Өмір мектебі - 036

ұстап жүр. Бірен-саран тауық кездеседі. Менің қалтамдағы бар ақшам бір
тауыққа жетер емес. Мынадай жағдайда тамақ асырап көр!..
Күн көріс жағынан қаладан көңілім суыған мен, Жəмпейістің үйін іздеп
«Кірпіш сарай» жаққа кеттім. Қаланың ол бөлімі, Есілдің биік жарының
етегін ала, ығы-жығы боп орнаған екен. Мұндағы үйлердің түрі, Кпитан
түгіл Жаманшұбардан да жаман сияқты. Көше тəртібімен салынбағанмен,
Жаманшұбардың шым үйлерінде үйге ұқсастық белгілер болушы еді,
«Кірпіш сарайдың» ығы-жығы орнатып үйлерінің көбі үй емес, биік
жарқабақтың етегінен үңгірлеп жасай салған апан. Сондай «үйлердің»
арасында жоталанып кеткен кейбір биік төбелердің неліктен бұлай
жасалғанын жөн білетін біреулерден сұрасам:
— Бұл тұстың «Кірпіш сарай» аталатын себебі, — дейді маған,— осы
етекте үнемі кірпіш соғылары да, күйдіретін заводтарға тасылады. Кірпішті
жеке адамдар немесе ұйымдасқан артельдер соғып, заводтарға қазына
бағасымен сатады. Бүкіл Қызылжардағы кірпіш үйлердің бəрі осы арада
соғылған кірпіштен жасалды десем қателеспеспін.
Жарқабақтың астындағы ойлы-қырлы өлкеге жиналған «Кірпіш
сарайдың» ұшы-қиырына көз жетпестей кең. Жөн сұраған адамым,
«Кірпіш сарайда» қанша үй барын мөлшерлей алмай:
— Қызылжар аталатын қаланын, тəртіппен салынған жоғарғы жағынан,
тəртіпсіз салынған бұл жағынын, халқы əлдеқайда көп,— дейді.
— Немен тіршілік етеді, бұлар?
— Көзі келген жұмыспен. Жұмыс таба алмағаны,— ұрлық-қарлықпен.
— Бала, сен сақтан,— дейді ақылшым,— бетін,мен жүрме, жəне
мезгілсіз жүрме, біреу-міреу өлтіріп тастар.
— Мені ме?!. Неме қызығып?..
— Өй, ақылы жоқ!.. Бір үзім нан таба алмай жүрген аштарға, үстіңдегі
киімін, жаман болғанмен, бір күндік тамағын өтемейді деп білесің бе?..
Ақылшым Жəмпейісті білетін адам екен. Оның айтуынша, большевик
болғандықтан, оны Колчак үкіметі абақтыға салып қойған». Бұл хабарды
естіген соң жəне ақылшымның ұрылар туралы айтқан сөздері жүрегімді
сескендірген соң, кейін қайтып кетуге бір оңтайландым да, Жəмпейіс
үйінің нақ қасына кеп бармай кетуді ыңғайсыз көрдім.
Көшелері жоқ, көше сияқтанған кей жерде белгілі аты жоқ, ат қойылған
көшесымақ үйлердің номері жоқ, ойлы - қырлы жарқабақтың астына, қиқышойқы, үйме-жүйме боп салынған «қаланың» ішінен Жəмпейіс үйін табу
маған оңай болған жоқ. Біраздан кейін, іздегеніме қуанған да жоқпын,
өйткені, үйлердің арасына үйден, қорадан шығарылатын Қоқыстың бəрін
ыбырсытып тастай беретіндіктен, көп жерде жүруге мүмкін емес. Кей
жерге өлген ит, мысық сияқты хайуандарды тастап, олардың сасыған исі
аңқаңды атады.
Бұған дейін Қызылжар аталатын қала, менің ұғымымда «жердегі жұмақ»
еді, орталық көшелерін көргенде «жұмақтығы рас та екен-ау!» деп қалып
ем, шетірек көшелерін көргенде, ол бағама күдіктене бастап ем, енді, мына
«Кірпіш сарайға» қарасам, көзім көрмегенмен, құлағым естіген тамық осы
сияқты!.. Бұл менің бұрын көрмеген сұмдығым!.. « О, шаһар, ауыл сияқты,
сен де ақ үйлі, қара үйлі екенсің - aу!.. Сенің де байын, мен сорлың бар
екен-ау!..» деймін ішімнен...
«Сұрай-сұрай меке барадының» кебімен, Жəмпейістің үңгірін де
таптым: бір биік төбенің етегін жырып жасаған кішкене ғана бөлме екен.
1950 жылы жетпістер шамасында қайтыс болған Жаңыл жеңгей, ол кезде
қоңыр түсті, үлкендеу қой көзді, қыр мұрынды, толықша орта денелі,
көркем əйел екен. Абақтыға түскен ерін сағынды ма екен, немесе,
Жəмпейіспен еріп кеткелі кермеген туған елі есіне түсті ме екен — атыжөнімді сұрап алғаннан кейін, Жаңыл мені құшақтады да, дауысын көтеріп
қазақша көрісті. Мұң – мұқтажым айтқан оның зарлы үні, менің де
көзімнен жас шығарды...
