Өмір мектебі - 029

алдында, ойынға қатынасқандардың ішінен біреуі шығып, көпшіліктен:
«Қалай, хан жақсы ма? Ойынды жақсы басқара алды ма?» деп сұрайды.
Егер хан беделсіздеу біреуден сайланса, əдетте жастар оны «саттым,
алдым» - қып, сықаққа айналдырады. «Саттым, алдым» дейтіні: сұрау
қойған жігіт — «саттым» дейді жұртқа. Жұрт ішінен біреу: «Несін
саттың?» дейді. Мысалы: «көзін саттым» дейді сұраушы. «Алдым» дейді
топтан біреу. «Неге алдың?» десе, «алған» кісі жаман бірдемені атап,
«соған қарауыл қылуға алдым» дейді... Сол тəртіппен сықақтағысы келген
жастар «ханның» денесіндегі көп мүшелерін «сатып алады» да, бəрін де
сықақтайтын жаман бірдемеге жұмсамақ болады...
«Ханды» көпшілік жамандаңқырап жіберсе, сықақтың аяғы «түйе бас»
пен, яғни басынан жұдырықпен «кел тұқыл» не «кертартпа». алумен
аяқталады, оның түрі ойын болғанмен, мазмұны «ханды» сабау; «Хан»
беделді жігіт болса, жастар бұлай сықақтай алмай, «хан жақсы ма?» деген
сұрауға «жақсы» дей береді.
Ескі Римнің «Сатурнали» аталатын ойынына ұқсас бұл «хан жақсы
маға» тоқтап отырған себебім: жоғарыда аталған Омардың Қанапиясы мен
менің арамдағы кикілжің осы «хан жақсы мадан?» тұтанды.
Тоқтаның, қайран көлінің жағасында басталған сауық кештердің,
біреуінде, қызға қадала қарауға үйрене бастаған менің көзім жасы өзіммен
мөлшерлес бір қызға түсе қалды. Қазір ұлдарын үйлендіріп, қыздарын
ұзатып... дегендей, «қасабалы қатын» абыройлы бəйбіше болған ол қыз, сол
кезде үріп ауызға салатын тəтті жемістей мөлдіреген əрі сымбатты, əрі
кескінді өте көркем қыз еді. Жəне өзі хат біледі!.. Осы қызға кейде өлең,
кейде өлеңге бергісіз қара сезбен хаттарды жүргізе бастаған кезімде, «иə»
дей қоймағанмен менің жалбарынған сөздерім жүрегіне жеткендей
болғанын, сəті түсіп оңашалау бір жолыққанда, қыз сөзімен емес, көзімен
ғана аңғартқандай болған кезде, Қанапиясы бар болғыр арамызға тікендей
қадала кетті.
Мінезі тіктеу, өрлеу Қанапия, бір күні «сол қызбен қалайсың сен?» деп
сыр тартқан болды да, мен бұлтақтап жөнімді айта қоймаған соң:
— Сенен қолқам бар, — деді тура тартып.
— Айт, — дедім мен не қолқалайтынын іштей жорамалдап, «өлмей
қимаспын оны саған» деп бекініп, Қанапия қыздың атын атады да:
— Илансаң ғашықпен соған, сен əлі баласың ғой, мендей болғанша
ондай қыздың нешеуіне кездеспеспін дейсің, маған осыны қи! — деді.
Қайталап айтқанда, өлмей қиғым келмеген мен:
— О не дегенің, ағай? Басы бос қыз емес пе? Бұрып алмайсың ба? —
деп сырғытпалатып ем, сүліктей қадалған Қанапия:
— Қойсайшы, ол қулықты білем, ол қыз сені жақсы көреді, сен күдеріңді
үздірмей, маған бұрылмайды. Орында осы өтінішімді. Содан кейін
қалағаныңды ал! — деп отырып алды. Ақыры менің көнбейтінімді көрген
соң:
— Мұның арты жаманға соғады, байқа, бала! — деп ол қорқытпақ
болды. Екеуміз жанжалдасып айрылдық. Соның артынан сауық кеші бола
қалды. «Ханды», «ханшаны», «уəзірді» сайладық. Менің қуанышым —
«ханша» мені сүйіктіме жөнелтпек боп жүрген, мінезі ер, сөзуар,
жастардың əсіресе қыздардың арасында беделді, жасы сол кезде отызға
таялып қалған бір кербездеу əйел болды.
