Өмір мектебі - 015

барамыз? Перінің қызын алыпты дегенді жолшыбайғы елдің бəрі айтып
отыр. Сонысы рас та ғой деймін, əйтпесе, түнде түнеу түгіл, күндіз серіксіз
баруға қорқатын иесіз қорада неге мекендеп қалады? Қыстау қасындағы
көлдің жағасына қоғажайдан күрке жасап отыр дейді, жұрт. Сол күркенің
маңайы, қудай біледі, жын-шайтанның ойнағы шығар. Біле тұра жынның
ойнағына ілмей баратын емес ем, сөзіңді қимай келем!..
— Барамыз деп ат басын бұрған соң, несіне қайталайсың, бір сөзіңді? —
деп Мəшік ұнатпап еді:
— Қайталауым, — деді Таспай. Біз оның өз күркесіне тура бармай, со
маңайдағы Дəулеткерей төренің, үйіне түсейік те, Ақанды сонда шақыртып
алдырайық.
— Егер оған келсе! — деді Мəшік.
— Келеді, — деді Таспай, — Дəулеткереймен дос деген.
— Егер келе қалса, — деді Мəшік мені нұсқап, — біздің мына баланың,
аузына түкіртіп алу керек. Осы да өлеңге құмартып жүр ғой. Нұртазаның
айтуынша, атасы Шүкей ақын болғанға ұқсайды. Ақындықтың да аруағы
болады деседі. Ақан серіден бата алса, бұл да ақын боп кетуі мүмкін.
— Қайдам,— деді, «осының өзі əуейі» деп мені ұнатпай жүретін Таспай,
— ақындығын ұстамай, жындылығын ұстап жүрмесе!..
Олардың кеңесін тыңдай отырып, Ақан серіні көруге мен бұрынғыдан
да артық құмарта түсем. Менің қазіргі құмартуым шектен шыққан сияқты...
Мен оған ғашық сияқтымын!..
Өйтпегенде ше?.. Қабамбайдың Ғабдолынан бастап менің Ақан сері
туралы естіген аңыздарымды түгел жазса, қалыңдығы табан қарыс кітап
болар еді!.. Əсіресе əндері туралы аңыздар!.. Расы ма, əлде атағы бар кісіге
жапсыра бере ме, — «Сырымбет», «Алтыбасар», «Құлагер» «Көкжендет»
сияқты, Ақан серінің шығаруы даусыз əндерден басқа да талай əндер елде
«Ақан серінікі» боп жүреді...
Əнге əуестенген күнімнен бастап, əсеріне құмартқан Ақан серіні көруге
мен əрине құмартам, ол маған, менің бұл күнге шейін көрген адамымның
бəрінен де өзгеше боп елестейді. Мен қиялымда оның келбетінің,
тұлғасының суретін жасаймын... Суретте Ақан сері маған адамға емес,
кітаптан, не ертегіден ұққан періге, не періштеге ұқсайды...
Бізді жарқын жүзбен қарсы алып, бір қойын сойған Дəулеткерейге,
Мəшік Ақан серіні шақырту туралы өтініш айтты.
— Құп болады, — деді де, ол бір жігітін салт атпен жұмсады, неге
шақырғанын айтып хат жазды.
— «Бүгін бара алмаспын» деді, — деп келді жіберген жігіт, — «уақытым
болса, ертең таңертең барармын. Бара алмасам өкпелемесін» деді. Мəшік:
— Тағы да кісі жіберсең қайтеді? — деп еді:
— Енді шақыртсақ шамдандырып аламыз, — деді Дəулеткерей. Бір
қиқайса түзелмейді, ол. Өз ықласы түспесе, сүйреп əкеле алмайсың!
Дəулеткерей — көңілді адам екен. Өзі сырнайшы. Қоңырлатып өлең де
айтады. Кеңесінің көбі аңшылық: ит жүгірту, құс салу туралы. Маған оның
біреуі де қызық көрінген жоқ. Менің есі дертім — Ақанды көру. Егер оған
жолыға алмасам, көңілімде зор арман кететін тəрізді...
Дəулеткерей үйі ете кеш жатты. Менің түсіме түні бойы əлдене жаман
нəрселер кіріп, шошып ояна бердім: біресе шайтан, біресе жың біресе
Ақанның пері əйелі...
— Ақанның аруағы торып жүр, мұны, — деді, менің шошуымнан ояна
берген Мəшік.
— Мүмкін, —деді Дəулеткерей. Олай дейтіні: іңірде мен «Қамбар
батыр» жырын жəне білетін бірнеше əндерімді айтып бергем, оныма
Дəулеткерей риза болған.
Түнде елегізіп жатып, ұйқыға таң атқан соң ғана кіріскендіктен,
ұзағырақ жатып қаппын. Егер сол үйдің менімен шамалас баласы мұрныма
шөп жүгіртпесе, одан да кеш оянатын түрім бар екен. Жүгірткен шөптен
мұрнымды уқалай атып түре келсем, күн сəскелікке барып, күлдіреуіштен
қарап қапты... Қаз-қатар салынған төсектерде менен басқа жатқан жан жоқ.
