Өмір мектебі - 024

алмайды дейтін. Жəне өзі орысша тілден «но» дегенді білмейді.
Жандаралға ол сөйлесіп жарытпас. Оған сөйлессе Торсан-ақ сөйлеседі.
Жандаралмен көңілдес те дейтін оны. Оның бетін бұрса сол-ақ бұрады,
Нұрғожаңды қоя тұр.
Омбыға кеткендер оралғанша ел іші шабыншылық болып жатты.
Солдатқа барады-ау деген жігіттердің аты барлары ел қыдырып сөз
тыңдауға жүрді. «Алатын бопты», «алмайтын бопты» дегендер алма-кезек
ауысып сапырылды да жатты.
— Мəнəпес61 бопты, — деген сөз шығып қалды бір кезде.
— Не сөз ол?
«Есіркеу» деген сөз көрінеді. Патша қазақты есіркеп солдат алмайтын
бопты.
— Неге?
— Жалғыз баласы осы кезде туған екен дейді. Жыл сайын баласы туған
кезде той жасайды екен дейді. Той жасап жатқанда, патшаның қолына
домалақ қағаз түсіпті, ашып оқып көрсе, біреу патшаға: «Тақсыр мұның,
қалай? Қазақты бағындырғанда, атаң солдат алмаймын деп, ит терісіне мөр
басып бергені қайда? Атаңның антынан ауғаның ба? Өйтпе сен халықты
жылатпа!.. Жалғыз бала ұстап отырсың, көптің көз жасынан қорық!..» деп
жазыпты...
— Алда садағаң кетейін-ай, кім жазды екен мұны? — деп жылап
жіберісті əркімдер.
— Мұны жазса Торсаң не Абылай ғана жаза алады. Өзгенің қолынан
келмейді, — десті əркімдер.
— Тоқтаңдаршы! — десті біреулер, — мəнəпестің, жайын естиік!..
— Сонымен, — деді хабар əкелуші, — жаңағы домалақ хатты патша
оқып, — атасының антын бұзғанға ұялыпты да, қазақтан солдат алынбасын
деп мəнəпес таратыпты...
«Мəнəпеске» сенгендей, аз күн шабыншылық бəсеңдеді де, тағы да
көтеріліп жүре берді. Оған себеп, қазналық жұмыста жүрген қазақ
жігіттерінің, ауылға қашып келе бастауы. Олардың айтуынша: «іште»
жүрген қазақ жігіттерін ұстап ап, алдын соғысқа жөнелтіп жатыр...»
— Егер солдат алатыны рас болса, — деп гуілдесті жігіттер, — тірі
кетпейміз бұл арадан... соғыста өлгенше осында өлеміз...
Аты барлар аттарын жарата бастады, аты жоқтардың айтатыны:
— Арпалыс күн тумасын де. Егер туа қалса, жаяу отырып өлеміз бе?..
Байлардың жылқыларын ұстаймыз да мінеміз...
Омбыға кеткендердің өзгесінен елге Нұрғожа бұрын қайтты деп естідік.
Оның айтып келген сөзі: «Бұл жұмыстың тетігі губернаторда емес, патшада
екен. Біздің Бекбайды тілмаштыққа алып, патшаға Торсан жүретін болды.
Ол Омбыда қалды. Мен оған қаражат жинап жіберуге келдім...»
Əркімнен барынша қаражат жиналып жатқан кезде, ел ішіне тағы жаман
хабар тарай қалды:
— Нұрғожа алдаған екен — деген күңкіл шыға қалды бір кезде, — өзі
Омбыдан қашып келген екен. Жандаралға Торсан ғана көрінген екен оны
ұстап жауып қойыпты...
— Ендеше, елден ақша неге жинайды, бұл?
— Құрымбай тұқымының жемсауы қашан тойып еді. Тағы да жей
түсейін дегені ғой.
— Өзге жеуі бір сəрі, егер мынадай кезде жесе, оның да өңешіне
түйілер!.. Өтірік болар бұл хабар, егер рас болса, алдымен Нұрғожаның
өзін бауыздармыз...
Енді жұрт Нұрғожа мен Ыбырды аңдуға кірісті. Бұны сезген олар
жайлаудан жоғалды...
— Қайда олар?
— Стапта!..
— Онда неге жатады?
— Олардың бұл жатыстары — жандарын қорғау. Елдің қаны қарайғанын
біліп отыр да, бекінісі берік жерге тығылып отыр.
— Ол ғана емес, — десті, елді көп аралап келген біреу, — менің естуім:
Стапта олар жай жатпай, пəле жасап жатқан көрінеді.
— Қандай?
— Қазақтан солдат алынуы анық көрінеді. Ендігі əңгіме, — кімді беріп,
кімді бермеу. Осыған тізім жасалып жатыр дейді. Тізімге ылғи кедейдің
балаларын ғана кіргізіп, байлардың балаларын алып қалмақ ойлары бар
сияқты. Байлар болысқа параны өкіртіп беріп те жатқанға ұқсайды...
— Рас болды бұл! — десті көпшілік дуылдасып, біздің Байжан, Рамазан,
Ыбырай үшеуі біраздан бері бəсеңдей қалып еді, өз балаларын тізімнен
өшірткен екен ғой.