Жаңылдың айтуынша, Жəмпейіс май айынан бері абақтыда жатыр,
айыбы — «үш жүз» болуы. «Үш жүз» дегендей менің аздап хабарым
болатын. «Алашорда газеттері: « Сарыарқа» мен «Жас азаматтың»
баяндауынша «Үш жүз» партиясы — Алашорданың жауы.
1918 жылдың мартынан бастап май айына дейін Петропавлда шыққан
«Үш жүз» газетінің бірнеше номері Торсан үйіне де келген еді. Со газеттің
сегізінші номерінде «Алаш» партиясында жүрген қу табандардың
мұрындары қанап, жарға құлады» деген бас мақала шықты. Мақаланың
авторы Көлбай Төгөсов «Алашорданың» басты адамдарын сыбай
жамандап, былай Деген: Қалақтан шыққан қара албасты Ғалихан
(Бөкейханов С. М.) 31 декабрьде. 1917 жылда I ) Омбы қаласына келіп,
маңдайша, табалдырығы жоқ, шірік ағаштан кереге, уық жасап, қиқайтып,
шаңырақсыз, қатты бір соққан желден жығылатын Алаш партиясы атты
отay жасап кетті... Семейдің списогін алып қарасақ, өңшең арам құзғындар,
қастарына күздігүні адасып қалған соқыр тырнадай қылып, кемиек Халел
Ғаббасов қуды алып, алаш партиясының керегесін жайған...»
Мақаланың авторы одан əрі, 1918 жылдың 12 февралында
Петропавлдағы Алашорда комитетін жергілікті Совдеп құлатып,
бастықтарын абақтыға жапқанын хабарлайды. Мақала «Алаш партиясында
жүрген қу табандардың үндері өшті, тістері сынды, мұрындары қанады,
адам қатарынан жарға құлады» деген сөздермен бітеді.
Кейін, тарихи деректерден қарағанда, «Үш жүз» партиясы 1917 жылы
Петропавл қаласында ғана құрылып, Қазақстанның өзге өлкесіне
тарамаған. Екі жарым айда азғантай ғана сандары шыққан «Үш жүз»
газетін оқысақ, бұл «партияның» да ұлтшылдық бағытта ұйымдасқанын
көреміз. Программалық жағы əсер партиясына келеді. «Үш жүз»
Петропавлдағы Совдеппен бірігіп қызмет істеген де, 1918 жылы
чехословактардың Сібірде революцияға қарсы жасаған перевороты
болғанда, Совдеп адамдарымен бірге, «Үш жүздің» адамдары да абақтыға
алынып, бастығы Төгөсов қып, Колчак олардың көбін атқан.
Жəмпейістің «Үш жүзге» мүше болуы рас екен, (кейін, дұрыс адамдар
қатарына қосылып, көп жыл советтік мекемелерде қызмет атқарған,
ақырында бандиттер қапысын тауып азаптап өлтірген Жəмпейістің өмірі
қызық роман). Оған да бірде оралуымыз мүмкін.
Қызметпен ғана қалтақтап күн көретін Жəмпейістің үйі, ол абақтыға
түскен соң жүдеу екен. Со жəйін айта кеп:
— «Қуыс үйден құр шықпа» деген сөз бар, шырағым,— деді Жаңыл,—
ағаң болса бұндай қонақасы ішпес ең, шай да болса дəм тат.
Кішірек ақ самауырға қойылған сүтсіз шайды қара нанмен ғана сораптай
тартып отырғанымызда, үйге арық денелі, сақал-мұртын қырған, беті
əжімді, орта жастағы біреу кеп кірді.
— Жоғары шық, Адамқұл! — деді оған Жаңыл.
— Осы ара да жетеді, — деп, ол босағадағы сандықтың үстіне отыра
кетті де, — бұл қай жігіт? — деп сұрады мені.
Жаңыл білгенінше менің аты-жөнімді айтты.
— Өзі бір сөзге үйір бала екен,— деді Жаңыл Адамқұлға, мені иегімен
нұсқап,— Жəмпейістің абақтыға жабылғанын бұл сұрап, мен дұрыстап
айта алмай, əуре-сарсаң боп отыр ек, сен білесің ғой оны, қысқаша болса да
дұрыстап айтып берші — деді.
Мен де өтіндім.
— Сен өзің газет-журнал оқитын жігітпісің? — деп сұрады Адамқұл
менен.
— Аздап.
— Мысалы, қандай?
— «Жас азамат», «Сарыарқа»...
— Олардан басқа?
— Жоқ.
— Онда білетінің аз екен,— деді Адамқұл.— Сен өзің «ақ», «қызыл»
дегенді, «большевик», «меньшевик» дегенді білетін жігітпісің?
— Жөнді білмеймін.
Онда, түсіндіру де қиын болды ғой саған.
- Есім кіріп қалған баламын ғой, ағай,— дедім мен, оның кемсіне
сөйлеуіне намыстанғандай,— айтсаңыз түсіремін.
- Ширақтау бала екенсің, айтсам айтайын: большевиктердің өзің сияқты
жоқ-жітіктерге пана болғысы келейін білесің ғой.