Далаға шықсам бір топ адам келдің жағасында отыр. Серіктерім де сонда
көрінеді. Мен қастарына барсам, олар əлденеменені айтып күлісіп отыр
екен. Біраздан кейін:
— Əне, келе жатыр Ақан! — деді Дəулеткерей көлді ықтай біткен қалың
талды қолымен нұсқап, одырая қарап.
Өзгелері де сол жаққа көздерін тіге қалысты. Жүремнен отыра қап мен
де қадала қарай қалдым... Қалың талдың арасынан салтты адам шыға берді.
Аты — қылаң түсті. Беті — Дəулеткерейдің үйі.
Көл жағасында отырғандар өре түре келісті. Қуаныш па, қорқыныш па,
менің тұла бойым дірілдеп кетті. Тегі қорықтым ғой деймін, өйткені ауылға
беттеген топтың, мен ығын паналай жүрдім...
Салт адам Дəулеткерейдің үйіне біздің топтан бұрын жетіп атынан түсті
де, əлдекім атын байлауға əкеткенде, бізді тосқауылдаған бейне көрсетіп,
орнында тұрып қалды. Қасына барған топпен ол сəлемдесіп амандаса
бастады.
Оның маған қаншалық əсер беруін баяндаудан бұрын, көз алдымда
қалған елесін сипаттайын: орта бойлы, жауырындылау келген ашаң денелі,
сопақтау аққұба кескінді, əжімі қатпарланған кең маңдайлы, жіңішкелеу
қасты, қоңқақтау мұрынды, кішірек көзді, сақалынан басқа жерін
ұстарамен басқаң сұйықтау қара буырыл мұртты, тұтамдай ғана қара
буырыл шоқша сақалды, жұқа ерінді, сүйірлеу иекті, ұзын мойынды, ұзын
нəзік саусақты адам сияқты еді...
Киімдерінен қалған елес: түгі қырқылып ұйпаланған, сарғылт
барқытпен тыстаған дөңгелек құндыз бөрік оның төбесінде, ұлпасы бітіп
қауырсыны ғана қалған үкі... мойнына, тозығы жетіп ені ыдырай бастаған,
түсі сарғайыңқыраған ақ жібек шəріп... сыртында көнетоз түйе жүн
шекпен, оның өңірі мен етегіне айнала жіңішкелеу ғып ұстаған құндыздың
түгі де тақырланып, көп жерінде жалаң терісі ғана қалған, шекпенді
астарлаған қарала батсайы да ыдыраған... Байпақты, қонышы биік етігі де
ескіріп, жұлығына жамау кірген... тозық шалбарының кестелері түтеленген,
тұла бойындағы киімдерінде жаңалау көрінетін жалғыз бұйым, — күміс
зермен шашақталған, ұшын тізесіне салбырата байлаған, шалбарының
батсайы бауы ғана.
Ерте кезде, саятшы Ораздың үйінде қанат-құйрығы, тұяғы тозған, үстібасы түтелген, ұшудан қалған кəрі тұйғынды көріп ем, Ақанның түртұлғасы маған аумаған сол сияқтанады...
Қоршаған көпшілікпен ол өте сыпайы, жұмсақ дауыспен амандасты...
Менің балалық сезіміме бұл Ақаң қиялымда жүрген сұлу түлғалы,
көркем кескінді, əдемі киімді Ақан емес, соның, елесі, не мазағы
сияқтанады. Бұл Ақанды мен іштей «менсінбедім», «Ақан» деуге аядым,
қиялдағы Ақанды бұл Ақан деуге қимадым...
Сонда да көпшілікпен бірге, менің көзім де Ақанда. Үйге кіріп оны
ортаға ала отырғаннан кейін жұрт көзін айырмай, сонымен ғана кеңесті.
«Кеңес» дегенде, жүйелі əңгіме Ақанда да, өзгеде де болған жоқ. Ақанға
телміре қарап отырған топтан біреуі əлденені сұраса, Ақан қысқа ғана
жауап береді... Ол «кеңес» сонымен бітіп, тағы да біраз аңырысып үнсіз
отырады да, тағы бір сұрау туады... Оның жауабы да бұрынғылардай тым
қысқа жəне қызғылықсыз болады...
Сұраудың көбін Мəшік беріп отырды. Қоңыр үнмен ақырын ғана
сөйлейтін Мəшіктің жай сөзі де, сұрау, жауабы да орнықты келетіні маған
мəлім. Оның əзіл-оспағы да майда, жұмсақ келеді... Күлгенде де ол
қарқылдамай, дыбысын əлсіз шығарып, денесін ғана солқылдатады.
Осы маймаңдауын ол Ақанға да қолданып, өзгеден гөрі кеңеске көбірек
тартып отырды да, шайдан кейін шақыртушы өзі екенің ол үшін кешірім
сұрайтының шақыруына себеп, нелер болғанын жұқалап сыпайы сөздермен
баяндай кеп, сөзінің аяғын «лебіз шығаруға» тіреді. Көпшілік Мəшіктің
сөзін мақұлдап дуылдай бастағанда, төсек-ағашқа сүйеулі тұрған бапты
домбырасын Дəулеткерей алды да.