Бұл хабар іс жүзінде расқа айнала бастады. Жігіт алу хабары шыққан
кезде, Байжанның Жəркені қарагер атың Ерміші торы атын жаратып мініп,
Балықбайдың ереуілдеген жігіттеріне көтермеші боп жүрді де, Нұрғожа
мен Ыбыр Стапқа тығылғаннан аз күн кейін аттарынан түсіп үйлерінде
отыруға айналды.
— Бұларың не? — деп сұрағандарға:
— Тəңірінің салғанын үйде отырып тосып алғаннан артығы жоқ, —
десті олар. — Тырбанғанмен қайда барасың?.. Қолыңда қамшы мен
сойылдан басқа не қаруың бар? Мылтықты он солдат шықса, жайлаудағы
жігітіңнің бəрін қырып кетеді. Неңмен қарсы тұрасың, оған...
Осы сөзді əр ауылдың да мырзалары айта бастады... Бірақ олар
азшылық. Көпшіліктің аузындағы ендігі сөз:
— Мырзалар олай отыра алмас үйінде. Біз отырғызбаспыз олай. Егер
отырамыз десе, ендігі ісіміз солармен түсер!..
Ызалы көпшілік сөзден іске көше бастады. «Пəленше байдың
жылқыларын елінің жігіттері талап мініп жатыр дейді» деген хабарлар əр
жақтан келді...
«Пəлен жерде пəлен болысты, пəлен ауылнайды жігіттері сабапты...
Пəлен жерде өлтіріп те тастапты... Урядникті өлтіріп кетіпті... Пəлен жерде
өкімет қарулы əскер шығарып жігіттермен соғысып қапты...» деген сияқты
хабарлар да дүңк-дүңк етті.
«Ақмола жағында... Торғай жағында... Жетісу жағында жігіттер мыңдап
жиналып, өкімет əскерімен соғысып жатыр дейді...» деп дуылдасты
топталған жігіттер...
«Торғай жақтағы көтерілген елді Аманкелді деген батыр басқарады екен.
Оған атса оқ, шапса қылыш батпайды екен... Ол жүз мыңдай қол жинап
соғысып жатыр дейді» деген хабар келді...
— Соған кетер ме еді! — деп арман етті бұл араның жігіттері.
— Қайда кетсек те, — десті жігіттердің көпшілігі, — əуелі Құрымбай
тұқымынан кегімізді алып кетеміз. Нұрғожа мен Ыбырды өлтірмей
ешқайда кетпейміз...
Нəстəсіп болысының ереуілдеген жігіттері енді Нұрғожа мен Ыбырдың
жолын аңдыды. Шілденің əуе айналып жерге түскен ыстық күнінің бірінде,
бір топ жігіт Тайжан үйіне жиналып қымыз ішіп отыр еді:
— Уа, шығыңдар үйден! — деген үрейлі айғай естілді сырттан.
Жігіттер дүркірей шықса, көйлек-дамбалынан басқа киімі жоқ Байжан,
ентіге жүгіріп келеді екен.
— Не болды? — десті жігіттер оған...
— Əне!.. Əне!.. — деді Байжан демін əрең ап, Жамбатырдың сыртын
қолымен нұсқап.
Ол жаққа қарасақ, көлді жағалай бір пар атты қашып келеді... Артынан
көп салттылар қуып келеді... Арбалы мен салттылардың арасы шақырымға
жақын...
— Кім болды екен?—деген сұрауға:
— Не Нұрекең... Не Ыбыр, — деді Байжан, ентіге əрең сөйлеп. — Қуып
келе жатқандар дəу де болса Шақабай мен Құттының жігіттері... Өлтіреді
олар... Арашалау керек.
Байжанның балалары:
— Аттанайық! — деп жөнеле беріп еді:
— Əуелі білейік — деді көпшілік — Нұрғожа да, Ыбыр да болмай басқа
біреу болса — ұялып қалармыз.
— Егер олар болса ше? — деген сұрауға:
— Онда бірге бауыздасамыз, — десті көпшілік үн қосып.
— Астапыралла не, дейді? — деп, Байжанның тершіген күрең, кескіні
қуқылданып кетті...
Қашқан пар атты жақындап қалды... Беті Таудың Ыбырайының үйі...
Салттылар да ұтып келеді... Айқайлап шауып келеді олар... Бұл ауылдың да
атты, жаяулары Ыбырайдың үйіне ұмтылды... Шапқан қалпымен
Ыбырайдың үйіне тақала берген пар атты арбадан екі адам қарғып түсе
қап, біреуі үйге жүгірді. Шабысқа желігіп келген бос аттар ілгері қарай
шаба жөнелісті,оларды ешкім ұстаған да, тоқтатқан да жоқ...
— Ыбыр! — десті үйге қашып кіргенді көпшілік.
Ол үйге кіргенде қуғыншылар да жетті. Байжан, оның екі баласы,
Рамазан, оның інісі Əбу, Ыбырай, оның інісі Ахмет тағы бірнеше адамдар
есікті басып тұра қалысты...