— Естідім.
- Революция жасаған, патшаны құлатқан солар.
- Одан хабарым бар.
Большевиктердің ұйымы біздің Қызылжарда да ерте орнаған. Сен
Валерий Куйбышевті білемісің?
Естіген жоқпын.
Қарт большевиктердің біреуі жəне басшыларымен, біреуі. Туған жері —
Көкшетау үйезіндегі Шортанда (Шучье). Омбыда оқыған. Сол кісі
большевиктердің ісіне жас көзінен араласып, 1905 жылдар көзінде осы
Петропавлға келген де, жұмысшылардан большевиктер тобын
ұйымдастырған. Сол ұйым кешегі патша тақтан құлайтын февраль
революциясына дейін келді де, революция күндері, жергілікті
большевиктер Совдеп құрды. Білесің бе, оның не екенін?
— Естігенім бар,— деп мен түсінігімді қысқаша айтып бердім.
- Жобаң дұрыс,— деді Адамқұл.— Совдеп құрылғанмен үкіметті ұзақ
ұстап тұра алмады.
— Неге?
— Орталықтан, яғни Москва мен Петроградтан алыс болды. Жергілікті
күш аз болды. Сөйтіп жүргенде чехословиактардың перевороты басталып
кетті.
- Со не өзі? — дедім мен, бұрын естігенмен, бұл оқиғаның не екенін
түсінбей жүргендіктен.
Империалистік соғыс тоқталғаннан кейін, жеріне Америка арқылы
қайтуға шыққан чехословактардың корпусы бастығы генерал Гайде.
Ақтардың үкіметі оларға қару берді де, чехтар Самар мен Новосибирь
арасындағы Совдепті құлатып, Колчак үкіметін қолынан тұрғызып кетті.
Түсінікті ме?
Шамалы түрде...
Одан артық түсіндіруге өз білімім де жете бермейді, - деді Адамқұл.
— Сіз өзіңіз кім боласыз? — дедім мен.
— Оның саған қажеті не?
— Қажет болмаса сұрамаймын ғой.
— Мен бір жұмысшы адаммын...
— Көзіңіз ашық сияқты ғой...
— Қалада туып, қалада өскесін, ол-пұлды білсек білетін шығармыз,
оқығаным жоқ кісімін...
— Тоқығаны көп,— деді Жаңыл,— сен,— деді ол Адамқұлға,— түсінуі
қиын ауыр сөздерге бармай-ақ, қызылдардың осы қалада қалайша
құлағанын айтып берші осы балаға!..
— Ол кеп сөз емес,—деді Адамқұл, — Февраль революциясынан кейін,
Қызылжарда ақтың да, қызылдың да үкіметі қатар жасап тұрды. Аққа
Алашорда қосылды. Жəмпейіс ішінде болатын Үш жүз қызылдарды
жақтады. Сонымен, биылғы жылдық майы туды. Майдың он сегізі күні,
Қызылжар вокзалына чехтардың эшелоны келіп тоқтады деп естідік.
Совдеп бұл хабарға көңіл бөле қалды.
— Сөзіңізге қарағанда, сіз сол Совдеппен байланысты сияқтысыз ғой,
ағай,— дедім мен,— менен несін жасырасыз, кімі боп қызмет істеген едіңіз
оның.
— Ешкімі болып та емес...
— Сонда да?
— Оны қоя тұр, бала,— деді Адамқұл,— бастаған кеңесімізді аяқтайық.
Совдеп жинала бастады. Бірақ, қолында қанша күш бар. Бар мүшесін
жинаса, жүзден аз - ақ асады. Жұмысшылар көпшілігінің симпатиясы
соның жағында болғанмен, ұйымдасып жетпеген, қаруланбаған көз...
— Ал, ақтар,— деді Адамқұл дауысын көтеріп,— чехтардың эшелоны
келгенін естіген соң қала мен вокзал арасында дамылсыз шапқылап
құтырып кетті... Сол күні түнде переворот жасалды...
— Қалай?
— Түн ортасында қарулы чехтар мен ақтар бірігіп қалаға шабуыл
жасады да, Совдептің үйін қамап ап, күзеттегі адамдарын тұтқынға алды...
— Өзгелерін ше?..
— Үйді-үйлерінен ұстады...
— Қайдан біледі үйлерін?..
— Ақтардың жергілікті үкіметі аңдып отырған адам емес пе олар?
— Не істеді сонан кейін?
Көбін табан аузында атқан, одан қалғанын абақтыға жапқан...
- Екі адамның өлімі аса аянышты болды,— деді Адамқұл ,— бірі Кəрім
Сутюшев, бірі Хафиз Базарбаев.
— Кімдер еді олар?
Сутюшев мұғалім еді. Ақтар оның мойнына арқан байлап, салт атпен
желе жортып жетектеп жүрді, артынан екі салт сабап айдап отырды. Халі
біткен Сутюшев құлағанда, ақтар оның денесін сүйретіп шауып кетті. Сол
қалпында өлсе де тастамай, көшелерді кезіп көп уақыт шауып жүрді...
Обал - ай!
