт киһитэ» диэн буолуо
этэ. Ону «дьон билбэт киһитэ, киһи билбэт киһитэ» диир
эмиэ сыыһаҕа киирэр. Аны Айар Кирииллэп «Туора дьон
быыһаабыттар» диэбит. Ол эмиэ сыыһа буолан тахсар. Togo?
Ити бэйэ дьоно, туора дьон быыһаабыттар диэниҥ өйдөбүлэ
уларыйан хаалар. «Туора дьон» буоллаҕына тугуй? Тэрилтэтинэн туора буолар дуу, хайдах дуу? Биллибэт. Оччоҕуна ол
онно хос атын дьон баар буолан хаалыахтаах. Бэйэ дьоно
быыһаабакка тураллар, ону туора дьон кэлэн быыһыыллар.
Ити туора диэн тыл этиибит өйдөбүлүн уларытан кэбиһэр.
Итини дириҥэтэн, кэҥэтэн быһаардахпытына, уһаан хаалыахпыт.
Аны иккис этиибитигэр «Студентка балтыбар сэмэй подарогы биэриэм» диэҥҥэ «подарок» диэн эмиэ үктэтии
нууччалыы суруллан турар. «Студентка» диэни сөпкө
быһаарбыттар. Барылара кэриэтэ «устудьуон» диэн суруйбуттар. «Устудьуон балтыбар» диэн, дьэ, ити сөп. «Сэмэй
бэлэх» диэни бэйэтинэн илдьэ сылдьаллар. «Сэмэй бэлэх»
диэн сыыһа, нууччалыы этиини туруору тылбаастаан тут100

туу» диэн куруук үөрэтэбит. «Скромный подарок» диэн
нууччалыытыгар соп. Саха тылын үйэлээх үгэһигэр «сэмэй»
диэн тьш майгыга сыһыаннаан эрэ туттуллар. Онон ити үс
үктэтиини сорохтор кыайан мүччү түспэтилэр. «Титирээбит илиитин» диэни сорохтор, кырдьаҕастарбыт эмиэ, «титирээбит» диэнинэн илдьэ сьшдьаллар, сорох «салҕалаабыт»
диэн тьшын уларытар. Эмиэ нууччалыыттан. «Титирэс
илиитинэн» биитэр «салҕалас илиитинэн» диэхтээхпит.
Ону буоллаҕына, «бөҕүөрбүт илии», «тонмут 1шии» диэннэр бэриллибит тыллары эмиэ атын тылларынан солбуйан кэбиһэллэр. Ол биһиги усулуобуйабытын кэһии буолар.
Биэрбит тылларбытын бэйэлэрин сөпкө уларытан тутгуох
тустаахтар.
«Тутааччьшар школа күлүүһүн директорга туттардылар»
диэн. Бу эмиэ үктэтиилээх. «Школа» диэни бары сөпкө
«оскуола» диэбиттэр. Аны «күлүүһүн» диэни эмиэ сорох­
тор бэйэтинэн иддьэ сьшдьаллар. Сорохтор «күлүүһүн ты­
лын» диэн сопко көннөрбүттэр. Ол аайы бүлүүс, мүүнүс
гуран иһэр. «Школа» диэни «оскуола» диэбиттэрэ (+) буо­
лар. «Күлүүһүн» диэни «күлүүһүн тьша» диэбиттэргэ (+)
буолар. Ол гынан баран ситинтибит толору сөитөөх хоруй
буолбат. Togo? Дьиннээх күлүүс тьшын, оскуоланы хатыыр
эбэтэр хатаан баран, ону аһар күлүүс тылын туттарбаттар.
Тимиринэн, маһынан оҥорбут бэлиэлэрин (символическай күлүүс тьшын) туттараллар. «Символическай» диэн
тьш сахалыы ханыытын да, тьшбааһын да була илик буоламмыт бэйэтинэн туттабыт. Онон «оскуола символичес­
кай күлүүһүн тылын туттардылар» диэбиттэр — Афанасий
Дмитриевич эҥин аатыраллар.
