Өмір мектебі - 005

Тəн жаратты, жан берди,
Қатыра-и судан бізлəрии
Андағ тəшраф қылдия».
2. «Тақи ғажап» дейтін кітаптың сөзі былай келеді:
«Замана ахыри олса, нəлір болғай,
Дүнияға түрлу-түрлу фəлə толғай,
Ғалимлəр шағыр ішіп, зина қылғай
Андин артық тахи ғажап даңлари уар».
3. «Бақырған» дейтін кітаптың сөзі былай келеді:
«Бақырғанден сафар қылсам,
Тауаф қылғали Кəғбаии.
Барып кəне йəзім сүрсəм,
Көріп хəннəни мəннəни.
Хажыр есуəткə ал-сұнсам,
Хатим диуəрни көрсəм,
Хəмді уə сіəнə айтсам,
Сахар уахтида сұбханн»
4. «Сүббəтəл ғажизин» — мұның алғашқы өлеңдері:
«Сəне лил халық гебра-и, уə афлəқ
Яратти катранден гəуһəри фəк»,—
деп араб сөздерінен құралып келгенімен аяқ жағы:
Аяғымден сүдрəп атың, лəхіткə,
Не үшін құлдық қылмадық деп Əхəдкə» —
деген сияқты түрікше боп кетеді.
Бұл кітаптардың да сөздеріне қазақ балалары түгел түсініп жатқан жоқ.
Дегенмен, сөздері атымен түсініксіз тілдегі арабша жазылған кітаптардан
көрі, түсініп оқуға əлдеқайда жеңіл.
Түрікше кітаптарды оқыту Ғазизуллиннің өзіне де арабша кітаптарды
оқытудан жеңіл екені көрініп тұрады. Оның дауысы жақсы. Бала кезде
құлаққа сіңгендіктен бе, əлде расы солай ма, ол құран оқығанда да,
өлеңмен жазылған түрікше кітаптарды оқығанда да əндете жөнелсе, өте
сəнді, ырғақты дауысы тыңдаушысын ұйытып əкетеді. Əр кітапқа, əсіресе
түрікшеге молда арнаулы əн қолданады. Кейін байқасам, солардың көбі,
татардың халық əндері екен. Мысалы «Көрің Қадирді» ол «Тəфтилəу»
əнімен айтады екен.
Түрікше кітаптарды əндетіп оқуға шебер болғанмен, Хабибулла
олардың, тіліне түсінуге шебер емес. Татар тілінде жоқ сөздердің
мағынасына ол түсінбейді, «түрікше» аталатын кітаптарда араб, фарсы,
өзбек, түрікпен сөздері көп кездеседі. Ондай сөздерді түсінуге Газизуллин
ынталанбайды да. Кейде ол мағынасы ап-ашық тұрған сөздердің өзін
шəкірттеріне талқылап, айтып бере алмайды.
Мысалы, оның «сəн» димə, «сəн-сəн» димə «сəңа» димə, «мəң» димə,
«мəн-мəн» димə мəңе» димə: «сіз» диңіз «сіз-сіз» диңіз, «сізгə» диңіз, «біз»
диңіз, «біз-біз» диңіз, «бізгə» диңіз,— деп үйрететін бір сабағы бар.
Егер молдадан «осы айтып отырғандарыңыз не» деп сұрасаңыз, ашуы
тығыз ол «нəрсəгə кирəк сəңə, китап сузін іүшіндірүргə кирəкміни ахмақ?»
деп ұрсып тастайды.
Ойластырып көрсек молданың мұнысы «сен» деме, «сенсің»деме,
саған»деме, «мен»деме, «менмін» деме, «маған» деме, «сіз деңіз, «сізсіз»
деңіз, «сізге» деңіз, «біз деңіз, бізбіз» деңіз, «бізге» деңіз, — деп балаларды
«сен» деп тұрпайы сөйлеуге емес, «сіз» деп сыпайы сөйлеуге үйрету екен.
Бірақ ол осылай ұғындырмайды да жəне ұғындыра да алмайды.
Қанша қатал дегенмен, Хабибулла да адам баласы ғой. Оның да көңілдікөңілсіз уақыттары болады. Көңілсіз уақыттарында балаларды қысып
кеткенмен, көңілді уақытында ол балаларға өзі білетін мақамдарды үйретіп,
үйреніп алған балаларға жекеше де, қосып та айтқызуды ол жақсы көреді.
Оның аса сүйіп, əндетіп оқитын кітабы — Мұхаммедия». Өлеңмен түркіше
жазылған бұл қалың кітап Мухаммед пайғамбарды мақтауға құрылған.
Оның өлеңдеріне тəуелді əні бар, сол əнді шырқай жөнелгенде, молданың
даусы бүкіл Достың басын күңірентерліктей боп кетеді. Аятты молда
«Мысыр мақамы» дегенмен оқиды, ондағы əні де зарлы, ырғақты келеді.