— Жібер! — десті аттарынан саулап түсе қалған қуғыншылар, есікті
басып тұрғандарға.
— Сөзге келіңдер, сөзге! — деді Байжан бар дауысымен.
— Дос па едің, қас па едің, өзің? — десті ентелеген жігіттер, — дос
болсаң жібер! Қас болсаң оныңды айт!..
Байжан тағы бірдемені айтқалы келе жатқанда, кеспелтек бір қара жігіт
оны жағасынан қапсыра ұстады да, сілкіп кеп жіберді... Байжан ұшып
кетті...
— Мынау қайтеді?! — деп Байжанның Жəркені кеспелтек қараға ұмтыла
бергенде:
— Ол бүйтеді! — деп бірнеше жігіт қамшыны үстіне жаудырып
жіберді...
Есікті басып тұрғандар жауған қамшыға шыдай алмай бет-бетімен
қашты... Жігіттер лап беріп үйге кірді... Оларға қыстырыла мен де кірдім...
Үйде Ыбыр жоқ!..
— Ол қайда?!..
Жасаулы үйдің жүгін жігіттер қопарып шашып жатыр, біреулер төсекағаштың маңын тінтіп жатыр...
— Жоқ!..
Іргеден қашты дейін десе, айнала қоршаған кісі...
— Бұ қайда?!..
Қызы Беренді Нұрғожа інісі Оспанға зорлап алып беретін баяғы Шəйке
де жүр екен үйге кірген топтың ішінде. Оның ашуланғанда бет-аузы
қимылдап кететін еді. Сондай кескінді ол, — «Бұ қайдалап?!» ақыра
бастаған жігіттерге:
— Ол мұнда болу керек! — деді, оң босағадағы ескі кебежені нұсқап,
бет-аузы толқынданып кетіп, — май жеген Құрымбай тұқымы, майлы
кебежеге кірген ғой жегісі кеп!
Ар жағында ашуға булығып қалған Шəйке кебежені теуіп кеп қалды,
кебеже оған қозғала қоймады... Долданып кеткен Шəйкенің шарасынан
шыққан көзі, босағада жатқан балтаға түсті. Балтаны ала сала кебежені ол
періп-періп жібергенде, тақтайлары бөлініп ұшып кетті... Ыбыр кебеженің,
ішіндегі қарынға салған майлардың арасына кіре, шөке түсіп жатыр екен...
Кебеже бұзылғанда ол қалшылдап тұра беріп еді, шауып жіберуге
ыңғайлағандай, Шəйке балтасын көтеріп алды. Əлдекім оның балтасын
ұстай алғанда:
— Жібер, өлтірем!.. — деп жылап жіберді Шəйке...
Анталап тұрған жігіттер, Ыбырды көріп алды да кетті...
Біреулер қамшы... біреулер жұдырық жаудырып, біреулер текпілеп
жатыр... Əркімнің де кегі бардай, жұрт таласып ұрып жатыр...
Ыбырдың табылғанын естіген тыстағы көпшілік кигіз үйге сыймасын
көріп, үйді көтеріп əкетіп, алысқа төңкеріп тастады... Ыбырға жабылған
жұрттың арасына адам кіріп болар емес... Мен шетке шығып қалдым...
Өршелене ұрған жұрттың, аузындағы сөз — Құрымбай тұқымына атабабаларынан бері ұласқан кек!..
Аздан кейін арашашы көбейе қалды. Бастап жүрген-ер: Байжан,
Рамазан, Салмойын, Бəйтемір, Күркебай, Мықан, Оспан тағы-тағы солар
сияқты байлар, атқамінерлер... Сонда олардың айтатын сөздері: «Ыбырда
не жазық бар?.. Момын бейшара емес пе еді, бұл, қой аузынан шоп
алмайтын?..»
Таяқтан əрең деп айырғанда, шала-жансар Ыбырдың кірпігі ғана
қимылдады...
— Кегіміздің алды қайтты! — деп дуылдасты көпшілік — бірақ бұл
бастамасы ғана... Түптемей қоймаймыз бұл кекті!..
«Торғайға кетеміз», «Еременге кетеміз» деген сияқты сөздерді
айтқанмен, біздің араның көтерілген жігіттерінің өкімет тырп етуге
шамасын келтірмеді. Кешікпей қарулы отрядтар шығып еді, көтерілісшілер
оларға қарсы келе алмады... Ақыры приемға баруға жігіттер көнді...
Олардың ендігі айтарлары:
— Бізді соғыс маңындағы қара жұмысқа алады дейді, одан да өкімет
бізді солдаттың, өзіне алсын. Ажал біреу. Жай өлгенше, соғысып өлейік.
Жігіттердің ол арызы тыңдалған жоқ. Олар майданның қара жұмысына
жүздеп, мыңдап жөнелтіле бастады... Əрине, жөнелтілгендер — кедейлер.
Байлардың балалары өкіметтің осы маңайдағы правиантын62 тасуға қалып
қойды да, оны да өзі тартпай, орындарына кісі жалдады...