«Сылгы мэччирэҥэ кыһын мөлтөх, сайын да соччото
суох этэ» диэн этии. Үгүс киһи таба хоруйдаабыт. Үөрдэр.
Сьшгы мэччийбэт, аһыыр. Сылгыны «аһы лы ктаах сиргэ»
ыыталлар. Кыһын «хаһыылаах сиргэ» ыыталлар. Онон сьш­
гы хаһыыта баар, мэччирэҥэ суох. Ону өйдөөннөр, «Сайын
да мэччирэн соччото суох», эбэтэр «Сүөһү мэччирэҥэ соч­
чото суоҕа» диэн суруйбуттар. Ол аата мэччирэни сьшгыга
сөпкө чугаһаппатахтар. Ta6aga эмиэ сьшгыга курдук.
Дьэ, сорудахпыт туолуутун ырытыыбыт кыайан сиппэтэ.
Аныгыскы биэриигэ ситэрииһибит. Онон баалаамаҥ, бач101

чалаах үлэни үрдүнэн-аннынан ахтан эрэ ааһарбыт табыллыа cyoga, дьон даҕаны астыныа суоҕа. Ситэрэ сатыахпыт.
Эһиэхэ, кыттыбыт дьоҥҥо уонна истибит дьоҥҥо, бука
барыгытыгар махталбытын тириэрдэбит, үтүөнү баҕарабыт.
Онон аныгыскы биэриигэ диэри.

БҮТҮН ОҤОҺУУ
«Ыам ыйа бу кэллэ». Бу гүбэлтэҕэ «ыам» диэн тыл балык
ыамын кытта ситимнээх. Сүөһүнү ыырыҥ эмиэ «ыам» диэн
аатырар. Түөрг ыамнаах этибит урут: сарсыардааҥҥы ыам,
күнүскү ыам, түөттүүр ыам, киэһээ ыам. «Киэһээ ынах»
диэн эмиэ этээччилэр, Дьэ, онон биһиги субу ыам ыйын
үөрүүлээх ый диэн тураммыт, дьоммутун-сэргэбитин, истээччилэрбитин эҕэрдэлиэҕин.
— Күндүтүк саныыр иньэлэрбитин, оҕолорбутун, бииргэ үөрэнэр дьүөгэлэрбитин уонна барыгытын бу кэлэн иһэр
ыам ыйынааҕы бырааһынньыктары холбоон, итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит,
Биһиги барыбыт санаабыт итинник. Күрэхтэһиибитин
түмүктүү иликпит өссө. Ол аата тугуй? Ол аата сорудахтары дьоммут-сэргэбит хайдах толорбутун ырытыһа сылдьабыт. Бүгүн бүтэһигин ырытыһыахпыт. Ол онтубут, дьэ,
маннык. Бастакытынан, үһүс сорудах, иккис этиитэ «Бүтүн
оҥоруулаах киһи» диэн. Дьэ бу тугуй? Togo «бүтүн» диэтилэр? Togo «оҥоруулаах» диэтилэр? Бу «оҥоруу» диэн туохпутуй? Пекарскайга «оҥоруу» диэн даҕаны баар, «оҥоһуу»
да диэн баар. Аны суруйааччыларбыт айымньыларыгар
эмиэ «он’ойуу» да дииллэр, «оноруу» да дииллэр. Урукку,
бастакы кырдьарс суруйааччыларбытыгар даҕаны ол оннук
сылдьар: «оноһуу» диэн уонна «оноруу» диэн. Мин итини
сааһылыахпын 6agapap этим. «Оноруу» flH3HH33g3p «оҥоһуу»
диэнэ былыргы төрүттээх, Киһи ы йаа gы н-оноһуутун этэр
тыл буолуохтаах диэммин. Ол гынан баран Кулаковскай, Софронов, Ойуунускай даҕаны үйэлэригэр буккуйаллар эбит.