Осы əндеріне салып айта алатын шəкірттерді, ол кейде аса ықыласпен
тыңдап, əсерленіп қалады. діншілдігінің салдарынан ба, əлде жасында
көрген жетімдігі, жоқшылығы, немесе, қазіргі жалғыздығы есіне түсе ме,
— əнді тыңдап отырып, кейде жылап та алады... Ораза айларында ғана
оқылатын «тарауық» намазының «тасбиғы» аталатын дұғаны ол бірнеше
балаға хормен айтқызады... Күн сайын балаларды оқудан таратарда:
«Сəббаха, сəббаха,
Зікри айттым ол хаққа,
Мұсылмандар жұмаққа,
Кəфірларың тамұққа,
Ғайрауат-ау, ғайрауат,
Бір алладан ғинаят,
Атамызға дəулет бат,
Анамызға шафқат бат,
Молдамызға ғылым бат,
Азат уақыт болып тұр,
Нұрмұхаммад салауат».
«Аассалаумағайлайкем молда,
Сізден бізге ұлықсат!»
— деген жырды хормен айтқызады. «Ғайрауат» аталатын бұл жырға
кейде өзі де қосылып кетеді. Бірақ өзі үйреткен əндерді біреу өзінен
ұлықсатсыз айтса, «Хайуан, найсап» деп оған өшігіп алады...
Түркіше кітаптарға біраз жаттығып алғаннан кейін молда балаларды
араб тілінде жазылған дін кітаптарын оқуға салды.
Араб тілінің де грамматикасы (сарф), синтаксисі (наху), логикасы
(мантық) бар. Бірақ бұлар бізді оқытқан молда білетін сабақтар емес. Біздің
молданың білетіні — «тəржима». Ол — араб сөздерінің қасына түрікше
сөзбе сөз мағынасын беру. Мысалы, бабөн — үшбу баб, шрутсассалат —
намаз шартларындағы бап, уаһиа — ол намаздың шартлары, ситтəтəн —
алты дұр, əл-əууəлі — ол шартларның əуəлгісі, əл-уызуы — таһарат алмақ,
бел-ма-е-ат-таһи-ро — пəк су бірлəн, ау-ет-таяммуми — я исə таямим
соқмақ, биша-шундай нəрсə білəң якуны — болор ол нəрсе, миналь арзи,—
жер жыыысындан: кəттұрабө — топырақ, шикіллі, уорүмлі — құм шикіллі,
уəлкүкли — сүрмə таш шикіллі, уоззараниха — звест шикіллі, уал хажары
— қара таш шикіллі...
Қасында мұндай түркіше мағынасы жазылмаған араб, фарсы сөздерінің
не екенін молданың өзі де білмейді.
Міне, осындай қазақ балалары жартысын түсініп, жартысын түсінбейтін
тəржимəлерден біз сол қыстың аяқ кезінде: Шруто-ассалат», «Тағыллимө
ассалат», Тхфəтүəлмүлік», «фиқһиқайдани» сияқты бірнеше кітаптарды
оқыдық. Бұл кітаптарда да діншілдікті үйретуден басқа, баланың тіршілік
жасауына керекті ешбір білім жоқ.
Миды жейтін қиыншылықтарын былай қойғанда, со кездегі ауылдың
ұғымында мен «көп білім біліп» қалдым. Менің оқуымның бұндай
«қарқынмен» кетуіне, əсіресе, менің ағам Мұстафа қуанды.
— Құдайдың бергеніне шүкірлік, — дейтін болды ол, — Мұқан бейшара
тіршілікте еш рахат көрген жоқ еді, бейшараның көп жыл аққан көз жасы
қабыл болған екен. Miнe, енді баласы оған құран оқуға да жарады. Бұдан
артық құдай не берсін оған.
Менің құран оқуға жарауыма көңілі тасыған Мұстафа, онымды
Мұқанның ахиреттегі рахаты деп ойлайды да, жақын жерде тұрғанда күн
сайын, алыстағанда жұма сайын əке-шешемнің басына апарып аят
оқытады.
Сонша көп оқылатын аяттардың ішінен кейбірі менің көз алдымда күні
бүгінге шейін тұрады. Ауыл Достағы жайлауға отырады... Жұма күндері
балалар оқымайды... Со күні ала-көбеден Мұстафа тұрады да, арқандап
алып қалған биесін əкеліп жадағай тарантасқа жегеді... Мені қасына
отырғызады... Екеуміз қыстауға қарай жөнелеміз... Қыстаудың бер жақ
жиегінде қалың, зират... Ағашы жоқ жердегі бұл зираттың бірнеше қабыры
ғана (əрине, ауқатты .адамдардың) ағашпен қоршалған... Қатар көмілген
Мұқан мен Балсарының қабірлері ешнəрсемен қоршалмаған, жалаңаш
төмпелер... Зират түгелімен айнала орланған. Оның адам ашып-жауып қана
кіретін қақпасы бар....
Осы қақпаның алдына Мұстафа екеуміз күн шыға жетеміз. Шалғыны
қалыңдап алған қыстаудың маңына бұл кезді сары маса симайды, тоқтасаңақ төңірегіңде бұлттай үйіріліп, ызың қағып қаптайды да тұрады. Үстіңе
кеміне əлденеше мыңы жабылады.
Аяқ-ылау қып жүрген жалғыз биесін аяған Мұстафа зиратқа жеткен соң
арбадан ағытады да, алдыңғы екі аяғын тұсап, жел жағына түтін сап қояды.