— Сері, мені емес, сені іздеп кеп отыр, мына қонақтар; баяғы күйің
жоғын кім білмейді сенің, сонда да, хал-қадарыңша айтып көр! —деп
қолына ұстатты.
— Тастаған шіркін еді, бұл, — деді Ақаң — дауыста да не бап бар
дейсің. Көңілдеріңіз қалмасың шама келсе айтып көрейін.
— Бəрекелді!.. Рахмет!.. — десті жұрт.
Ақан домбыраны қожырлау бұрап ап, əуелі ыңырсып үп қосып көрді де,
дауысы домбыра дауысына үйлесетінін көргеннен кейін тамағын
кенеңкіреп алып:
— Мынау біздің «Дауыс ашар» дегеніміз болушы еді! — деп, қоңырлау
бір əдемі əнді айтты жəне өте нақыштап, сұлу ғып айтып берді. Бұл əннің
тұсында тек Мəшік қана:
— Шіркін тарлан-ай, жүрісіңнен танған жоқ екенсің-ау — деп бір рет
қана сөз қосты да, одан кейін əннің əдемі көтерілетін жəне қайырылатын
тұстарында, ақырын ғана дауыспен «пау!» деп көтермеші болды. Əннің бір
ауызын аяқтағаннан кейін:
— Қазіргі бозбала əн айтамыз дейді, — деді Мəшік əн бе, солардыкі!..
Қайран Ақан-ай, саған біткен өңеш, басқа біреуге бітер ме екен жоқ па
екен!...
Ақанның домбыраны тағы да аздап күйлегенін көргеннен кейін:
— «Құлагерді!» — деп ду ете қалды жұрт.
Ақан домбыраның шегін аздап қатайтыңқырап алып, көтеріңкі дауыспен
«Құлагер» — деп бастай жөнелді... Ол:
«Құлагер жас кезінен керім еді,
Нағашым сұрағанда беріп еді.
Түбінен Ерейменнің айдағанда,
Бір сыншы көзі шыққыр көріп еді»,
деп бастап, бұл бір ауыз өлеңді əнімен дұп-дұрыс айтты. Тыңдаушылар
зор құрметпен қарсы алды. Одан кейін:
Жел соқса қамыс басы майда деймін,
Ат қостым, айдаушылар айда деймін.
Алдыңғы ат баран болмай қылаң болды,
Жығылмаса Құлагер, қайда деймін?
— деген «ауызды» айтқанда, бет-ауызына қайғы бұлты оралғандай
құбыла бастады... Одан кейін:
«Құлагер жаз жайладым, күз...»
— дей берді де, жыламсыраған дауыспен, Құлагердің өлген жерін
айтқанда, «жұлдым да сақал, шашты ойбайладым!» деп өкси жылап қоя
берді... Ақанның кескіні со кезде құйын үрлеген судың бетіндей ойранботқа боп, екі көзінен жас шұбыра жөнелді... Ол домбырасын қасына сүйей
салды да, талықсығандай қисайып жата кетті... Дəулеткерей оны құшақтай
алды да, біреуге: «Жастық əпер» дегендей ымдады. Əперген жастыққа
қисайтқан кезде, Ақан қалғып кеткен адамның бейнесін көрсетті. Біреулер:
«Су бүріксе қайтеді?» деп еді. «Керегі жоқ» дегендей Дəулеткерей басын
шайқады да, көпшілікке тысқа шығайық деген ым көрсетті.
— «Құлагерді» айтқызбайық дегенде болмадыңыздар, — деді
Дəулеткерей тысқа шыға, — оның дертінің иесі осы əн «Құлагерді»
айттырдық, — бүлдірдік оны!.. Енді ол екі-үш күнге шейін басын да
көтермейді, сөйлеспейді де...
Одан кейін мен Ақан серіні көрген жоқпын. Естуімше, со жылдың
аяғында ол қайтыс болған.
Кейін естияр болған күндерде, мен «Ақан серінікі» деген өлеңдермен де,
əндермен де біраз шұғылдандым.
Ол, əрине, ақын адам. Əлеуметтік тақырыпқа жазған оның өлеңдері
бірен-саран ғана. Бұл өлеңдерінде Ақаң өз тұсындағы қанаушы тап пен
оның үкіметіне қарсы. «Ақандікі» деген өлеңнің көпшілігі махаббатқа
арналған, оның көпшілігі əнге арналған өлеңдер. Жалпы стилін алғанда ол
— эстет ақын. Ақанның əнге арнамаған өлеңдеріне араб пен фарсы сөздері
көп араласып, ол тілдерді білмеген қазаққа түсініксіз болады. Көп
өлеңдерінде ол аллитрация мен ассонансты жиі қолданады. «Етегін ақ
көйлектің» деп немесе «Белгісі жүйрік аттың» деп басталатын оның ұзақ
өлеңдерінің, əр шумағы осы сөздермен басталады да отырады...