- Базарбаевтың өлімі одан да аянышты...
- Ол кім еді?
- Тері заводындағы жұмысшының баласы еді. Он сегіз жасында
большевик болған. Совдепте жастар жұмысын атқаратын ақтар оны
Мұратов дейтін татар байының от диірменінің алдындағы темір бағанаға
сыммен шырмап байладым да, үстіне кəрəсін құйып, тірідей өртеді...
«Көріңдер!» деп халықты қарулы əскерлер маңына иіріп тұрды...
— О, хайуандар!..
- Сонда жас большевик жауға қарсы тұрып, «жасасын пролетариат
революциясы!» деп айқай салды...
Мынау ерлік, менің жан-тəнімді түгел аралады да кетті.
- Ол шеккен ауыр азапқа жаным қатты ауыра отыра, ерлігіне қатты
сүйіндім мен...
«Міне, қайда, бет бұрған ісіне берік адам!» деп ойладым мен...
— Міне, большевик дегендер осындай болады! — деп бітірді Адамқұл
сөзін.
Ол қалта сағатына қарады да:— «көбірек отырып қаппын ғой, кетейін»
деп түрегелді...
— Ал, бала, қош! —деді ол маған басын изеп,— менің берер батам —
большевик бол! Адамқұл шығып кетті.
— Не қылған адам бұл?—дедім Жаңылға.
- Дəулеткелдиев дейтін бір бай ноғайдың атшысы болушы еді,— деді
Жаңыл,— қазір жұмыссыз білем. Соқа қара басы. Тегі бұны да қызылдарға
тілектессін, деп қужай ма деп, қайтеді екен, осы кезде зады, сырғып жүр
ғой деймін, мекені көбінесе Кірпіш сарай. Біздің үйге де келіп-кетіп
жүреді...
— Фамилиясы?
— Алданазаров. Мұндайлар осы қалада толып жатыр...
Жəмпейіс үйінде отырып, тағы бір туысымды тауып алдым. Ондай
туысым барын қыдырып келген бір шал айтты. Шал менің əке-шешемді
білетін кісі боп шықты.
— Андағұл дейтін елде, Шопан аулының адамымын,— деді ол.— Əкең
Мұқан біздің ауылға жиен болатын. Бала күнінен жігіт шағына дейін бірге
өскеміз. Содан кейін ол өз еліне көшіп кеткен. Əкеңнің шешесі — Қағаз
деген кісі. Оның інісінен туған немере сіңлісінің үйі осы арада. Аты Айша,
күйеуінің аты Төребай. Барып амандас. Жөніңді айтсаң біледі.
Жаңылға еріп барып таныссам, Айша апай тұйық мінезді, үсті-басын
салақ ұстайтын, нашар киінген, орта жасты, толықтау орта денелі адам
екен. Бір төбенің, етегінен жырып жасаған бұл үңгірде «сілкіп салар
сырмақ жоқ» дегендей, көзге ілігетін тəуір түк те жоқ, азын аулақ бар
«мүлкі», бұған дейін мен сирек керген ескі - құсқылар...
Айшаның айтуынша,— күйеуі Төребай қырманда мал сояды екен. Ері
сорпа-суандық бірдеме əкелгенше, бұл үйде татар дəм жоғын айтып, дəм
татпай кетуіме ренжитінін білдіріп, Айша апай мені Төребай жұмыстан
қайтқанша бөгеді.
Аздан кейін үй əбігерге айналады: Айша апай құдықтан су əкеп, пешке
орнатқан үлкен қазанға құйды да, астына сиырдың тезегін тұтатты; он, он
екідегі тетелес балалары — Шұғайып пен Мұхаметжан пышақтарын
қайрауға кірісті. Сондай əбігердің үстіне, аласа бойлы, жуантық денелі,
көсе сақалды, сирек мұртты, жалпақ бетті, жуан басты кісі кеп кірді.
Кісінің басындағы орысша кепкесі, үстіндегі шалбарланып алған
фуфайкесі, жүнін сыртына айналдырып киген тері шалбары сойылған
малдың қан-жынымен мейлінше былғаныпты. «Төребай осы болар» деген
оймен сəлем беріп, қолын алғанымда, оның саусақтары быртықтау жалпақ
алақанының қасында менің алақаным, түйенің табанына салыстырған
ешкінің бақайы сияқтанып қалды. Сəлемнен басқа сөзге келмей, Төребай
пештің қуысына қарай жөнеле берді де:
— Қатын, леген даяр ма? — деді.
Айша сопақтау қаңылтыр астау мен ескі үлкен жез құманды босағадан
пештің қуысына апарып қойды да, Төребайдың бер жағын ескі кенеп
шекпенмен қалқалай берді... Көрмегенмен естіп тұрмын: Төребайдың тұла
бойынан қаңылтыр астауға əлденелер шылпылдап түсіп жатыр... «Бұл несі
екен?!» деп таңданып тұрмын мен.
— Ал, əкетіңдер, мына астауды, төгіңдер, таза шептің үстіне! — деді
Төребай.