Түтінге масалар жолай алмайды. Түтінді ықтаған бие оттауға кіріседі...
Мұстафа екеуміз қақпасын ашып, зираттың ішіне кіреміз. Кісісі өлген
өзге үйлерден зиратқа біз көп келеміз бе, немене шөбі қалыңдаған зираттың
ішінде қақпадан менің, əке-шешемнің қабырларына шейін созылған соқпақ
жатады... Сол соқпақпен жөнеле берген бізге, бұлттай түйілген қалың
масаның мың-миллионы жабыла кетеді... Мұстафаның айтуынша зират
ішіне от жағып, түтін салуға болмайды, өйткені, «от» тамұқтан шыққан,
қабыр арасында тамұқ исін көңірсіту күнə...
— Кішкене аға-ау,— деймін мен масалар денемнің ашық жерін талап
өлтіріп бара жатқанда, түтінсіз қалай шыдаймыз бұған... Аят оқып болуға
болмайды ғой...
— Күнəлі болма, шырағым, — дейді Мұстафа, — Аюп пайғамбардың
денесін құрт жеп тауысқанда да, тəңірге тəупіғын келтіріп шыдапты дейді
молдалар. Маса сол құрттардан артық болып па... Оны да жіберіп отырған
тəңірі...
Шыда!..
Қысқа аят болса қиналғанмен де, шыдап бағар едің. Олай емес. Құранда
«ясин» атты сүре бар. Бұл ең кеміне жарты сағат оқылады. Одан қысқа
аяттың өлікке «сауабы» жоқтай-ақ, қабыр басына барғанда Мұстафаның
маған оқытатыны осы «ясин» ғана...
Қақпадан кіре жабылған масалар біз қабырдың бас жағына кеп шоқия
отырып, «ясинге» кіріскенде үстімізге үймелеп қонып алады. Бұл кезде
олардан құтылудың ешбір мүмкіншілігі жоқ. Қонғандарын алақаныңмен
сипай қырып жатсаң, тірілері қолыңның сыртына кеп үймелейді...
Қолыңның сыртына қонғандарын сыпырғанша, бет-аузыңа кеп тары
үймелейді... Дененің ашық жерлерінен орын таба алмағандары, қаптап кеп
киіміңе қонады... Жылқының қалың терісін біздей тесіп етіп, қанын
соратын олардың тұмсықтары, сенің жаздық киіміңді шопақ құрлы көрсін
бе?..
Cap масаның, шаққаны қандай ащы. Оның əрқайсысының тұмсығы
тиген жер, ара тістегендей тыз ете қалады... Осындай тұмсықтар бір емес,
əлденеше мың... Денеңе тұтаса қаптай қонған масалардың ащы шаққанына,
ер болсаң шыдап көр!..
Мен шыдай алмаймын. «Ясинді» заулатып оқып отырып, денеммен
арпалысудан тынбаймын...
Мұстафаның шыдамдылығы Аюп пайғамбардан артық болмаса, кем
емес. Шыдамсызданған маған ол ала көзімен анда-санда бір адырая қарап
қояды да, өзі үн-түнсіз, қимылсыз сазарып отыра береді. Денесіне қонған
масаның бірде бірін сипап өлтірмейді...
Біраздан кейін шыдамы таусыла ма, немесе діншіл адам, оқылған аяттың
əніне түсінбегенмен, бар ықласымен соған беріле ме, əйтеуір «ясин»
орталанып келген кезде, ол жерге бетін төсей етпетінен жата қалады...
Менің құлағыма Мұстафа жақтан əлсіз күңіренген бір зарлы үн естіледі...
Ол кезде аруаққа сенетін менің бойыма: «Мына үн қабырдан шығып
жатқан жоқ па» деген қауіп түсіп, тұла бойым тітіркене бастайды...
Соза оқығанда жарты сағатқа жететін «ясинды», масалардан
қысылғандықтан мен шамасы он бес-жиырма миниутте оқып шығам ғой
деймін... Аяттың аяқталғанын естіген Мұстафа басын көтеріп, үнсіз дұғаны
оқығанда, қолын жаяды да, мен бетімді тезірек сипағанда, ол қолын сол
жайған қалпымен ұзақ отырып қалады... Со кезде оның қара бұжыр
кескініне көзім түссе, қырлана біткен мұрнының екі сайын ала төмен қарай
аққан жас саулап бара жатады...
Бетін сипағаннан кейін де, сол орнында отырып қалған Мұстафа, əлгі
оқылған аяттың сауабы жеткіліксіз болды ма дегендей, ағасының əлі шөп
шығып үлгермеген қара топырақ қабырын құшақтай жатады да, еңіреп
тұрып жылайды...
Мең əрине, ол арадан кетіп қалам, себебі, біріншіден, Мұстафаның өлі
ағасына бауырмалдық сөздер айтып зарлануы тұла бойымды түршіктіреді,
екіншіден, қаптауы жəне жабылуы көбейе түскен масалар бір орында
тұруға шыдатпайды...
ШƏЙІН АҒАЙ
Баланың да, əрине, өзінше қиялы болады. Ол да өз ұғымында үлгілі-ау
деп ойлаған адамдарына жетуді арман етеді.