«Ақаннан қалды» деген өлеңдер көп емес, жалпы саны мың жарым
жолдай ғана. Олардың ешқайсысы советтік дəуірге дейін басылмаған.
Советтік дəуірде (20—30 жылдары) ол өлеңдерді байшыл-ұлтшылдар
жинап бастырып, Ақанды өз адамдары ғып көрсету мақсатымен, панисламдық, пан-түрік сияқты, өз идеяларын да араластырып жіберді.
Кейін Ақанды көрген жəне жақсы білетін адамдардың айтуынша,
ұлтшылдар жамаған идеяның онда өзі түгіл ұшқыны да болмаған. Ол
саясатпен шұғылданбаған. Қанаушы тапқа қарсы тұруға, оны өмірдің өзі
шақырған: үстем тап сүйген қызынан айырған, сүйген атын өлтірген,
сүйген құсын тартып алған. Саяси сауаты жоқ Ақаң бұл қорлыққа жəне
еңбекші көпшілік көріп отырған қорлыққа ұйымдасып қарсы тұруды
білмейді, жеке қарсылығы іске аспайды, сондықтан ол үмітсіздікке түсіп,
қоғам өмірінен өзін алып қашады, одан кейінгі өмірін оңашада əн-күй
шығаруға ғана арнайды, сондағы айтары — заманының, жəне өз қара
басының мұң мен зары...
Ақан өлеңдерімен қазақ əдебиетіне ауа райын жасаған кісі емес, ал, əн
жағын алғанда, ол революциядан бұрынғы қазақ музыкасының ірі
классиктерінің бірі. Оның атына байланысты (расы да солай) жиырма
шақты əннің бəрі де аса көркем саналады, халық ол əндерді күні бүгінге
дейін аса сүйсініп тыңдайды... Ол шығарған əндердің бірталайында өзекті
зор сюжет бар, олардың əрқайсысы бір-бір драмалы немесе трагедиялы
пьеса...
ХАН ОРДАСЫНДА
Сырымбет тауы бізге кеше көрінген. Ол тауға тез жегуге мен үш жақтан
құмартқам: бірінші — тау дегенді естігенім болмаса, бұған дейін көрген
емен: екінші, Нұртазаның айтуынша, ол — аты тау ғана емес, менің бесінші
атам Сырымбеттің тауы, өз атаңның тауын көрген қандай қызық: үшінші,
серіктерімнің айтуынша, Сырымбеттің ығында, Шыңғыс ханның ордасы
бар...
«Хан ордасы!..»
Хан деген сөзді мен кішкене күнімнен білем. Ауылдың баласы есін
білер-білмес кезде, асық ойнап бастайды. Асықтың да «ханы» болады. Ол
— əрі оңқай, əрі қошқар сияқты үлкен қойдың асығы. «Ханды» балалар
қынаға бояйды.
Асық ойынының бір түрі: «ойынға қатынасатын балалар сан мөлшерін
бірдей ғып асық шығарады да ұтысады. Ұтыстың тəртібі: əуелі ойынға
қатынасатын балалар «ханды» жағалай иіріп шығады да, кім алшы түсірсе,
ойынды сол бастайды. Ойын бастаған бала, балалардың ойынға салатын
асықтарын жерге шашып жібереді. Тəртіп: бүкті бүкпен ғана, шіктішікпен
ғана, тəйкені тəйкемен ғана, алшыны алшымен ғана, шомпыны шомпымен
ғана ату, жəне бір ғана үсік саусағымен ату... Бала ең алдымен «ханды»
атып алады. Асықты алғаш шашқанда, «хан» алшы түссе, «хан таламақай»
болады, онысы — шашылған асықты үлгергенше талап алу... Бұл
«таламақай» да, əр бала қолына «ханды» түсіруге тырысады...
Хан ойынының, бұл — бір түрі.
Екінші түрі, балалар түнде жиналады да, екіге бөлініп, əр топ
орталарынан бір баланы «хан» сайлайды. Екі «ханды» арасы алшақ екі
жерге отырғызып, ол араны «орда» деп атайды.
Ар жағындағы тəртіп ақ сүйек ойнау. Онысы — екі топтан бір бала шығу
керек те, даярлап қойғызы малдың қу сүйегін (əдетте ол жілік болуы керек)
алысқа апарып лақтырып келуі керек. Сол сүйекті балалар іздеп, тапқан
бала, өз «ордасына» алып қашу керек. Ол баланы өзге балалар қуғанда,
қашқан баланың жақтастары, екінші топтың балаларына сүйекті бермеуге
тырысып, қай жүйрігі қағып əкете береді. Жеткен балаға, қай топтың
баласы болса да, сүйекті қарсыласпай береді... Сүйек келген «орда» жеңген
жақ болады. Жеңілген жақ айыпқа бала береді. Мақсат — баланы көп ұту.
Егер бір «орда» балаларын түгел ұтқызса, ол «орданың» «ханын» балалар
түйебас қылады.
Хан ойынының үшінші түрі, қыз-бозбала жиналғанда «хан жақсы ма?»