Мұхаметжан мен Шұғайып шешесінің шекпенмен қалқалап тұрған ар
жағынан қаңылтыр астауды бері қарай суырып алып шықты, ішінде сойған
сиырдың өкпе-бауыры, шек -қарыны сияқты «көр-жерлер». Қалқалаған
шекпеннің ішінде, Төребай жуына бастады...
Астаудағы «кер - жерлер» семіз екен. Төребай оларды қойны қонышына тығып ұрлап əкепті.
— Неге ұрлайсыз? — десем.
— Ұрламағанда қайтейін, шырағым,— дейді Төребай,— еңбек ақы түкке
жетпейді. Ақша құнсыз. Бойнаның ақшасы емес, осындай олжасына
қызығып жүрмін.
— Ұстап алса қайтесіз?
— Амал қанша оған!.. Былай да, былай да өлу!.. Ұсталып та, сотталып
та жатыр жұрт... Сонда да ұрлайды... Ұрламағанда қайтсын, Өлсін бе?..
Басқаша күн көрер кəсібі жоқ!..
Аз отырып жайланғаннан кейін, Төребай арғы тарихын сөйлеп кетті.
— Менің жасым биыл елу алтыда,— деді ол,— əкем Сарыбай осы арада
өмір бойы кірпіш соғумен өтті. Мен тоғыз жасымда жетім қалдым. Содан
бастап, кеше патша түскенге шейін кірпіш соғудан жазы-қысы босаған
емен... Мен артық сөздің кісісі емеспін, шырағым, қата айтты десең
көршілерден сұра, осы бір тұстағы кең ойықтың балшығын мен қазып
түгестім... Осы жуан табаныммен,— дейді Төребай, жалпақтығы
пілдікіндей табанын көрсетіп,— нелер мыңдаған кірпішті жаяу иледім...
Жылына қырық мың, елу мың кірпішті подрядчикке өткізіп тұрған
кездерім болды...
— Онда неғып байып кетпегенсіз? — дедім мен.
— Ойбай, балам - ай, білмегенсін айтасың ғой! Қайдан байисың,
кірпіштің біреуін жарты тиыннан əрең өткізетін күніміз болды!... Сонымен
байи ала ма кісі?.. Подрядчик бізден жарты тиынға алса, заводқа бір
тиыннан сатады...
— Заводқа тура неге сатпайсыздар?..
— Ойбой, шырағым - ай, оған күш қайда, көлік қайда!..
— Ол жұмыстан неге шықтыңыз?
— Шығайын деп шықтым ба, балам - ау!.. Аударыспақ заман басталғалы
кірпіш күйдіретін заводтар тоқтады. Басқа кəсіп табылмады. Содан, мына
ши - аяқ балаларды асыраймын деп, былтырдан бері бойнаға кірдім... Бұған
кіргенше біреудің ала жібін аттаған жан емес едім, қандай ауыр азапта
жүрсем де, біреудің мүлкінен тал шайнап, қыл жұтқан күнім жоқ еді...
ашты-тоқты отырсам да, адал еңбегіме жалынатын ем. Баяғыда біреу
айтқан екен «байлық не дегізбейді, жоқтық не жегізбейді»— деп. Жоқтық
жеңеді екен, шырағым!.. Аштан өліп баратқан соң арамды да ауызға салады
екенсің!.. Арам емей немене, мынау қуырылып жатқан шек - қарын?..
Ұрлап əкеп отырған жоқпын ба, мен оны!.. Ұрлаған соң арам емей
немене?.. Ұрламайын десең аштан өліп барасың, өзің ештеңе етпес ең,
қатын-балаң аштан өледі!.. Ақыретке барғанда не деп жауап берерімізді
қайдам, əзірге ұрлықтың қуырдағына тойып жатырмыз!..
Біздің алдымызға əкелген үйеме қара табақ, майы шылқылдаған
қуырдақ, тамаша тəтті екен... Қолыма тиген кетіктеу ағаш қасықпен
қуырдақты майына батыра көси соға бастадым...
— Же, шырағым,— деп қояды, маңдайынан тері сорғалай, қуырдақты
мол асап отырған Төрекең маған анда-санда қарап қойып,— «адам айдаса
барман, дəм айдаса қалман» депті ғой бұрынғылар. Дəм айдап келе қалған
шығарсың, бар мəзір, жоқ жайымыз осы, же, тойып!..
Қанша қомағайланып жегенімізбен мол қуырдақтың мұрты сынар түрі
жоқ... Қуырдақ артынан қою қара шай келді. Соны сораптай тартып кеңесіп
отырғанда түн ортасы ауып кетіпті...
— Қазақта «кел демек бар, кет демек жоқ» деген мақал бар,— деді
Төребай, мен уақыт жайын сол үйдің қабырғасында тықылдай соғып
тұрған қаңылтыр арзан сағаттың тілдерінен көріп, пəтеріме қайтпақ
ойымды білдіргенде,— бар мəзір, жоқ жайымыз осы. Бұдан басқа берер
тамағымыз жоқ. Бірақ сен осы үйге ұйықта да, таң біліне менімен бірге
тұрып кет пəтеріңе.
— Неге, Төреке?
— Ұры көп. Ең алдымен, осы Кірпіш сарайда, екінің бірі ұры. Біреуміреу өлтіріп кетер...