Менің де балалық шақта бірнеше армандарым болды.
Жаманшұбарда Тоғанастың Қанапиясы дейтін балуан болды. Ауылда
онымен күресуге жарайтын жігіт жоқ. Естуімізше, ол Жаманшұбарда ғана
емес, құлақ естір жердегі » балyaндapдың бəрін жығып болған. Дене
жағынан ол орта бойлы, бірақ жауырыны кең, төсі шалқақ, бұлшық еттері
түйін-түйін. Мен сондай балуан болуды арман етем, бірақ оған жаспын.
Жаманшүбарда көзді қызықтыратын жігіттің бірі Аткелтір. Қалың қара
мұртты, шоқша сақалды, көркем кескінді, ықшам, жеңіл денелі, шағын
дəулетті оның кəсібі аңшылық. Жаз айларында ол құс атады, қыс
айларында аң қуады. Дəулеті шағын бола тұра, ер-тоқымы əдемі бір жүйрік
ат оның астынан кетпейді. Ол мінген ат əрдайым бəйгеден келеді. Киімдері
ықшам, таза, сəнді болады. Қанипа атты сұлу кескінді, сұлу тұлғалы əйелі
бар. Үй ішің ыдыс-аяғын Қанипа таза ұстайды, асы дəмді болады. Бақытты
бұл семьяны көргенде, менің бір арманым — ер жеткенде Аткелтірге ұқсау.
Жаманшұбардың ең əншісі Қабамбайдың Ғабдолы. Со кезде отыздарға
тақалған, сұлу кескінді, қырбық қара мұртты ол, ойын-сауықтың гүлі. Оны
төңіректегі ауылдар да шақырып əкетеді. Менің бір арманым сондай əнші
болу.
Жұрттың айтуынша бес болыс Керей, Уақ аталатын елде, біздің
ауылдағы Нұртазадан шешен адам жоқ. Ол менің əкеммен немере. Жасы со
кезде алпысқа таялған, көксау ол, егер ел ішінде дау-шар болса, соны
шешуде жүреді, билік айтады. Ол кездегі қазақта биліктің ең қасиеті сөзге
алдырмау. Кім сөзге алдырмаса, дауда сол жеңеді. Нұртаза сондай адам
деседі. Ендеше, менің бір арманым — Нұртазадай шешен болу.
Жаманшұбарда: темірдің ұстасы Қожахмет, ағаштың ұстасы Құрмаңке,
етіктің шебері Құсайын өрімнің, шебері Кəсен... Мен осы өнерлердің бəрін
үйренуге де құмартам, оқудан босағанда, олардың қасында сағаттап
отырам, бірақ үйреніп шебер болуға əлі жаспын...
Жаманшұбардағы өнерпаздардың ішіне, менің сəбилік сезіміме ең
ұнайтыны Шəйін ағай. Қазір, жасы жетпісті орталаған, бастауыш
мектептерде қырық жылдай мұғалім болған ақ шашты, ақ сақалды бұл қарт,
менің есімде мəңгі сақталатын адамның бірі.
Менің бала кезімде ол сипарын жоғары қарай ширатқан, қысқалау қара
мұртты, иек тұсына ғана əкеп қоятын шоқшалау қара сақалды, қызыл
шырай өңді, дөңгелек жүзді, имектеу қыр мұрынды, қою қара қасты,
толықша орта .бойлы көркем жігіт еді. Шəйін ағаймен бірге жасасып келе
жатқан Зылиқа жеңгей де ол кезде талдырмаш, кішірек денелі, бет сүйегі
батыңқы біткен сопақтау көркем келбетті, «қан мен сүт ақ жүзінде
араласқан» дегендей, қызғылттау шырайы, құлпырған ашаң өңді,
маңдайдан төмен қарай тік біткен əдемі қыр мұрынды, қолмен қатарлап
тізгендей жіңішке қиғаш қара қасты, мөлдіреген орташалау томпақ қара
көзді, бүрілген оймақ ауызды, ұшы сүйірлеу кішірек иекті, үріп ауызға
салғандай сұлу келіншек!..
Кезеңі келгенде айта кетейік: қызды қалыңмалға сататын ол кездің
ауылында, қалыңмалсыз үйленген бірінші адам — Шəйін ағай.
Ел аралап тігіншілікті кəсіп етіп жүрген кезінде (ол туралы төменде
толық жазылады), Шəйін ағай мен Зылиқа жеңгей танысады да, бірін-бірі
сүйеді. Қалыңмалшыл ауылда олардың қосылуына жол жоқ, Зылиқаны
əкесі əлдекімге атастырып қойған...
Ендігі жол біреу ғана: ұрланып қашу. Олар сөйтеді. Паналаған жері —
Бағлан. Заң білмейтін надан ауыл, қалаға барған жастарды қуа алмайды,
бармағын тістеп қала береді. Балалы-шағалы болғанша, Шəйін мен Зылиқа
бұл елге жоламайды...
Шəйін ағай фамилиясын «Тілегенов» деп, ұлы атасы Тілегеннен алған.