Біздің жаманшұбарлықтардан майдан жұмысына аттанғандардың
ішінде, менің туысым — Рақымбайдың Таспай деген баласы кеткен. Өмір
бойы орыс поселкесінің малын бағып күнін көретін Рақымбай сол жылы
«бауырсырап» Жаманшұбарға барса, аңсап барған ағайыны, — Нұртаза өз
баласын майдан жұмысынан алып қап, орнына Таспайды жібереді. Сонда
мен Таспайға мынадай өлең шығарып, елден алған адресімен майданға
жіберіп ем...
«Мойныңа Таспай аға түсті құрық,
Құтылу қиын болды мойын бұрып,
Інілік туысқандық көңілменен
Жылаймын жолыңа мен қарап тұрып.
Қадірлес аға едің қайран Таспай,
Бақытың бір ілгері жүрді баспай,
Құрулы мылтық алдың, құрсаулы жау,
Қауіпке душар болдың сондай жастай.
Шығарды садақаға Жаманшұбар,
Жоқ жігіт жанашыры жаман шығар,
Айрылып ағайыннан жалғыз кеттің,
Қиянат емес мынау адам шығар.
Қайтейін, құтқаратын бар ма дəрмен,
Құтқарар едім сені келсе əлден.
Ылайымда сау барып, аман қайтып
Келіп тат өз жеріңде қалған дəмнен!»
Майданға кеткен жігіттер туған жеріне 1917 жылы февраль
революциясы жасалғаннан кейін қайтты. Олардың көпшілігі жаңа санасезімде келді, ол — таптық мақсатын түсініп қайту.
— Патша түскенмен өкімет байлардың қолында қалып отыр, — деп
қайтты олар, — ендігі мақсат — байларды жойып, еңбекшілердің өкіметі
— Советті құру!..
Совет өкіметін Қазақстанда құруға олардың бір жүйесі белсене
қатынасты да, мысалы, азамат соғысының бір батыры Жақып Қыстаубаев.
Ол туралы осы шығарманың екінші кітабында толық айтамыз.
Жақыптар əр жерден шықты. Олардың əрқайсысы бір-бір шығарманың
геройы.
Тап тартысы майданда ғана қызған жоқ, тылда да қызды. 1916 жылы
Қазақстанда болған халық көтерілісінің бір қызу ошағы Торғайда
ұйымдасты, оны бастаушы — Қазақтың Чапаевы — Аманкелді Иманов.
Жасынан байларға қарсы боп өскен ол, 1916 жылы, екі жақты қанауға
қарсы қазақ еңбекшілері көтерілгенде, бұл зор оқиғаға жетекші болды да,
большевиктермен байланысу арқылы, стихиялы қозғалысты саналы тап
тартысына айналдырды. Оның арғы Қазақстанда Совет өкіметі орнауға
Аманкелді бастаған қазақ еңбекшілері белсенді қатынасуға соқты.
Совет өкіметі Торғайда құрылғанда, Аманкелді қазақта соғыстың
бірінші қызыл комиссары боп тағайындалды. Ерлік күзетте ол
дұшпандардың қолынан қазаға ұшырады. Бірақ дұшпан ол тіккен қызыл
туды жыға алған жоқ. Қызыл ту көтерген қазақ еңбекшілері Коммунист
партиясының бастауымен, туысқан елдердің, əсіресе ұлы орыс халқының
жəрдемімен, бүкіл совет халқының қатарында, бақыт шыңы —
коммунизмге жылдан-жыл биік өрлеп келеді...

ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ
АҚЫНДЫҚҚА ƏУЕСТІК
АЛҒАШҚЫ АЙТЫС
Жайлаудан қайтқан Балықбай ауылы Ақбалық көліне қонды.
Қыстауынан алты-жеті шақырым жердегі бұл көлді ол ауыл көктемде жəне
күздігүні жайлайды екен. Балықбайдың үш ауылынан басқа бұл көлді
жағалай қонатын: Қараша, Анда, Телі, Салдат дейтін ауылдар бар екен.
Салдат ауылы Тайжан ауылымен Жамбатырда да іргелес отырған еді,
Ақбалықта да іргелес қонды. Бес-алты үйлі ғана бұл ауылдың дəулеттісі —
Салдаттың Оспаны, өзі — со жылы Қапсыт руының ауылнайы. Бұл ауылда
Гүлзейнеп, Рабиға, Ұлпан атты үш қыз болды, үшеуі де он бес, он алтының
маңайындағы жаңа өспірім жас қыздар жəне сол кездегі менің ұғымымда,
дүние жүзіндегі ең сұлу қыздар... Бұл қыздарды еске алып отырған себебім:
менің алғашқы махаббатымды оятқан солар сияқты...
Өткен жаздың жайлауы елде қаншама көңілсіз болды дегенмен, жастың
аты — жас!.. Қандай қиындықты болса да көтеріп кететін жастықтың
жалынды қуаты, 1916 жылдың дүрбелеңіне ұшыраған жігіттерді суын
қайтарарлықтай жасыта алған жоқ. Олар бір жағынан ереуілдей, қиянат
көргендермен күресе жүре, ара-тұра сауық-сайрандарын да ұмытпайды.