ойнайды, оның тəртібі: ойынды басқаратын «хан» мен «ханша» жəне
«уəзір» сайланады. (Əдетте «хан үйленген» жігіттен, «ханша» келіншектен
болады. «Уəзір қай жігіт болса да мейлі). Ойынды басқаратын «ханның»
бұйрығы бойынша, бір қыз, бір жігіттен араласа отырады. Хан жігіттерді
кезекпен шақырып, əртүрлі өлеңдер айтқызады.)36
Хан бұйыратын өлеңнің барлық саны 24 ауыз, жəне жігіттер бірін бірі
қайталамай, тыңнан өлеңдер табу керек... Осы бұйрықты орындап шыққан
жігітке «ханның» берер сыйы — таңдаған қызының қасына отырғызып,
.аузынан сүйгізу. Бұйрықты орындай алмаған жігіт сүйген қызының
аузынан сүю түгіл, отырған орнынан айрылып қалады. Қу «хандар», өлеңді
ақшамен де, немесе орамал, айна, тарақ, кисет сияқты заттармен де өтетеді.
Бірақ борышын олай өтеген жігіт, тек орнынан ғана айрылмайды,
сүйгенінің қасына отыра алмайды. Ойын осы тəртіппен өткеннен кейін
«уəзір» ойынға қатынасушылардан «хан жақсы ма?» деп сұрайды. Əдетте
жастар ойынды «ханды» мазақтаумен аяқтайды...
Балалардың да, жастардың да осылар сияқты «хан» сайлайтын ойын
түрлері толып жатады. Бұлар — ойындағы «хандар».
Көп хандар ертегілерде кездеседі. Ондай хандарды бала шағымызда
талайлардан естідік те, естігендерімізді өзгелерге де айттық. Солардың
ішінде қылығына қарай жақсы көрген де, жек көрген де хандарымыз
болады...
Бірақ мына «Сырымбетке» сапар шеккен күнге шейінгі менің ұғымымда,
«хан» деген не ойында ғана сайлануы керек те, не ертегілерде ғана
ұшырасуы керек. Сырымбетке сапар шегер алдында Нұртазаның маған
айтқан сөзіне қарасам, «хан» деген адам бертінде де болған екен жəне
ойынның не ертегінің емес, шындықтың ханы болған екен.
Сырымбет тауына барғанда — деген Нұртаза маған аттанар алдында, —
Шыңғыс ханның баласы Қоқыш төренің үйіне түсесіңдер.
«Хан» деген сөзге менің өлеңдегенімді көрген Нұртаза, Орта жүздің
ханы Абылайдың қалай хан болғанынан бастап, оның ұрпақтарынан кімдер
хан болғанын қысқаша, түсінікті ғып айтқан.
— Абылайдың он бес əйелінен — деген ол, — отыз ұлы болған.
Солардың ішінен хан болғаны — Уəли. Уəлиден туған он үш ұлдан хан
болғаны — Шыңғыс, Шыңғыстан кейін хан сайланбады, елді басқару
патша үкіметі сайлайтын болыстардың қолына көшті. Хандардың арғы
атасы, баяғы монгол Шыңғыс хан екен. Жер жүзінде бірінші хан сол
болыпты деседі. Сондықтан хан тұқымдары бір Шыңғыстан басталады да,
бір Шыңғыспен бітті...
Нұртазаның айтуынша, арғы Шыңғыс хан адамнан емес, нұрдан
жаралған, шешесі Бөртə — ерден емес, нұрдан жүкті болған...
Бұған шейін менің білетінім: «Нұрдан жалғыз Мұхаммед пайғамбар ғана
жаралғанды». Міне, енді екінші «Мұхаммед» кеп шықты!.. «Нұрдан
жаралған» хан тұқымын көруге мен қалайша құмартпаспын!..
Сонша құмартқан көңілім, Сырымбетке жетер күннің алдында басылып
қалды. Жолда Биттігұл, Оспан дегендер болады екен. Биттіғұл бірнеше
жыл болыс боп, ол өлген соң, болыстық інісі Оспанға көшкен екен. Біз осы
Оспанның үйіне қондық. Бай үй екен. Жəне Оспан Торсанмен көңілдес те
болған, жасамыс адам екен.
Дауысын қатты шығара, серпе сөйлейтін Оспанның айтуынша,
Шыңғыстың қара шаңырағына ие боп қалған Қоқыш, биыл кедейліктен
жайлауға шыға алмай, қыстауында қалып қойыпты.
— Жалғыз ол ғана емес, — деді Оспан — бұл маңайдағы «Абылайдың,
əулеті» дегендерден, қазір айғыр үйір жылқысы бар біреуі де жоқ.
Кедейленгендігінен бе, дəуірлері жүріп тұрған кезде елге тізелерін
батырғандықтан ба, — бұл елде «төре» атаулыдан жексұрын кісі жоқ.
— Дəулеті, беделі кеткендігі былай тұрсын, — деп қойды Оспан, —
еркек, ұрғашысының бойлары да қол тоқпақтай боп кішірейіп, аурусырқауы көбейіп, азып барады. Азбай қайтсін: бірге туған екі адамның улы
мен қызы қосыла береді. Төре емес кісіге қыздарын бермейді. Айналасы
отыз шақты ғана үйлік төрелер бірі мен бірі айнала құда...