Өз əкесі — Қожахмет. Ол кісі — өмір бойы дүкен ұстап темір соғуды кəсіп
еткен кедей адам болды. Одан туған бес баланың Шəйіннен өзгесі советтік
дəуірге дейін жалшы боп келді.
Шəйін ағайдың өмірбаяны қызық: Бағланнан біздің елге жыл сайын кеп
ұсақ-түйекпен сауда жүргізетін бір татар Қожахметпен дос болады да,
«бақыршым болсын» деп Шəйінді ол үш жасында сұрап ап, өзімен бірге
алып кетеді. Татар оны жаз айларында қасына алып жүріп, қысқы уақытта
қаласындағы медресеге оқуға береді. Ол — қандай оқу?
Ислам «дүниесінде» өткен ғасырдың орта шенінен бастап, оқу
мəселесінде «жадид»15 аталатын ағым шыққан ғой. Жадид оқуының қадым
оқуынан айырмасы: қадым дін сабағынан басқаны оқытпайды, жадид те
дінді (əрине, ислам дінін) қуаттай отырып, оны ғылыммен жағыстырады,
«дуния» оқуы мен «ахрет» оқуын қатар жүргізеді. Оқыту əдісінде, жадид
қадымнен мүлде айырылады. Қадымша оқытудың əдісі, «қадым оқуы»
деген бөлімде айтылғандай болса, жадидше оқыту əдісі ғылымға
байланысты, ол əр дыбысты ғылымдық таңбасымен танытады. Негізі
буржуазиялық идеядан туған бұл оқу, пан-исламдықты16 қолдап, араб пен
фарсы тілдерінен де қашпайды. Бірақ жадид біз жоғарыда үлгісін
көрсеткен қадым əдісінше, араб пен фарсы тілдерін балаға түсініксіз түрде
емес, түсінікті түрде, əр ұлттың баласына өз тілінде айтып береді.
Жадидтік əдіспен жазылған араб пен фарсы тілінің сарфын
(грамматикасын),
нахуын
(синтаксисін),
дурусо-ашшифаһиясын
(хрестоматиясын), өз ұлтының тіліндегі сауатты бала өз бетімен де үйреніп
кетуге болады.
Исламдық шығыста туа бастаған бұл ағым əуелі Мысырдан өрбиді де,
Русияға өткен ғасырдың аяқ кезінде жетіп, қанатын кең масштабта, 1905
жылдың революциясынан кейін ғана жаяды. Жадидтың, «туын» Русия
мұсылмандарының ішінде өзге ұлттардың буржуазиясынан бұрынырақ
татар буржуазиясы кетерді. Алғашқы ұшқыны XIX ғасырдың сексенінші
жылдарында, татарлардың, алғашқы просветительдерінің бірі —
Шиһабыддин Маржанидан шашыраған бұл ағым, 1905 жылғы
буржуазиялық революциядан кейін қабындай кетеді. Жадидтік бағытта:
Қазанда «Мұхаммадия», Уфада «Ғалия», Орымборда «Хұсаиния»,,
Троицкіде «Уазифа» атты орта жəне жоғарғы дəрежелі біліп беретін
медреселер ашылады. Бұларға бағыттас медреселер, Русияның
мұсылмандар тұратын қалаларының көбінде туады. Татар тілінің негізінде
құрылған бұл мəселелерден татарлардың ғана емес, Русиядағы басқа
мұсылмандық елдердің де азды-көпті балалары оқиды, бірақ өз тілдерінде
емес, татар тілінде... сондықтан өзін өзге ұлттардың буржуазиясынан
алдамын деп санайтын татар буржуазиясы, сойылдарын соғатын «Уақыт»
газеті, «Шура» журналы сияқты баспасөз орындары арқылы, «Русиядағы
мұсылмандардың тілдері татар тіліне құйылып, бір-ақ тіл жасау керек»
деген пікірді тарата бастайды...
Қадыммен салыстырғанда, оқыту əдісінде де, ғылымға жанастыруда да,
Октябрь Революциясына дейін біраз прогрестік мəні болған бұл жадид —
идеологиялық негізінде барып тұрған кертартпа ағым. Оның негізгі ұраны:
пан-азияшылдық, пан-исламшылдық, пан-түрікшілдік. Бұл ағым —
коммунизм идеясына түбірімен қарсы.
Негізі солай бола тұра, қадыммен салыстырғанда, жадид өз тұсында
ислам дініндегі елдер үшін прогресс болды, онысы заңды да, өйткені,
марксизм-ленинизм ғылымының үйретуінше, феодализммен күрескен
кезінде, буржуазия табы прогрестік роль атқарды ғой. Қадым, əрине,
феодализм тілегінен туған оқу; жадид — буржуазияның оқуы, ендеше
соңғысы — өз тұсында прогресс. Шындығында да солай болды. Жадид
шыққан кезде, қадымның өре-бойы тік тұрып, жаны түршіге қарсы тұрды.