Амалсыз қонуға тура келді.
Күні бойы қаланы аралап шаршаған да болуым керек жəне асқа
тыңқиып тойып алған кісімін, өліп ұйықтап қаппын...
Күбірлеген дыбысқа ояна кетсем, Төребай мен Айша тұрып, сығырая
жанған білте шамның қара-көлеңке сəулесімен жабдықтарын жасап жатыр
екен: Төребай жұмыс киімдерін киіп жатыр, Айша оның ішіп кетер асын
қамдап жүр...
Ас — түндегі қуырдақтың қалдығы мен шəй. Оған мен ортақтаса кеттім.
Ac үстінде:
- «Ал»— тілі деп ойлама, шырағым,— деді Төребай,— асықпасаң бүгін
де жат! Тіпті жұмалап жатсаң да мейлің. Осы қуырдақтан артық береріміз
де, кем береріміз де жоқ.
Рахмет, Төреке,— дедім мен.— Қуырдағыңызға да, ниетіңізге де
тойдым. Пəтер жағыма барайын, мені іздеп жатқан болар.
Өзің біл.
Тысқа Төребай екеуміз бірге шықтық. Маған бүкіл Қызылжарда ең
жақсы адам осы кісі сияқтанды. Екеуміз қолымызды ұзақ уақыт қатты
қысып қоштастық: Төребай ойға қарай шұбатылған жолмен төмен кетті,
мен жарға асылған жолмен биікке ерледім... Биік жарға ерлеп келе жатқан
менің ұзақ уақытқа дейін есімнен Төрекең шықпады. Не деген жақсы кісі
ол!..
«ҚҰЛАП ҚАЛМАҢДАР!»
Мен таң бозара пəтеріме келсем, Боржабай қора ішінде ат күту
жабдығында жүр екен. «Қайда болдың?» деп бастап, ол мені жерден алып,
жерден салып, боғауызын араластыра біраз ұрысты.
— Түске жақын кел дегенім қайда? — деп келді ол,— қаладан шығарып
кешке дейін аттарды оттат дегенім қайда?.. Көлікті осынша ашықтырып,
күндіз қаңғырғанды місе тұтпай, түнде қаңғырғандай, онымен де қоймай
таң біліне келгендей, бұл Қызылжарда əкең Мұқанның қай құдасы бар еді?
Мен бұл сөгулер мен бұл ұрсулардың ешқайсысына да жауап қатқан
жоқпын. Несіне қатам, Боржабаймен сөз таластырғаннан шығар пайда
жоғын білем, бірер күннен кейін айрылатын кісімен керкілдесуден маған
түсер пайда қанша?..
Боржабайдың қабағы мұншама қатуының себебін мен күн көтеріле
оянған Бəкеңнен ғана білдім. Бұл сапарға олар шықпастан бұрын, əлдекім
«ұлан байтақ товар əперем» деп уəде өткен екен. Кеше ол адам, ылаулаған
товардың орнына мық тақта кірпіш шай ғана əпереді, оның да жүз
тақтасын мараға алады. Ол да, əрине, аз пайда емес, бір тақтаға бір қой
беруге, шайдан қаңсып отырған ел əзір екенін білем. Боржекеннің бұл
пайданы місе тұтқысы келмейді:
— «Пəлен жерде бақыр бар, барсаң бақыр табылмас, азаптанбай
жатыңдар» дегендей,— дейді ол,—ат тері шығын болған жол екен бұл!
Мұндайын білгенде, Қызылжарға сүйресе келетін емес ем!..
Боржабайдың бүгін ниеті ерекше тарылу себебі осыдан екен. Сондықтан
да ол, жолда келе жатып «сұлы алатын ұсағың бар ма, бала?» деп сұрап
алған бес сомды бермейтін қалпын көрсетті. Маған соның кегін қайтару
керек, бірақ, қалай?
Кек қайтарудың сəті түсе кетті: Боржабай мені далаға ат оттатып келуге
жұмсады. Менің ойым,— Бəкеңнің атын от жерге тұсау да, Боржабайдың
атымен қыдыру. Осы мақсатпен аттанып, былай шыға оты бар жерді
сұрастырып ем:
— Сонау бір сұрлау биік үйді көресің бе? — деді жөн сұраған адамым.
— Көрдім. Не үй ол?
— Қаланың астық үйетін сарайы, атын элеватор дейді. Содан əрі шықсаң
- ақ көкмайса. Ат оттатуға одан қолайлы жер жоқ.
Сілтеген жөнге кете бардым. Элеватор тұсынан маған кесе - көлденең
айқыш-ұйқыш темір жолдар ұшырасты. Одан əрі өтсем, дөңестеу жер,
шынында қалың бетегелі от екен. Сол араға Бəкеңнің қара көгін шідерлеп
тұсадым да, Боржабайдың торысын мініп жөнелдім... Қайда бару керек?..