Тыл үйэлээх үгэһигэр нуорбаламматах тыл курдук сылдьыбыт. Дьон өйүгэр-санаатыгар чопчу арахсан ейдоммет буо­
лан хаалбыт. Былыр араараллара эбитэ буолуо — «оҥоһуу»

уонна «оҥоруу» диэннэри. Маны сибилигин сааһылыыр,
нуорбалыыр кыаллыбат быһыылаах. Дьон ити ыккардын
кыайан өйдүохтэрэ суоҕа. Ол онон, чэ, хайата баҕарар соп,
биир суолталаахтар диэн кэбиһиэхпитин сөп этэ, Ол гы­
нан баран билигин ордук оноруу диэн тутталлар. «Суолтата тугуй?» диэн буолладына, Пекарскай «создание, тво­
рение» диэн этэр. «Оноруулаах киһи» диэн — киппэ киһи
(ол аата, бигэ, бедө киһи) диэн н э соп диир. «Киппэ киһи»
диэн даданы, «оҥоруулаах киһи» диэн да биир суолталаах­
тар диир. Ону тылбаастаан этэр «человек взысканный судь­
бою». Улахантан оноруулаах киһи (инньэ диэн тутталлар
эбит), ол аата, үөһэттэн, танараттан оноруулаах киһи диэн
өйдүүллэр эбит.
Итини билигин «айдарыылаах киһи» дииллэр (үөһэттэн
айдарбыт киһи диэн). Ол аата «үөһээннилэр ураты дьодуру
биэрэн ыыппыт киһилэрэ» диэн курдук өйдөөн этэллэр.
Ити сэбиэскэй кэмнэ туттуллубат этэ, билигин төрүт култуурабытыгар эргиллэммит, айыыларбытыгар ханьыһаммыт
киһи үксэ туттар буолла. Суруйааччылар маннай туттубуттара быһыылааҕа, талааны танара бэлэдэ диэн. Улахан
айдарыылаах киһи «үөһэттэн айдарыылаах киһи» диэн
ойдонор.
Аны бу «бүтүн оноһуулаах киһи» диэн өйдөбүлэ «бүтүн» уонна «оноһуу» диэн тыллар суолталара ыйалларынан «бүтүн» (алдьамматах, толору ситэри) оҥоһуулаах
киһи буолар. Ол оннук эбит буолладына, бүтүн, ситэри
оноһуулаах киһи диэн этэ-хаана туох да энчитэ, итэдэһэ
суох гына айыллыбыт бөдө киһи буолуохтаах. Пекарскай
этэринэн, «төлөрүйбэт бүтүн оҥоһуулаах киһи» диэн баар.
Ол алгыс тэҥэ үчүгэй диэн өйдөнөр эбит. «Төлөрүйбэт
бүтүн оноруулаах» ити көннөрү күүһүрдэр эрэ суолталаах.
Оттон «Бүтүн оноруулаах, ситэри оноруулаах» киһи туох
даданы дьиэгэ суох гына айыллыбыт, ыалдьан хайаан, эбэ­
тэр быстах суолга түбэһэн, кэмин иннинэ өлбөт ыйаахтаах
киһи. Одун биис ууһуттан оноһуулаах киһи баар эбит былыр. Ону билигин итинник туттубаттар эбит быһыылаах.
Дьэ бу тугуй? Ол онтубут ойуун буолар эбит. Пекарскай
ойууну куһадан тыыннаах айыылартан айдарыылаах диир.
Одунтан туттарбыт, онтон ыйаахтаах киһи эбит, «Одун

биистэн оҥоһуулаах бигэ оҥоһуулаах киһи» диэн өйдөнөр.
«Тохсус айыыттан оҥоһуулаах мин бэйэм ойоҕум» диэн
этиини аҕалар. «Тохсус айыыттан оҥоһуулаах» диэн били
«үөһэттэн айдарыылаах, үөһэтгэн айыылаах, улахантан оҥоһуулаах киһи» диэҥҥэ тэҥнээх өйдөбүл. «Айбыт
айыыһыт хотун, миэхэ ыйбыт оҥоруулааххын» диэн этии
баар эбит. Бу квннөрү да дьон туттар тыллара буолуохтаах.