Мысалы: ел іші шабыншылық болып жатқан мезгілдің өзінде, Қапсыттың,
жігіттері «өлсек те ойнап-күліп өлейік» деп, көрші қонған біздің ойдағы
Сибанның қыз-бозбаласын қонаққа шақырып, бір күні сауық құрды.
Кешікпей Сибан жігіттерді де Қапсыттың қыз-бозбаласын шақырып, қонақ
қып, ойнатып-күлдіріп қайтарды...
Жеке қыз-бозбалалардың өзара махаббаттық қарым-қатынастары, əрине,
өз алдына... Оны тоқтатар бөгет қайда бар!..
Қапсыт жастарының ойын-сауығына араласқанда, менің көзім, өзге
қыздардан көрі Салдат ауылының үш қызына көбірек түсті. Махаббаттық
өмірден тəжрибесіздігім бе, немене, үлбіреп қатар өсіп келе жатқан бұл үш
қыздың бəрі де маған өзім қиссалардан білетін хордың қыздары яки
«перизаттар» сияқтанады да тұрады. Жеке жолықтырған біреуі өзге
екеуінен сұлуырақ сияқтанса, анау екеуінің біреуін тағы оңаша
жолықтырсаң, ең сұлуы сол бола қалады... үшеуі бірге отырғанда қарасаң:
бірінен бірін артық көре алмайсың. Кейде біреуінің өзге екеуінен көзі
сұлулау көрінсе, енді біреуінің қасы сұлулау сияқты... үшіншісінің кірпігі
өзге екеуінен сұлулау сияқты... Түр-тұлғаларын жалпы алғанда, бұл үшеуі,
Ақан серінің:
«Мен бүгін ұйықтап жатып көрдім бір түс,
Көргенім Гүл-баһрамда үш тоты құс»,
— деп сипаттайтын үш сұлуы сияқтанады да тұрады... Қазақтың ауызша
өлеңінің біреуінде:
«Көшкенде көш айдаймын дөненменен,
Жаз жайлап, күз жіберген көбеңменен,
Көргенде тілім батпас сөздерімді,
Жолдаймын саған қалқам өлеңменен»,
— дейді ғой. Осы өлеңдегі «көргенде тілім батпас» деген сөз бекерге
айтылмаған. Жастық жайлауын шарлап дағдыланған біреу болмаса, қылауы
түспеген кездің жаңа өспірім жігіті, ғашық ауызына жүрек сырын туралап
нені айта алсын!.. Егер айта алмаса, олардың арасына дəнекер болуға
өлеңнен артық не құрал бар!.. Ендеше, өлеңмен басталмайтын махаббат
болады дейсіз бе!..
Салдат ауылының «үш тотысын» көргенде тілім батып айта алмаған
жүрек сырын мен бір күні оларға былайша жазылған өлеңмен жолдадым:
«Гүлзейнеп, Рабиға, Ұлпан сұлу,
Бұл алаңда үшеуіңе кім пар сұлу?
Таранған дария көлде үш аққудың
Көркіне кім болмайды іңкəр, сұлу!..
Үшеуің қаңқылдаған қоңыр қазсың,
Үшеу-ақ боп жаралған тіпті азсын!
Қалықтап қаршығадай жүрген жігіт,
Көздерін үшеуіңнен неге жазсын!..
Үшеуің көлде жүзген шүрегейсің,
Біреуің бір қыз емес бірегейсің!..
Қаймақсың десем сүтте қалың болар,
Қаймақ емес қаймыжық кілегейсің.
Шіркін-ай, қаршығадай түссем бүріп,
Саусақпен кілегейден жесем іліп,
Қалмас ед жүрегімде ешбір арман,
Біріңмен жүрсем егер ойнап-күліп...»
Бұл өлеңді мен Досымбектің Бірімжаны деген менімен жасты жігіттен
беріп жібердім. Бірімжан ол өлеңді Байжанның Ермішіне көрсетеді.
— Құдай берді, — деп қуанады Ерміш, — мен де сол қыздарға өлең,
шығаруға ойлап жүр ем. Бұл өлеңді көшірейін де, өз атымнан жіберейін.
— Ұят қой ол, — деп Бірімжан қипаңдайды да, Ерміш өз сөзін қайталай
берген соң көнеді.
Көнбеске амалы жоқ. Бірімжанның үйі бұл ауылға кірме, — руы Керей
емес, Бағаналы. Ескі ауылда кірменің еркі іргелікті атаның баласында,
əсіресе ауыл ағасында. Бұл ауылдың «ағасы» — Байжан. Ерміш —
Байжанның мырзасы. Жасы жиырмадан асқан жігіт бола тұра, ол майдан
маңының жұмысынан да, правиант тартудан да қалып қойған. Ел
жайлаудан қайтып Ақбалыққа қонғанда, Тайжан ауылында одан басқа бір
де жас жігіт жоқ. Өзгелері қазына жұмысында.
Ерміш меншіктенген менің жоғарғы өлеңім, жастар арасына тез тарай
қалды. Бұл маған намыс болды да, Ермішке былайша деп өлең жолдадым:
«Сəлем деп хат жазамын Ерміш саған,
Адамның біреуі ем мен сенгіш саған.
Ие боп кісі өлеңін қызға жазып,
Таптық сен бір мылқауды көнгіш саған.