Біз Қоқыштың үйіне ертеңіне бардық. Оның шаруасы кедейленуі рас
болғанмен, үйі де, үйінің салтанаты да, өзінің дене құрылысы, кескін-кейпі,
киім-кешегі де Оспан айтқандай құлдырап кетпепті.
«Хан ордасы» аталатын бұл ауыл Сырымбет тауының теріскей жақ ығын
ала қыстау салыпты. Сырымбеттің бейнесі шөккен айыр өркеш түйе сияқты
екен. Төңірегін қарағайлы қалың орман қоршаған бұл таудың,
жалаңаштанып біткен шыңы бар. Шыңдарының төбесіне адам жаяу-ақ
қиналмай шыға береді. Хан ордасы Сырымбет пен Қылы аталатын үлкен
көлдің арасындағы қалың қарағайдың ішінде екен. «Орда» аталатын үйде
Қоқыш қана отырады екен. Он екі бөлмелі боп қарағайдан қиылған бұл
үйді, өткен ғасырдың 20 жылдарында, Уəлі өлгеннен кейін орнында
уақытша хан болған əйелі Айғанымға, патша өкіметі қазына есебінен
салдыртып берген. Айғаным ол үйді баласы Шыңғысқа қалдырып,
өлгенше37 сол ие боп тұрған. Одан кейінгі иесі, жоғарыда аталған Қоқыш.
Үйдің ішкі қабырғаларына түгелімен ақ кигіз шегеленген. Іргесіне тас
қаланған, төбесі қаңылтырмен жабылып сырланған бұл үй, біз көргенде,
жаңа үйдей қарап тұр екен...
Үйдің, барлық бөлмелері де жасаулы екен: оған себеп,—- Абылайдың
шаңырағы Уəліде, Уəлінің шаңырағы Шыңғыста, Шыңғыстың шаңырағы
Қоқышта қалады. Үлкен шаңырақ осы үй болғандықтан, Абылай
ұрпағынан біреу үйленсе, кілем, ішік сияқты бас жасауын осы үйге əкеп
артады екен. Қоқыштың, айтуынша, сол кезде саны жүзден асқан бұл
маңайдағы төрелердің бұл сыйлары, Қоқышқа қалған шаңырақты
мүліктендірмей қойсын ба?
«Орданың» маңында бұрын қарашылары көп болады да, бертін Қоқыш
кедейленгеннен кейін бытырап, қасында екі татар көршісі ғана қалады: бірі
— Ғалиакбар атты мешіттің азаншысы, бірі — Ғалиянұр атты бір көзі
соқыр татар, бұл ертеде Қоқыштың əрі əншісі, əрі атшысы болады екен де.
көңілдері жақын боп, кедейленген Қоқышты қимай қасында отырып қалған
екен.
Осы екеуінен басқа үй, «Орданың» қасында жоқ. Тек қана бары —
мешіт. Ішіне бес жүзге жақын кісі сиятын бұл мешітке де құрбан не ораза
айты сияқты мейрамдар кезінде болмаса, намаз оқуға да жұрт жиналмайды
екен.
Шыңғыстан — Жақып, Шоқан (жұртқа мəлім Шоқан Уəлиханов) Мақы,
Махмет туады. Шоқаннан басқасынан ұрпақ бар, бірақ олар Қоқыштан
бөлек отырады.
Шоқан ерте өлген ғой. Оның тете інісі Мақы тіл-құлағы жоқ мылқау боп
туады. Шоқан оны Петербургтағы мылқаулар школына апарып сабаққа
беріп, сол школды бітіргеннен кейін суретшілікке бейім Мақы көркем сурет
академиясына түседі. Оны да бітірген Мақы өте шебер суретші болады.
Оның қолынан салынған суреттердің альбомын Қоқыш көрсеткенде, ауыл
өмірінің адам қайран қаларлық неше түрлі тамаша бейнелерін көрдік...
(Кейін сол альбом табылмады). Мақы суретшілдігімен қатар, орысша хатқаламға да жүйрік боп, Омбыдағы округтік сотта бірнеше қыл хатшы
бопты. Біз барған кезде ол өлген екен. Баласы Ыдырыс, орысша оқып,
бастауыш мектепке сабақ береді екен.
Жақып та, Махмет те біз барған кезде өліпті. Махмет — Омбыда
орысша оқып, оқуын бітіргеннен кейін Көкшетаудың ояздық начальнигіне
бірнеше жыл помощник бопты.
Қоқыштан біз «Шоқан жазды» деген орысша қалың кітап көрдік бірінші
бетінде офицер киімді, қара мұртты Шоқанның фото-карточкасы бар екен.
«Қазақ атаулыда орысшаны бұдан көп оқыған болған емес», — деп
таныстырды Оны Қоқыш. Оның отыз жасқа жетпей өлуін естігенде:
— Қыршын екен-ау, шіркін! — деп өкіністі серіктерім.