Қадымшілдер мен жадидшілердің дұшпандығы сондай, екеуінің молдасы
бір дастарқаннан ас іше алмай, бір орында жүре алмай, кездессе сөзбен
ғана емес, қолмен де төбелесетін халге жетті. Бұл əрине, феодализм мен
капитализм арасындағы тартыс еді. Бірақ екеуі де қанаушы таптар
болғандықтан, феодализмге қарсы шыққан əрекетінде прогресшіл бола
тұра, идеялық негізінде буржуазия да коммунизмнің қас дұшпаны ғой,
сондықтан да олар — еңбекші көпшіліктің дұшпаны, халықтар
достығының дұшпаны, сондықтан да жадидшілдер — коммунизм идеясына
қарсылар, пан-исламдық, пан-түрікшілдік сияқты кертартпа жолды
түтынушылар...
Əрине, жадидшілдер де бір түсті болмай, ала-құла жікке бөлінді: бір
жүйесі ірі буржуазияның (капиталистердің, помещиктердің, кулактардың)
сойылын соқса, енді бір жүйесі ұсақ буржуазияның (ауыл, қала
кедейлерінің) сойылын соғып, еңбекші көпшіліктің мүддесіне жақын
болды. Бірақ соңғысынан бастапқысы басым еді, сондықтан соңғысы халық
мүддесін орындауда құнарлы ештеңе істей алмай, бастапқының ықпалынан
шыға алмады, бар мəселе ірі буржуазияның пайдасына шешілді.
Жадидті бұл арада еске түсірудегі мақсатымыз — оның қазақ аулына
қалай келуін көрсету. Ол қазақ ауылдарына 1905 жылдан кейін келе
бастады да, оныншы жылдардың ішінде көбейіп кетті, əкелушілер — татар
медреселерінен оқушылар, көпшілігі — татарлар, араларында аздаған
қазақтар да бар, бірақ олар да қазақ балаларын қазақ тіліне емес, татар
тілінде оқытады...
Біздің Шəйін ағай да осы жадидшілдердің қазақ арасынан шыққан
біріншілерінің қатарына жатады, бірақ ол байшылдардың емес,
демократтардың қатарына қосылады. Жоғарыда аталған Бағланда ол
қадымша емес, жадидше бастауыш мектептен оқиды да, оны бітіргеннен
кейін со маңайдағы қазақ ауылдарына мұғалім бола бастайды. Бірақ
қадымның қараңғы түнегі басып жатқан ауыл, оның «дүния оқуын»
балаларға сабақ қып беруіне төзбей, оқыту жобасын көрген соң-ақ қуады...
Енді не істеу керек?
Бағланда тұрған күндерінде Шəйін ағай киім тігуді де үйренген екен.
Жəне матаны ауыл шеберіндей қалай болса солай кесе бермей, киетін
адамның денесіне өлшеп, ғылым жолымен пішеді екен. Бұған жұрт екі
жақтан таңданады: бірінші - ол кездегі ауыл адамдарының ұғымында, киім
тігу əйелдің сыбағасындағы ғана іс, еркектің ине мен қайшы ұстап киім
тігуі ұят. Шəйің олардың ұғымынша, жап-жас, сап-cay еркек қалпымен
əйелдің қызметін атқарады; екінші — ол тігетін киім, ауылдың жабайы
тігіншісінен мүлдем басқа, ауыл шебері тіккен барлық киім сəнсіз, олпысолпы, денеге қонымсыз болса, Шəйін тіккен киім, əрі сұлу, əрі денеге
қонымды, əрі пішкен матадан кеп қиқым қалмайды, əрі ықшам
тігілгендіктен, киімді қол инемен емес, аяқ машинамен тігеді... Біздің елге
«Компания зингер» аталатын іс машинасын алғаш əкелген адам — Шəйін...
Қолмен атқаратын істі машинаның атқаруы жəне қолдан əлдеқайда жылдам
атқаруы көшпелі надан ауылды қайран қалдырған...
Киімді бұлай тігу, ауылдың кейбір адамдарының, əсіресе жастардың
көзін қызықтырады. Күші бар адамдар, сыртқы киімдерін Шəйінге
тіктіреді. Ол тіккен киімдер ауылға жаңалық болады. Бұл мəселеде де,
ауылда ескішілдер мен жаңашылдар табылып, ескішілдер Шəйінді
ауылына жолатпай қуады.
Жаңа тігіншінің атағы елге тез тарап кетеді. Оған енді, біздің ауылдың
ғана емес, құлақ естір жердегі ауылдардың адамдары да құмартып, əдейі
іздеп кеп киімдерін тіктіреді, кейбіреулер, əсіресе байлар үйіне алдырып,
айлап жатқызады. Қысқасы, біздің арада, құлақ естір жердегі қазақ
ауылдарының арасына «ноғайша» жəне «орысша» аталатын, қалаша сəнді
тігілген киімдерді бірінші рет тігіп, өзгеге үлгі көрсетуші — Шəйін ағай.
Киім тігіп ел аралап жүретін Шəйін ағай, туған аулына біз есімізді білген
кезде кеп орнықты. Біз көргенде ол: жаз кішірек бозғылт кигізді жазғы
отауы бар, тақтайдан сəкі төсеген кішірек қысқы шым үйі бар, киімді сəнді
киінетін, үй іші жасаулы жəне таза үй болатын; сауындық, міністік,
сойыстық малы өзіне жететін...