Мен ертең поезға мініп, Омбыға кетпекпін. Бірақ, поезд дегеннің не
екенін кеше Кондратьев станциясынан көргенім болмаса, мінген пенде
емеспін. Ендеше, мінерден бұрын, поезды, оның вагонын көріп алуым
керек... Бұл ойды қалай іске асыруға білмей келе жатқанымда, маған салт
мінген бір қазақ кездесе кетті. Мəн-жайымды сұрастырып алғаннан кейін:
— Ойбой, інішегім - ай,—деді қазақ,— əлі шикі екпе біреу екенсің ғой,
жолға шығып көрмеген!.. Поезд деген, əрине, сенің қазақ арбаң емес,
ырғып мініп тартып жүре беретін. Мінуді білмесең астына түсіп өлесің.
«Билет» дегені болады оның. Ақшаға сатып алады. Қалтаңда ондайың бар
ма еді?
— Қанша тұрады екен билеті?
— Дүние күйіп тұр ғой қазір, қымбаттықтан. Омбыға дейін екі жүз
сомнан кем алмас.
Ондай ақша менде жоқ, ағай,— дедім мен шошып кетіп.— Менің
қалтамда отыз-қырық сомдай ғана бар.
Ойбо – о - ой, шырағым - ай,— деді қазақ кейіп,— ендеше иеменеңе оқу
іздеп барасың?!.
— Өкіметтің стипендиясына сеніп...
— Кім «өкіметің?» Колчак па? Мə, береді саған мынасын! — деп қазақ
маған қарап қолын шығарды.
Мен оған қатты мойып қалдым. Өйтпегенде ше? Қайда барсам да «бір
тəуекелден» басқа, маған «оқуға бара ғой» дейтін ешкім жоқ. Қанша берік
дегенмен, «тəуекел» де қажиды екен. Ол да, мен де қажыдым!.. Сондықтан
ғой деймін, қазақтан енді не істеуді сұрап ем:
— Тілімді алсаң,— деді ол,— маған ер, сен!
— Сіз қайда апарасыз?
— Мен осы арадан 35 шақырым жерде мясокомбинаттың малын бағып
отырмын. Маған серік боласың.
Қазақ осы ұсынысын қайталап айтып көндірмек болғанмен, іштей
солқылдасам да, сырттай ризаласпадым, ризаласуыма «тəуекел»
жібермеді... Қазақ «сен оңсаң, мен мына мұрнымды кесіп берейін!» деп
кейіп қалды.
Тəуекел мені вокзал жаққа бастап əкетті, ондағы ойым,— ертең мінетін
поездың да, оның билетінің де жəйін күн бұрын біліп қою.
Шабан атты шылбырмен борбайға осқылап, шым-шытырық темір
жолдың арасымен вокзал жаққа шоқыта жортып келемін... Бір кезде, арт
жағымнан да, алдыңғы жағымнан да өкірген паровоздың дауысы естілді.
Мен қарап үлгергенше, артымнан да, алдымнан да ағызып келе жатқан екі
поезд кездесті...Қаным тас төбеме шықты... Естуімше, поезд деген
«жануар» көз ұшында көрінсе болғаны—жолдағыны əп-сəтте басып
кетеді!.. Мені де сүйтер деген оймен, əуелі тұра қалдым да, ақылымды
қорқыныш билеп, бір бетке қарай атты борбайлай қаштым. Егерде əлдекім
мені жүгіріп кеп тізгінімнен ұстап алмаса, со бетпен қанша қашарымды
жəне не боларымды білмеймін. Ол мені ұстап үлгірген кезде, екі поезд да
екі жақ бүйірімді жанай өтіп кетті. Паровоздардың өкірген даусы мен
вагондардың гүрсілі құлақты тұндырып жіберді...
— Не деген ақымақ баласың! — деп ұрысты маған, поездар өтіп
кеткеннен кейін, шылбырымнан ұстаған буырыл мұрт, қара май киімді
орыс,— өліп қала жаздадың ғой...
Поездың астына қарай қашып, жаныңды далаға тастай алмай жүрген
баламысың?..
Менің алқынып əрең қайтарған жауабымды естігісі келмеген буырыл
мұрт, «айда к чорту,.. вон туда!» деп, өз шылбырыммен өзімді жауырынға
бір тартты да қоя берді.
Мен тағы да вокзалды іздеп, кешікпей таптым, қала жағындағы алаңға
атты байлап, вокзал үйінің ішіне кірдім. Онда сығылысқан адамнан ине
тастар жер жоқ. Сыймаған жұрт ұзын, кең үйдің айналасын қоршап,
көшкен елдей жүктерін тиесіп, ығы-жығы боп жатыр... Қанша ұзақ
аралағанмен, бұдан ешнəрсе білер түрім жоқ. «Касса сонау жерде» деген
маңға барсам, билетке тұрған адамдардың бір шетімен бір шетіне көз
жетпейді.
— Сен бала, билет алам деп əуре болма, оны саған ешкім сатпайды да,
сатқанмен сен ала алмайсың да. Омбы дегені осы тұрған жер. Кешке мінсең
таң атпай барып қаласың. Ол жаққа баратын жұрттың көбі ұрланып мініп
жатады. Сен де ұрланып мініп кет! —деп ақыл берді біреу.