Жастар орналаса бастаған кезде, реті кеп қалды ма, кимелеп барып
отырды ма, Қанапия менің сүйіктімнің қасына отырып қапты. Ішім удай
ашып кетті. Бірақ Қанапия менің сүйіктімнің, қасына ұзақ отыра алмады.
Ханның алдына менен бұрын шақырылған ол не бұйрықпен өлеңді айтып
шыға алмады, не айта алмаған өлеңдерінің төлеуін бере алмады, сондықтан
«алты қатынның абақтысына» жіберілгенмен, хан оны келген орнына
қайтармады, сүйіктімнің жаны бос қалды. Ендігі қорқынышым: «басқа бір
жігіт отырып қоймаса не қылсын!»
Тілегім қабыл болғандай, ханның алдына Қанапиядан кейін шақырылған
бірнеше жігіт те сүйіктімнің қасына отырарлық өлең таба алмады... Бір
кезде мен шақырылдым!..
— Ал, баста! — деді хан, — маған бұйрығын беріп боп, əуелі ханды
мақтайтын өлеңді айт.
«Ассалаумағалайкем, тақсыр «ханым»,
Алдыңда қол қусырып бас ұрғаным.
Ойнат деп қыз, жігітті əділдікпен
Жұмсайтын уəзіріңе тапсыр, ханым.
«Хандар» жоқ бұл маңайда саған қатар,
Əділ «хан» баққан жұртқа болма қатал.
Болады дегеннен соң мен де келдім, —
«Ойыңда қыздың аузы алып сатар».
«Тақсыр-ау, сатар болсаң, жастауын сат,
Күлім көз, ақ бет, қиғаш қастауын сат.
Болмасын кекірейген тəкаппар қыз,
Икемге көнгіш, жібі бостауын сат!»
— Дұрыс, — деді «хан» күліп, — енді «ханшаға» арнаған өлеңіңді айт!
«Саған да сəлем берем, тақсыр «ханша»
Ордаңда мөлдірейсің сары балша.
Бұрар деп «хан» иемді тура жолға,
«Ханша-еке», сенің отыр халқың барша.
Деген бар, еркектер бас, əйел мойын
Бұл жиын сағандағы ортақ ойын,
Тұсында əділ «хан» деп «ханшасының»
Көтерсін қыз-бозбала ойнап бойын.
Барлық қыз «ханше-еке» тартсын саған,
Əділет күтіп бəрі бақсын саған.
Қоспасаң қыз, жігіттің, теңін тауып,
Обалың көздің жасын артсын саған».
— Бұдан артық не десін! — деді хан ханшаға күлімсірей қарап қойып,
— енді уəзір туралы!
«Ассалаумағалайкем, уəзір тақсыр,
Сөзіңді тыңдауға біз əзір, тақсыр.
Қамшыңды жөнсіз қатты сілтеймін деп
Біреулер боп жүрмесің жазым, тақсыр.
«Аулақ бол «бармақ басты, көз қыстыдан»
Дей көрме «жұртты жөнсіз ығыстырам».
Ұлық болсақ, кішік бол деген сөз бар,
Тырқиып тез құлайды нығызсыған.
Əділ бол, параға сен қызды сатпа,
Біреудің сүйіктісін бұрма жатқа,
Сүйіссе, екі ғашық теріс айнал,
Көзіңді тесе қарап оған бақпа!»
— Жарадың, — деді «хан» қарқылдап күліп, — енді қызға арнап айт!