Мен емес сені өлеңге қылған жарлы,
Жұмсайды арлы адам қолда барды.
Сөз таппас — сөйлегенді «менікі» дер.
Белбеуге түйіп алып ұят, арды.
Сен неге мені мұнша басынасың?
Баймын деп əлде өзіңше тасынасың!
Мен жазған өлеңменен қорек қылма,
Өз малыңмен өзіңді асыра сен!»
Осы өлеңді алғаннан кейін Ерміш маған былайша жауап қайырды:
«Базардан алып келген күміс балдақ,
Жасыңнан жетім қалдың құдай қарғап,
Жаз қойын бағады деп Тайжан сені,
Молдалыққа емес, жалшылыққа алған жалдап.
Базардан алып келген қарамайды,
Ғаламды жарық қылған күн мен айды.
Құтыртып мұны үйіне қойғанынша
Апарып сиырмен бірге неге қамамайды».
Ерміш бұл өлеңді маған менен оқитын Додақ дейтін баладан беріп
жіберіпті. Додақтың шешесі — біздің Сибанның қызы, сондықтан оны
жиен деп мен жақын тартатынмын, ол да мені жақсы көреді. Додақтың
əкесі Сымайыл — ол кезде зор денелі, буырыл сақалды кісі. Ауыл
адамдары оны «Май-ағаң» дейді. Жасында салдау болған Май-ағаң, со
кезде де құндыз бөрік киіп, төбесіне үкі тағып жүреді, ойын-тойдан
қалмайды, қыз келіншекпен əзілдесе кетеді. Мен ол кісіні жезде деймін. Ол
да мені балдыз дейді. Ерміштің, өлеңін осы Май-ағаңа көрсетіп ақылдасып
ем:
— Өзі де аямаған екен балдызым, — деді маған, — сен де аянба. Егер
зорлық қылам десе, мында біз бармыз ғой, оған жем қып қарап
отырмаспыз.
Май-ағаңның, сөзіне арқаланғандай болдым да, Ермішке былайша жауап
қайырдым:
«Шығар-ау, Ерміш сенен нелер лебіз!
Екенсің сөзің жасық, өзің семіз.
Сиырмен бірге апарып қамайтұғын,
Дедің бе мені бұқа, немесе өгіз?
Оларға ойлап тұрсам өзің парсың,
Себебі ар-ұяттан безген жансың,
Аузымды бұдан əрі қышытпа, сен,
Бұл айтыс осыменен тына қалсын».
Ерміш бұл өлеңге жауап қайырған жоқ. Тек, одан кейін жолыққанда
маған айтқаны:
— Бəлем, қолыма оңаша бір түсерсің, мен саған көрсетермін өлең
шығарғанды!..
Ерміш екеуміз дүрдеараз боп жүрген күндердің, бір кешінде, бір шеті
мен бір шетіне көз жетпейтін ұбақ-шұбақ керуен кеп қалды. Ақбалық
басындағы ауылдың адамдары керуеннің алдынан салт кісі шығарып
білдірсе, Атбасар жақтан правиант тартып келе жатқандар екен көпшілігі
жат ауылдан. Араларында Ақбалық басындағы ауылдардың жəне біздің
Жаманшұбардың правиантшылары да бар...
Правиант тартудың өзін соғысқа барудан кем көрмей, жолаушыларын
сағына күтіп отырған Ақбалық басындағы ауылдар алдарынан ұбақ-шұбақ
шығып, жылап-сықтап қарсы алды. Мен өзіміздің жаманшұбарлықтарды
қарсы алдым. Жаманшұбардан отыздан аса арбалы бар екен. Жігіттердің
бəрі өзіме таныс туысқандар, бастаушысы — Тоғанастың Нəзірі.
Нəзірдің қылжақбастау жігіт екендігі, осы шығарманың ілгерірек бір
тарауында айтылған. Қазір ол байсалданып, сөзді салмақпен сөйлейтін
бопты, айтқан сөзін Жаманшұбардың өзге жігіттері ақыл көріп тыңдайтын,
тілін алатын бопты. Оның денесі де, кескін-кейпі де байсалданып, бұрынғы
таразылау денесінің сүйектері сомданып толығыпты, жоғарғы ерініндегі
бұрынғы қырбық қара сары мұрт қазір қалыңдап, былай да əдемі кескінін
сұлуландыра, салмақтандыра түсіпті. Мұрты түсті қалыңдап алған сақалын
ол қырып жүретін бопты.
Бұл топта менің немере ағам Мұстафаның Қамзасы да бар. Көрмегелі
төрт жыл болған Қамзаның бойы маған бұрынғысынан екі есе биіктенген
сияқтанды. Ол қазір: иығына екі кісі мінгендей, кең жауырынды, шалқақ
кеуделі, сом денелі, түбіттеніп қалған қара мұртты жігіт бопты. Бірнеше
жылға ұласқан сағыну, көңілде бұрын жүретін өкпе-наздың бəрін жуып
жіберген екен. Екеуміз жылап көрістік.