Белімді бұл ақылға байлап тұрған кезде, темір жолдың шығыс жағынан
екпіндей жүйткіген поезд көрінді. Оған тамашалай қарап тұрған менің
есіме, Баймағамбет Зтулиннің, осылай келіп тоқтайтын поезға шығарған
өлеңі түсті. Өлеңді мен жатқа білетінмін. Кейін оқығанда, поэзиялық
жағынан көп кемшілігі бар бұл өлең, маған ол кезде, поездың не екенін
бірінші рет танытумен қатар, керемет əдемі өлең көрінетін. Поезд көруге
мені бірінші рет құмарттыратын осы өлең болатын, сондықтан, баспасөзде,
жиырманшы жылдардың ортасында бір-ақ рет жарияланып, одан бері
көрінбей кеткен осы өлеңді, құрметті оқушы, сіздердің алдарыңызға түгел
тартқым кеп отыр.
«Көзге елестеп жырақтан,
Даусы өтіп құлақтан.
Көрінеді тізбек көш,
Жел - құйындай зулатқан.
Түтіні бұрқ-бұрқ будақтап,
Шұбырып кейін шұбақтап.
Отарба екен қарасам,
Келе жатқан бұрқақтап.
Жер жарғандай дүрілдеп,
Желмен бірге уілдеп,
Шойын жолдың бойымен
Келіп қалды күрілдеп.
Екі езуі көпіріп,
Айғай салып зекіріп.
Əлден уақыт болмай-ақ
Келіп қалды-ау өкіріп!
Ызғарланып қалтырап,
Жалғыз көзі жарқырап,
Келе жатқан бетінен
Тұрар емес жан шыдап.
Пыс-пыс етіп пысқырып,
Айдаһардай ысқырып,
Екі иіннен дем алып,
Долданады ышқынып.
Күтіп тұрған дабырлап,
Дəйек қылмай сабырлап,
Шықты алдымнан барлық жұрт,
Қара құрттай жабырлап.
Жұрт көшеге сыңысып,
Орнаса алмай сыйысып.
Бір-біріне көптіктен
Иықтары тиісіп.
Бəрі арбаға жиналып,
Төз мінсем деп таласып.
Сығылысып тіреліп,
Жан - дəрмен күн қарасып.
Багаждарын көтеріп,
Жүруге алды бітеліп,
Сырттағы мен іштегі
Бірін-бірі итеріп.
Кейбіреуі арбадан
Түсе сала жалма-жан.
Жанталасып алуға
Даяр судан қайнаған.
Шəйнегін алып шұбырып,
Топырласып жүгіріп,
Алып жатыр кезекпен
Арт - артына тізіліп.
Біреулер жүр мінбелеп,
Баса-көктеп кимелеп.
Тамақ сатып тұрушы
Əйелдерге үймелеп...
Бірі олай, бірі булай,
Сапырылысып жұрт солай,
Əрбіреуі əр жерде
Жүгіріп тым-тырақай.
Бір мезгілде қара арба
Ұқсап бейне тажалға
Ішін тартып жиналды,
Жүруге беттеп тағы алға.
Жынын шашты, шашынды,
Пысқырынды, қабынды.
Қоңырау да сол кезде
Шіңгір етіп қағылды.
Өріп жүрген барлық жұрт,
Секілденіп қара құрт,
Арбаға енді лап қойды.
Орны-орнына ұмтылып.
Сасқалақтап, жармасып,
Отырды - ау жұрт орнасын!..
Қара арба да сол кезде
Шіренді келіп тармасып!
Зорға уһілеп қозғалды,
Салды айғайды ызғарлы.
Ақырындап, баяулап
Көрдім баурын жазғанды.
Шыға - ақ, басты қимылын,
Бір-ақ шанышты құйрығын.
Көрдім айқын, шіркіннің,
Ұшқан құстай жүйрігін!..
Əлден уақыт шамасы
Алыстады арасы!..
Түсті ойыма көп қиял
Үзілген соң қарасы.
Сонда ойладым. «Бұл не іс?
Секілденген көрген түс!..
Елестеген шайтан ба,
Яки жын ба, көз буғыш!..»
Тағы былай ойладым:
«Жарамас таң қалғаным,
Бұны былай істеген,
Ғалымы екен жалғанның!...
Білім тапсаң сірə да,
Білмес нəрсе бола ма?
Көрінгенге алаңдау,
Ол білімге сия ма?
Оқу оқы таңданба,
Текке жүріп алданба,
Сыр ашылмас оқысаң,
Нəрсе бар ма жалғанда!..»
Қосылып сөз құралып,
Ден көңілім жұбанып.
Қиял түбін осыған
Қойдым əкеп доғарып.
Қайталап айтқанда, поэзиялық жағынан бұл өлеңде кемшілік көп. Бірақ,
ол кездегі мен үшін, осы өлең, өмірдің программасы сияқты еді, əсіресе,
соңғы төрт шумағы. Одан менің ұққаным,— оқу оқып білім алған кісі,
ішіне поезды қоса, дүниедегі не кереметтің бəрін жасайды. Ендеше, мен
неге оқымаймын? Сол кереметтерді жасауға мен неге араласпаймын?
Ауылдан Қызылжарға келгенге дейін, Қызылжарға келгеннен кейін, оқу