Бұл кезде Шəйін ағай киім тігумен ғана шұғылданды, бала оқытуына
ауылдың басқарушы адамдары ұлықсат бермеді, олар, əрине, атқамінер,
байлар, молдалар.
Біз — балалар бұған қайран қалатын ек. Ғазизуллиннен оның əлдеқайда
білімді екендігі кезге бадырайып көрініп тұрады. Оқуды да жеңіл
оқытатыны ап-айқын. Ғазизуллиннен əлденеше жыл оқып, өзге хат түгіл өз
атын жазуды білмейтін ересек балалар, Шəйінге жұғысса-ақ, аз күнде хат
жазуға үйреніп кетеді. Соншалық пайдалылығын көре тұра
жаманшұбарлықтардың оған бала оқыттырмау себебін мен кейін ес білген
соң ғана түсіндім.
Ең алдымен, Шəйін дінді танымайтын атеист екен табиғат
құбылысының, қоғам өмірінің көріністерін ғылым жолымен ұғады екен.
Молдалардың айтуынша — жер жалпақ стол сияқты, оны «көк егіз»
мүйізімен көтеріп тұр. Өгіздің астында кеме, кеме астында су, оның
астында бу, одан арғысын «тəңірім» біледі...
«Жер жалпақ емес, домалақ, ешбір көк өгіз жоқ, күн айналмайды, жер
айналады...» деген сияқты географиялық сөздерді біздің ел ең алғаш
Шəйіннің аузынан естіген... «Ахирет деген жоқ, адамның рахаты осы
дүниеде ғана» дегенді де біздің елге алғаш Шейін айтқан... «Қадым» оқуын
да алғаш біздің, елде сол мінеген... Осы қылықтарымен ол, діндар қанаушы
таптың көзінде жексұрын көрініп, біраздан кейін тігіншілік кəсібімен ел
аралап кетуге мəжбүр болған...
Шəйіннің досы балалар болатын еді. Əлі есімде: жаз киіз үйінде, қыс
жылы шым үйінде Шəйін ағай жеңі шолақ көйлекпен, иығына подтяжка
салған шалбармен, аяқ машинаның қасында, өлеңдете іс тігіп отырады. Түн
болса, оның алдында, ауылда оның үйінде ғана болатың дөңгелек сəулесі
толған айға ұқсайтын айналма кəрəсін шам жанып тұрады.
«Ə, келіңдер!» деп үйіне барған балаларды ол жылы шыраймен қарсы
алып, ісін доғармастан олармен əңгімеге кіріседі... Ол аса əңгімеші кісі.
Сонда көбінесе айтатыны ертегі.
Қазақ ертегілерің жалпы ауыз əдебиетін жақсы білудің үстіне, ол
шығыстық əдебиетті де көп біледі. Мысалы, «Мың бір түн», «Тотының
тарауы» сияқты шығыстың классикалық ертегілерін біз бірінші рет Шəйін
ағайдан естідік. Араб, Иран, Шағатай ақындарының өлеңдерін ол өз
тілдерінде жатқа айтып, қазақша түсіндіріп отырады жəне дін поэзиясына
жоламай, үнемі тіршілік поэзиясымен ғана таныстырады. Əңгімешілдігінің
үстіне ол бір сыдырғы əнші де жəне домбырашы да...
Ол жіңішке дауысты адам. Əнді ол биік шырқамай, сəнмен ақырын
айтуды жақсы көреді. Кейде термелеп «Қыз Жібек», «Ер Тарғын» сияқты
халықтық поэмаларды айтып кетеді.
Ересектеу балалар одан:
— Шəйін ағай, бала неге оқытпайсыз?—десе:
— Оның күні туған жоқ,— дейді Шəйін ағай.
Қашан туады ондай күн? — деген сұрауға ол кейде күмілжіп жауап
бермейді, кейде: «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болады»—
деп, ол заманды сипаттай бастайды.
Біздің балалық сана-сезімімізге оның сипаттауы қона қоймайды, біз оны
ертегі көреміз...
Кейін білсем, Шəйін ағай ол кездегі саясаттан хабардар екен. Орыс тілін
жөнді білмейтін ол, татар тілінде шығатын газет, журналдарды үздіксіз
оқиды екен. 1905 жылдың революциясың оның арты қайда өрбіп бара
жатқаның Россияда нендей саяси партиялар барың олардың бағытын
түсінеді екен.
— Өзім большевик болған жоқпын, — дейді Шəйін ағай бертін
сөйлескенде, — бірақ тілегім, жас күнімнен большевиктер жағында болды,
өйткені ол еңбекші халықтың мұң-мұқтажын көздейді ғой. Ол менің де
мұң-мұқтажым емес пе? Еңбекші халықпен бірге өсіп, біте қайнап келе
жатқан кісі емеспін бе мен?..
Коммунист партиясының қатарына ол кісі, Ұлы Отан соғысының
алдында ғана мүше болды...
«Жылы-жылы сөйлесе, жылан іннен шығады» дейді қазақ мақалы,
жылы жүзді, жылы сөзді адамға кім жанаспайды!... Жылы жүзді, жылы
сөзді Шəйін ағайға мен де үйір болдым. Оның қызық əңгімелерін де, əдемі
əнін де талай тыңдадым.