Нəзір мен Қамза ғана емес, жаманшұбарлық жігіттердің бəрі де маған
түр-тұлға жағынан түгел өзгерген сияқтанды: жастауы дыңдай жігіт
болған, жігіттері сақайған!.. Мен оларға таңдансам, олар маған таңданып:
— Шырағым-ау, сен де сорайып, үп-үлкен жігіт боп қапсың ғой! —
деседі.
Адам өз бойының ескенің расында да, байқай ма. Қазір көрсем, бұрын
менен екі есе ұзын сияқтанатын жігіттердің біразымен бойым теңесіп
қапты: мысалы, денемнің əлі талдырмаштығы болмаса, бойымның
ұзындығы Нəзірге жақындап қапты.
Жігіттер жолшыбай Жаманшұбарға соққан екен сондықтан олар арқылы
мен елдің де амандығына түгел қандым.
Ақбалық ауылдарының, өз жігіттері болмаса, өзге ауылдардың жігіттері
көліктерін ауылдан аулақтағы далаға ағытты.
Правиантшылар өте жүдеп келеді екен: олардың көпшілігінің жеккен
көліктері «кедейдің кершолағы» аталатын, күнқақты бір-бір керігі,
сондықтан жолшыбай болдырып, ілбіген аяңға əрең жарап келеді екен;
тарантас бірен-саран ғана адамда бар, көпшілігінің жеккені — екі аяқты
қазақ арба жəне алыс жол мен ауыр жүкке жарамайтын ескі арбалар,
сондықтан олар да жолшыбай қирап азап көрсетіпті, біразы жолда қап,
басқа арба таппағандар, жүгін аттың, арқасына теңдеп апты; шалағай
саймандар
да
жолшыбай
үзіліп-созылып
əуре-шікіре
қыпты.
Правиантшыларға өкімет азық бермейді екен. Үйден алып шыққан азық
көбінде таусылған... Бірталайында азық сатып алатын ақша жоқ...
Ашыққаннан ұрлық қылам деп, кей жігіт жолшыбай қолға түсіп, абақтыда
қалып қойыпты...
Осы жүдеушілік жаманшұбарлықтардың бойында да бар екен бірақ олар
жолда ауылға соққандықтан, əркім шама-шарқынша киім-кешегің арбасайманын, көлігін өзгертіп, жолда ауылы жоқтардан гөрі дұрысталып
алыпты.
Жігіттер көліктерін ағытқаннан кейін бір жерге жиналды да асқа
отырды. Жаманшұбардан алып шыққан қымызды маған олар:
— Елдің дəмі, сағынған боларсың, іш, шырағым! — деген бауырмалдық
жылы сөздермен берді.
— Бай кісі малға тойған ба? — деп қойды Нəзір, мен туралы айтып
отырған туысқандық сөздерінің арасында, — əйтпесе, біздің Нұртаза
ақсақалдың осы баланы осылай қаңғыртып жіберетін не жөні бар. Дəулеті
жетпей отырған кісі емес. Қаптап жатқан балалары да жоқ. Бұ бала немере
інісі. Осыны қолына-ақ ұстап, бір шүйкебас əперіп, бір күрке тігіп қойса
ғой, санаттағы үйдің бірі боп, түтін түтетіп отыра береді. Амалың нешік.
Соны істемейді.
— Неге істесін — деді Шақшау, кектінді дауыспен, — «Кедей байға
жетем дейді, бай құдайға жетем дейді» деп неге айтты дейсің бұрынғылар?
Байда қанағат жоғын көріп айтып отыр. Өзің байысаң да осыны істер ең.
— Мен істемес ем, — деді Дүйсеннің Кəсені дейтін момындау жігіт. —
Көріне кім əкетіп жатыр малын. Тіршілікте ішіп-жеп, кемтарға қарасып
өткеннен басқа не бар!
— Сиырың көбейіп келе жатыр ғой, бірер қыздың қалыңмалын орап
алғандай боп, соның тең жарасын құдайы қып шығарсаң, осы баланың
қалыңына жетіп жатыр, — деп Кəсенді біреулер əжуа қылды.
— Көлденең сөзді қоя тұрсақ қайтеді, — деді Нəзір, əжуа сөздер, көбейіп
бара жатқан соң,— өлең тыңдап алсақ қайтеді.
— Мақұл, — десті өзгелері. — Бірақ айтатын кім?
— Мынау Сəбит ше? — деді Нəзір, өлеңші емес пе еді осы, ауылда
жүргенде?
— Ие, ие... Айтсың айтсын! — десті көпшілік.
— Сен қиссаға тəуір ең ғой, жақсылау біреуін басташы! — деді Нəзір.
— Қисса емес, басқаны айтқызу керек бұған, — деді Тышқамбайдың
Ақметі.
— Нені? — деді Нəзір.
— Осы бала өлең, шығаратын бопты деп естідім.
— Қойшы?!.
— Рас. Кеше біздің үйде Қалба63 қонып жатыр еді ғой, сол айтты.
Балықбай ауылындағы Байжанның баласымен өлең шығарысып қапты бұл
бала.
— Не дейді-ау, жаным! Рас па, шырағым? — деді Нəзір маған.
— Рас, — дедім мен.
— Ие қалай? — десті Нəзір де, басқалар да.