Кейін ержеткен кезде Қоқышты тағы да көрсем, кескіні аумаған Шоқан
екен.
— Бойы да дəл мендей еді, — деді Қоқыш. Тек қана айырмамыз — оның
ақылы да, оқуы да менен көп болды; мен əкем апарған оқудан қашам деп,
ақырда мынадай жоқшылыққа ұшырадым.
Қоқыштың шаруа күйі расында нашар екен. Со жылы онда екі-үш-ақ
құлынды бие, бірер ғана бұзаулы сиыры бар. Түйесі, қойы жоқ. Бізге
сойған қойды ол орыс поселкесінен саттырып алды.
Қоқыштың сондай күйін көре тұра, біз ол үйде жұмаға жақын жаттық.
Оған себеп, — менің басшыларымды шақырған сот, ар жағында
Саумалкөлде тұрады екен; оған туралап баруға бата алмаған басшыларым
бетін парамен бұру амалына кірісті, бұған Ғалиянұрдан лайықты кісі
табылмады.
Ғалиянұр судьяны параға көндіргенше, біз Қоқыштың, үйінде жаттық.
Алғашқы күннен кейінгі сойыстықтарды қаладан сатып алып тұрдық.
Ұнды да сатып алдық, сонда менің серіктерім:
— Кигіз туырлықты қазақта, келген қонақ тамақты сатып ішетін
сұмдықты төренің үйінде ғана кездестірдік-ау, шын сорлы боп болғаны ғой,
мұның! — десті.
— Мұнша бейшара боп отырғанша, үйіндегі мүліктерді сатып неге мал
қылмайды екен?! —десті серіктерім.
Бірақ бұл сөзді оңаша ғана айтысты. Біреулері:
— Айтсам қайтеді осыны? — деп құлшынып еді:
— Жағың қарыссын! — десті басқалары. — Құдай түземеген терені сен
түзейін деп пе ең? Өлмесе жаны шықсын. Өкпелетіп ап пəлесіне қаларсың.
Біздің ісіміздің бір тетігі осында боп тұрған жоқ па?..
ПАРАҚОР СУДЬЯ
Саумалкөл сотындағы істің тиянақталуы ұзаққа созылған жоқ. Бұл істі
«отказ» қылу үшін судья алғаш бес жүз сом сұрап, саудаласа келе үш жүзге
келісіпті. Судьяның бұдан төмендемейтініне көзі жеткен менің серіктерім
«отказға» шығын шығармай құтылмайтын пəле екенін көрген соң, төлеуге
мойындады. Бірақ үш жүз сомды қалтадан суырып бере қою оңай боп па!
Аттың əулиесі ол кезде отыз, қырық сом ғана. Үш жүз сом — он шақты
аттың құны...
Елден шыққалы «əй-шəй» деспей тату-тəтті болып келе жатқан менің
серіктерімнің арасына осы жөнде кикілжің түсіп, өзара біраз ұрысып алды,
сонда Шери бір Жақ та, өзгелері бір жақ. Шериге батып сөз айтатын Ботпай
екен.
«Бастап əкел» дедіңдер, əкелдім: «судьямен келістіретін кісі тап»
дедіңдер, таптым; судьяны көндірдік. Ендігісінде менің шаруам жоқ, — деп
Шери шалқақтайын деп еді, сыпайылаған сөзге Шери иліге қоймаған соң:
— Өзің не оттап отырсың? — деп Ботпай тік келді. — Кім бұл пəлені
тұтатқан? Əкең! Нақақтан күйіп келіп отырмыз. Бізге атымыздың тері де
шығын. Он қол, оймақтай ауыз таза отырып, одан əрі неге шығынданамыз
біз? Қолыңнан салған өртің. Қалай сөндірсең мейлің. Бізге күйесін жақпа
оның. Жағам десең шық былай!.. Біз де көріп алайық ар жағын!..
Өзара дауларын өздерінен басқа кісіге білдіргісі келмегенмен, білдірмей
отыра алмады, олар. Біреуі барып айтты ма, əлде араларында реніш барын
қас-қабақтарынан сөзді ме,— Қоқыш бір күні олардың басын қосты да,
мəн-жайларын сұрады. Өзара келісімге келе алмауларына көздері жеткен
менің серіктерім Қоқышқа шындарын айтты. Екі жағын түгел тыңдап алған
Қоқыш кінəні Шериге қарай аударды.
— Солай-ақ болсын дейік — деді көнген болған Шери, сонда қалай
төлемекпін мен бұл ақшаны? Саудамен келген кісі емес, мініп келгенім —
жалғыз ат. Төлеуге жете ме, ол?
Серіктерімнің суырып берер ақшалары жоғына көзі жеткен Қоқыш:
— Торсанға не болған?! Судьялардың ол білмейтін жайы бар ма еді?
«Əкімге бара берме, пара бер» дегенді өзі айтатын еді ғой Торсанның. Сол
жайды біле отырып, осындай қуыс қалта ғып неге жіберген, сендерді? —
деп бастап, бірталай салмақты сөздер айтты.