Өзге кейбір балалардай мен де Шəйін ағайдан жасымда хат таныр ма ем,
қайтер ем, егер мен ондай жасқа келген шақта Шəйін ағай ауылдан кетіп
қалмаса.
Кейін білсем, ауылдан ол кетейін деп кетпеген, сол маңдағы полиция
уряднигінің дүмпуімен кеткен.
Сол тұсты аралап жүретін урядник 1910 жылы Шəйінге кеп:
— Сіз мұнда тұрмайсыз! — деген.
— Неге?— десе:
— Газет, журнал оқисыз да, үкіметке қарсы үгіт таратады екенсіз, —
деген.
— Дəлеліңіз? — десе:
— Оның сізге керегі жоқ, егер өз бетіңізбен бұл маңнан кетпесеңіз, мен
сізді тұтқынға алып кетірем, — деген.
Ақыры, Шəйін ағай тігіншілік қызметімен ел аралап алысқа кетуге
мəжбүр болады... Сол бетінен ол, мен Жаманшұбардан 1913 жылы біржола
кеткенше оралған жоқ...
Тығылудан Октябрь революциясы құтқарған Шəйін ағай, советтік
дəуірдің алғашқы күндерінен бастап, пенсияға шыққанға дейін ауылдың
бастауыш мектебінде үздіксіз мұғалім болды. Оның игілікті қызметін
қыздары — Зəйра мен Зəкəз, ұлдары — Бұрқат пен Дуду жалғастырып
əкетті. 83 жасының қалған уақытын қоғамдық істерге араласумен өткізіп,
Шəйін ағай 1960 жылы тіршілікпен қоштасты. Оның қазір сексеннен асқан,
əжімсіз кезінде «Зылиқа сұлу» атанған жұбайы, балаларының жəне
немерелерінің қызығына рахаттануда. Менің «жалаңбұт» кезімде түскен ол
жеңгей, əлі күнге дейін мені «бала» көріп, жолыққан сайын «айналайынау!» деп, құшақтап бетімнен сүйеді. Сондай адамның бары да жақсы-ау!..
ЕШ БОЛҒАН ЕҢБЕК
Мұстафаның үйі маған оншалық қолайлы бола алған жоқ.
Ең алдымен, батырақ семьясында туғанмен, біреудің жалғыз ұлы болған
соң, əке-шешем мені бетке қақпай еркін ұстаған, сондықтан, олардың
тұсында мен шалдуар-тентек болғам. Сондай, «бір таудың текесі» боп
жүрген менің мінезім, балаларының басы бар Мұстафаның үйіне кірген соң
да өзгермей, əрқайсысымен, əсіресе менен бір жас үлкен Ғаббаспен қағыса
берем.
Тегі, жетім бала деп аяйды ғой деймін, əдетте Мұстафа мен оның əйелі
Сілеусің ұрыс-қағыста мені жақтап жазықты, жазықсыз болсың Ғаббасты
маған жығып береді. Бірақ мұның да шегі бар ғой, кейде көріне көзге мен
Ғаббасқа іс қиянат жасасам, мінезі қатал Мұстафа, «өзіңде де бар» деп мені
де жаққа тартып қалады, оның бəрі кек боп менің ішіме жинала береді. Ал,
Сілеусін жеңгей ешбір жағдайда мені маңдайға шертпейді...
Шаруа күйі нашар болғанмен, əкем мен шешем, үйіндегі астың тəттідəмдісін менің аузыма тосатын, өздері жамаулы киіммен жүріп, менің
үстіме ылғи жаңа кигізетін. Əке-шешем өліп, күнім Мұстафаның үйіне
түскен соң, күтімді күйден мен айрылдым. Сонда, Мұстафа мен Сілеусін
мені өз балаларынан алалап ұстамайды, шағын шаруасы мол тұруға
жетпейді. Жаздай қорек қылатынымыз екі сиырдың сүті мен бір биенің
қымызы. Нан кейде бар, кейде жоқ. Жақын жердегі орыс поселкесінен
аздап алатын ұнды, Сілеусін қысып ұстайды, өз балаларына ол нанды кейде
татырмай, тек маған жəне менің апам Ұлтуғанға ғана аздап береді.
Өйтпегенде қайтсін: төсек тартқан ауру, балалары жас, өзі үй шаруасынан
босанбайды, табыс жоқ, мал аз, сататын ештеңе жоқ...
Ол үйге əсіресе қыс күндері ауыр. Жаз малдың ағымен күн көретін үйде,
қыстыгүні құрт, ірімшіктен басқа азық аз. Тайынша, торпақ сияқты ұсақұлаң бірер мал сойған болады, ол сорпаны шылауға əрең жетеді.
Қанша тарығып тұрғанмен, Мұстафа кісіге телмірмейтін адам.
Ешкімнен ол жəрдем де сұрамайды, қарыз да алмайды, ешкімге мұңын да
шақпайды, ашты-тоқты болса да, үйінде отыра береді, Со кезде он бес, он
алтыға шыққан үлкен ұлы Қамза денелі, қарулы боп есіп келеді. Бірақ