Болкулуорга, былыргы сэһзҥҥэ-сэппэҥҥэ, остуоруйаҕа
даҕаны, үһүйээҥҥэ даҕаны туттуллубут тыл буолуохтаах.
Бу эр киһи дьахтарга, кыыска тиийэн этэр тыла. Ол аата
«Оҥоруубут, ыйаахпыт быһыытынан, Эн биһикки бииргэ
буолар дьоммут» диэн этии эбит. «Айбыт айыыһыт хотунум, миэхэ ыйбыт оноруулааххын» диэн. Дьэ бу маны киһи
түһээн дуу, ойуун этэн дуу, эбэтэр хантан эрэ билэр. От­
тон остуоруйаҕа, олоҥхоҕо итини үөһээнҥилэр этэн биэрэллэр, көннөрү дьон этэн биэрбэттэр. Айыы бухатыыра:
«Мин холоонноох доҕорум буолуох кыыс (дьахтар) ханна
баарый?» — диэн ыйдарар. Ол ону «Ол онно олорор диэн,
оннук ааттаах киһиэхэ» диэн олоҥхоҕо кытта баар буолар.
Аат ааттаан, суол суоллаан, дьэ, тиийэр (тэнн. зодиак).
Аны субу курдук диэни ылыаҕыҥ эрэ. «Ыччат сүөһүнү
иитэргэ оҥоруулааҕым» диэн. Дьэ, бу киһи бэйэтэ сүөһү
тутан көрөн баран, онтуката үөскүүр буоллаҕына, бэйэтин
билинэн, итинник этиниэн сөп. Мин «Туохха оноруулаах
киһи эбиппиний» диэн. «Сүөһү иитэргэ, ону тэнитэргэ
оноруулаах, оҕо төрөтөргө оноруулаах буолуохтаахпын», —
диэн билэр.
Аны «Үс төгүл өлө-өлө тиллэргэ оноруулааҕым» диэн
этии баар. Ити эмиэ фольклор тыла. Ону, киниэхэ муударай киһи этэн биэрэр буолуохтаах, эбэтэр удаҕан дуу, ойуун
дуу, сээркээн сэһэн даҕаны киһи. «Үс төгүл өло-олө тиллэр­
гэ оҥоруулааҕым». Ол аата, биирдэ, иккитэ өлбүтүнэн өлөн
хаалбат киһи. Өссө үһүс төгүлүн өлөн баран тиллиэхтээх. Ол
курдук, бүтүн оноруулаах, бигэ ыйаахтаах киһи буолар.
«Үс кырыстаах оноруулаах орто буор» диэн. Итиннэ
«дойду» диэн тыла түспүт быһыылаах. «Үһүс кырыстаах
оҥоруулаах орто буор». Дьэ бу биһиги олорор сирбит буоллаҕа дии. Бу үчүгэй дойду диэн күүһүрдэн биэрэр. Биир
кырыс буоллаҕына дьадаҥы, эрдэ кырдьар эҥин. Өлгөм

үүнүүтэ суох буолуохтаах курдук өйдөөннөр, үһүс диэн били
ытык ахсааммытын этэн, күүһүрдэн биэрэллэр. Онон, дьэ, бу
былыргыларбыт тыллара-өстөрө биһиэхэ ой уган, санаа эбэн,
күүһүрдэн биэрэллэр. Ону биһиги сатаан буламмыт, таба тут­
тан, олохпутугар илдьэ сылдьыахтаахпыт, умнубакка.
«Окко түспүт оноруулаах» диэн. «Окко түспүт оҥоруулаах» ити тугуй? Киһи окко төрүүр (түһэр) былыр. «Төбөтүн оройунан төкүнүс гынар», «Хагдаҥ окко халтырыс
гынар». Ол ону хайдах төрүүллэрин ааҕар дьон билэллэр.
Кырдьаҕастар биир эмэ сиргэ оннук төрөебүттэрэ буолуо.