Мен айтыстың шыққан себебін баяндап ем, олар менен менің де,
Ерміштің, де шығарған өлеңдерімізді айтып беруді өтінді. Мен айтып
бергеннен кейін:
— Қап, қысқарақ боп қалды-ау! — деп өкіністі біреулері, — ұзақтау
айтыспаған екенсіңдер.
— Бірақ айтыстың тоқталған түрі көрінбейді ғой, — деді біреулері, —
жаңа басталған сияқты ғой. Ендігі жауап Байжанның баласында қалып
отыр ғой...
— Жауап қайтарса, айтысамысың тағы да? — деп сұрады Тасбектің
Дайыры.
— Неге айтыспасын, — деп шу ете қалғандарға, мен Ерміштің,
қоқанлоқы сөзін айтып ем, Нəзір:
— Қарай көр, нар түйенің арық тайлағындай сорайған ана неменің
ерімсуін! — деп кейіп қалды да, аз кідіріп: «қаңғырып жүрген жетім бала,
болысатын адамы жоқ деп басынғаны ғой бұл», — деді.
— Жоламау керек кəпірге, — деді Дүйсеннің Кəсені маған, — сен
жалғызсың ол — рулы ел. Жəне бұл Қапсыт деген сорпаға мас боп атағы
шыққан қаугерек жұрт. Кім біледі, араларыңды шайтан кеулеп кетіп,
жазымға ұшырап жүрерсің.
— Сен тоқтай тұршы! — деп Нəзір Кəсенді тоқтатып қойды да, — өйтіп
дəсітбеу керек оны, — деді көтеріңкі дауыспен. — Бұның, елі-жұрты барын
білдіру керек оған.
— Қалай? — десті əркімдер.
— Не «қалайы» бар. Мына тұрған жоқ па, ауылы. Ертең аттанар алдында
барамыз да айтамыз.
— Не деп?
— «Қатынына ие бола алмай жүрген пысылдақ мұрын жаман
Байжанның баласы емес пе едің» деп, «ала бұл, жаман шірік неме, кісі
сабайтын к... саған қайдан келді?» деп; «Бес байтал бітті деп дəсиін деген
екенсің... Қазына жұмысына ауылыңның жарлы-жақыбайын жіберіп, өзің
үйіңде қап көкиін деген екенсің» деп; «Жаманшұбар деген елді білемісің
сен? Əкеңді танытатынын білемісің? Мықты болсаң, қол қатып көр кəне!»
деп...
Ерміш қасында отырғандай Нəзір ашуланып кетті де:
— Ең қызығы, — деді ызалы үнмен, — өзін сабап алу керек.
— Қашан? — деді біреулер.
— Борышқа қаратып кісі сабай ма екен. Осы жолы сабаймыз да.
— Рулы ел сабата ма саған?
— Қайдағы «ру» ол? — деді Нəзір кекетінді дауыспен, ауылының
жігіттері соған болысады деп отырсың ба?
— Неге болыспайды?
— Естімей келемісіңдер, неге болыспайтынын? Кешегі дүрбелең64 бетін
ашып берген жоқ па жұрттың. Бізді осындай азапты жолға айдап, өздері
үйінде мықынын таянып отырып қалған мырзаларды қайсымыз жақсы
көріп келеміз. Жұрттың, бəрі де сондай. Балықбай ауылының правиантшы
жігіттерімен сөйлестім. Байжанның баласын атарға оғы жоқ.
— Өкпеге қиса да, өлімге қияды деймісің, — деген Итаяқтың
Құсайынына:
— Неге қимайды деп, — жекіріп тастады Нəзір, — қисаң, кеше дүрбелең
қызған кезде, өз туысың Нұртазаны өлтіреміз деп қуған жігіттерге неге
қосылдың?
Құсайын күмілжіп қалды.
— Күмілжимісің! — деді Нəзір, — жұрттың бəрін де өзіңдей көр. Өзіңе
жаны ашымаған туысқанның керегі не саған. Естімей келемісің: осы
правиантта Байжанның не көлігі, не баласы жоқ. Өзі — Балықбайдың
байының бірі. Соны қай Балықбай жақсы көріп отыр дейсің. Жақсы көргені
сол, көбі «əй бəлем!» деп қолдарына түкіріп келеді.
Кеңестің осы бір тұсында ауыл жақтан аттың дүбірі естіле қалды.
— О кім? — деп алаңдасты жігіттер.
Далаға жаққан оттың сəулесімен қараңғылана түскен түң алаңдаған
жігіттерге аттыны тез көрсете қоймады.
Қараңдаған атты адам жақындап келді де:
— Орта толсын! — деді жігіттерге.
— Айтсын. Кемтігі сенімен толсын! — деді əркімдер.
Атты — Балықбай ауылындағы Сүлейменнің Асаны екен. Жігіттер оны
қошеметтеп аттан түсіріп алды. Жасы сол кезде елуді алқымдаған, момын
мінезді Асан амандық-саулық сұрасып аз отырғаннан кейін
жаманшұбарлық жігіттерді қонаққа шақыра келгенін айтты. Оның
айтуынша: көл басындағы бес ауыл жиналып кеңескенде, правиант тартып