— Қатасы жоқ, — деді Мəшік — осыны байға мен де ескертіп ем: «Бір
тəуекел, барып көріңдер, тəңірі бергенін алып кетпесе, еншалла ештеме
сұрай қоймас, біз араласқан жұмыс солай бітетін де» деп болмады.
— Қайтсін — деді Қоқыш. — Оның да баяғы күйі бар ма? Жасы жетіп,
билігі балаларына ауып бара жатқан кез. Дəулеті болса, дөңгеленген
уақыт!.. Торсанмен құрдас, — деді Қоқыш аз кідіріп, — əрі сыйласып өскен
кісі еді. Маған сеніп жіберіп отыр ғой сендерді. «Жақсылық қылсаң,
(«түтін қыл» депті. Сендер үшін емес, Торсан үшін тағы бір қиналам.
— Сөйте көріңіз, енді! — деді Таспай,— сүйенішіміз — əуелі құдай,
қалды — Сіз!..
— Ғалиянұрды судьяға тағы жұмсағым келеді, — деді Қоқыш, — бірақ
жұмсар алдында сендермен пысықтайтын сөз бар.
— Айтыңыз! — деді Ботпай.
— Судьяға «біраз күн шыда» деген сөзді жолдағым кеп отыр. Осыған
менің табаным тұрғанмен, өздеріңнің табандарың тұра ала ма? Соны білгім
келеді.
Менің, серіктерім бір-біріне қарасып, үнсіз аз уақыт отырғаннан кейін:
— Қоқа, жеңіл сөз емес қой, бұл — деді Ботпай,— жауабын ақылдасып
берейік. Бізге биенің бір сауымындай мұрша беріңіз.
— Болсын, — деді Қоқыш.
Қоқыштан оңашаланғаннан кейін:
— Ал, Шери не дейсің? Ендігі сөз сендерде! — деген сұрауға:
— Ең алдымен, — деп жауап берді Шери, — судьяның үш жүз сом алам
деуіне күдігім бар. Бірер аттың құнымен де көңілі аулана қалатын судьялар
неғып шіреніп кетті, бұл жолы!..
— Не деп ойлайсың, сонда?—деді Таспай, — ойынан шығарды дейсің
бе, Ғалиянұр?
— Ғалиянұрдың емес, Қоқыштың ойынан шығады, бұл сөз.
— Неге?
— Білмей жүрмісің «неге» екенін? Екі иініп жұлып жегендей боп аштан
өлгелі отырған төре бізді бір майлы жілік көріп алды, шетінен кеміріп сора
беретін!.. Судьяға барып сөйлесші, осының к... сонда ашылады.
— Бар, сөйлес, ер болсаң! — деді Мəшік кекетінді дауыспен.
— Əттең, айыпталушы мен емеспін — деді Шери, — егер мен болсам,
осы аш төрені араға салмай-ақ өзім жүрер ем.
— Сол əнге бастың ба? — деді Мəшік. — Олай болса, бізді отқа итер де,
өзің тартып отыр!..
Екі жағы тағы да біраз керілдесіп алды. Бала да болсам байқаймын:
Шери бұл жақтан емес, ел жақтан ығысатын сияқты. Сөз əлпеттеріне
қарағанда, Торсан тұқымын Сибандар жеңіп ап, Шери бұл сапарға еріксіз
шыққан сияқты. Сондықтан Шериге қарсылар оны:
— Артына шыдайтын болсақ, біз тұтқынға-ақ түсейік! — деп қажытады.
Маған өзгелерінен Шеридің халі қиын сияқтанды. Пара жөнінде судьяға
өзі барып сөйлесуге батылы жетпеген Шери, параның мөлшері туралы
күдіктенгенмен, сол мөлшерде төлемеуге болмайтынын көрген Шери
қайдан тапса да осы мөлшердегі параны өзі тауып беру керектігін ұққан.
Шери расында, қысылды.
«Өлмегенге өлі балық» дегендей, амалы құрып Шери қысылған кезде
оны бұл тұйықтан алып шығушы табыла кетті. «Саумалкөлге Жұдырық
келіпті» деген хабар естілді. Шери астыртын кісі жіберіп білдірсе, рас екен.
Ол кім?
Оның кім екенін айтпастан бұрын, мен осы адамның атына байланысты,
сол арада бұрын естімеген бір сұмдықты естідім. Менің оған шейінгі
ұғымымда: ұрлықты кейбір кедей адам жоқшылықтан ғана қылады... Енді
естісем: мына шеті Көкшетау, Баяң Қарқаралыдағы: мына шеті Қызылжар,
Қостанай, Торғайдағы кей байлар өзара байланысып жылқы ұрлығын
жасатады екен де, бірден бірге сырғытып өткізіп, мал иелеріне теңдік
бермейді екен.
Желісі осылай кең тартылған ұрлық жолының бір мықты қазығы Торсан
үйі болады екен. Жаңағы Жұдырық жəне оның серігі Сыздық, Есіл өзенінің
Қызылжарға жақын жағасын мекендеген Ақкиік Атығайдың ұрылары екен.
Шығыстан келген ұрлық малын олар Торсанға жеткізіп, батыстан Торсан