Миигин, 1936 с. сэлии ыйыгар (сэтинньи ый алта күнүгэр),
хагдаҥ оту тэлгээн, иньэбин ачаахтаах икки хатыҥ мас­
ка ууруллубут туорай мастан тардыһыннаран, саҥаһым
Киһилээхэп Кирилэ кэргэнэ Аана төрөппүт. Бэйэтэ үһүс
оҕотун Борускуону төрөобүтэ уон биэс хоммут. Былыргылыы төрөтүү-терөөһүн диэн киин сирдэрбитигэр эрдэ
уурайбыт эбит буоллаҕына, сорох кырыы сирдэргэ хойукка
диэри суппэтэх. Холобур, ол миигин Киһилээх Күелгэ са­
халыы төрөппүттэр.
Сахалыы төрөөһүн үгэһэ умнуллан, дьон киэргэтэн
эттэхтэринэ: «Күөх окко күолэһис гыммытым (гыммыта)» дииллэр. Ону баара, күөх окко төрөппөттөр. Бииринэн, сыгынньах, аһаҕас эттээх дьахтар тыыннаах от сиигэр
оҕустарыа (кэбирээбит дьахтар тымныйыа) диэн сэрэнэллэр. Иккиһинэн, күөх оту быртахтаабаттар. Дьэ, онон «Күөх
окко төкүнүс гына түһүү» үгэһи билбэти көрдөрөр табыгаһа
суох киэргэтии буолар. Бу түгэн «Бу тугу саҥарабытый?
Тоҕо бу курдук эппиттэрэ буолуой?» диэн ырытан өйдүү
үөрэнэргэ этэр. «Киһи бу орто дойдуга, мээнэ кэлбэт»,
«Киһи окко түспүт оноруулаах» диэн өйдөбүллэр, «оҥоруу»
диэн тыллаах этиилэр бүтүннүү инникигэ эрэллээхтик,
боҕөхтүк сананан олороргор көмөлөһөллөр. Киһиэхэ күүс
эбэр этиилэр. Ону саха төрүт итэҕэлин билиммэт дьон:
«Кор эрэ! Киһи дьылҕатын бэйэтэ оҥостор. Ону үөһэттэн
туох эрэ оҥорон биэрэрин курдук ити үөрэтэ олороллор»
диэн сөбүлүөхтэрэ суоҕа. Ол гынан баран билигин аан дой­
ду үрдүнэн итэҕэл диэн, төрүт култуура диэн киирэ турар,
кимтэн да ыйыппат, Дьон ойүгэр киирдэр эрэ, кытаанахтык
киириэҕэ. «Оҥоруу, ыйаах, төлкө, дьылҕа» эҥин диэн тыл105

ларбыт өйдөбүллэрин, олоххо суолталарын бу тыллар былыргы айымньыларга, сэһэҥҥэ-сэппэҥҥэ, үһүйээҥҥэ туох
диэн өйдөбүлүнэн киирбиттэриттэн булан ыла туруохпут.
«Оноруулаах, ыйаахтаах» диэн «быстах олбөт оноруулаах,
ыйаахтаах киһи» диэн ити эмиэ туох даҕаны үтүөкэннээх
үчүгэй өйү-санааны этэр тыл-ос буолар.
«Оноруулаах, ыйаахтаах» ол аата бу киһи мээнэ
төрөөбөтөх киһи. Киһи ытыктыахтаах киһитэ. Аны «өлбөккө
оноруулаах, ыйаахтаах киһи» диэни «өлбөт-сүппэт, өрөйөнчорөйөн, өрө баран иһэр киһи» диэн өйдүөххэ сөп.
Биһиги үһүс сорудахпыт үһүс этиитигэр киирэбит.
«Оҥоһуу, төлкө, дьылҕа» диэн туох суолталаах тылларый?
Дьэ, бу мун' уустук сорудахпыт буолбут быһыылаах. Маны
Өндүрэй Саабыс Саабынап «Киһи дьылҕата оҥоһуутуттан
уонна төлкөтүттэн тутулуктаах» диэн быһаарар. Биһиги