Уəзір мені хан алдына шақырғанда, жалпы тəртіп бойынша, қасымда
отырған екі қызды ала келгем. Аса бой жеткен қызды ауылда «енем үйінің
сиырындай» дейді. Сол айтқандай, менің қасымдағы екі қыз да жиырманың
ішіне мол кірген, менен əлдеқайда үлкен қыздар жəне екі қыздың бірі бойы
аласалау болғанмен, былшиған семіз, бір жігітке оның өзін жеке көтеру де
бірталай жүк; екінші қыздың денесі таразылау болғанмен, бойы қапсағай
биік— менің басым оның иығынан ғана келеді... Мықты болсаң, осы екі
қызды көтеріп тұрып, мақтап алты ауыз өлең айтып көр!... Бірақ тəртіптің
аты — тəртіп. «Хан» бұйырса көтермеуге не шара!.. Менің халымды
«ханша» жеңілдетті.
«Қалмады баста бөрік белде белбеу,
Жеңгесін қызды ауылдың сыйлай-сыйлай, —
дегендей сүйіктіме қауыштырам деп талай қимасымды алған бұл əйел
«саспа» дегендей, «көңіліңді табам» дегендей, көзін көптен тасалап маған
бірер қысып қойды да, менің өтінішіммен қыздарды мақтайтын алты ауыз
өлеңнің үш ауызын ғана айтуға жəне қыздарды көтеріп тұрмай-ақ айтуға
ұлықсат əперді.
Тамыққа кінəлі ғып бізді айдаса,
Біздей-біздей жігіттен жүзді айдаса.
Жұмаққа бармадым деп кейімес ем,
Алдымнан біраз сұлу қызды айдаса.
«Атыңмен «мұнда кел» деп шақырғандай,
«Қыз» деген əдемі еді атың қандай!
Шіркін-ай, күн болар ма біздей жанға,
Лебізіңнен алуан шекер татырғандай!..
Қыз-қалқа қызыл гүлсің жаңа ашылған,
Қонам деп мен көбелек аласұрған,
Гүліңнен бал тергізсең болар ем мен,
Бақытты жігіт, мəңгі бағы ашылған!..»
— Дұрыс, — деді «хан» енді, ылғи жанды махлұқтардың атын қосып үш
ауыз «жанды өлең» айт!
«Ұшады аспанды өрлеп бір топ тарғақ,
Ірімшік құрт сұрайды қарға зарлап
Ішіне тірі қоян байлап қойып,
Түсірдің жайған торға бүркітті алдап.
Түйеден көрген емен малда жалқау,
Өгізді дер еді жұрт момын, аңқау,
Ерлік қып қарнын жарып тастамай ма,
Тап беріп жеймін десе қасқыр қорқау?
Түлкіні «қу» дегенмен иттен қу ма?
«Қу болса, келсін оған жолығуға!..
Арқырап үйірдей боп жылқы жимай
Ат сорлы қам көңіл боп торығуда».
— Енді, ылғи жансыз махлұқтардың атын қосып үш ауыз «жансыз өлең»
айт! — деді «хан» қарқылдап күліп ап.
«Есік тұр маған «кəне, кіре ғой» деп
Тиегі тұр «кəнекей іле ғой» деп,
Төрге жайып төсеген кілем, көрпе
Шақырып тұр, «бері қарай жүре ғой!» деп.
Жастық жатыр «шынтақтап жата ғой!» деп
Домбыра тұр «қисай да тарта ғой!» деп.
Өлең кеп тұр ауызға «домбыраға
Қосыл да, кəне, мені айта ғой!» — деп.
Қымыз тұр «əн салсаң, мен қандырам» деп,
Асулы ет тұр «аузыңды май қылам» деп,
Түн төніп тұр, «кездессең, ғашығыңмен,
Сүйгізіп тілден лəззəт алдырам» деп.
— Енді өтірік өлеңді! — деді «хан».
«Өрмекші айдалада құрған ауға,
Ұстадым құлын қамап бие-бауда,
Арқауын үзіп оның кете алмады
Бие мен айғыр да ап омырауға.
Астыма балық мініп бардым тойға
Қызығып оған біткен сұлу бойға
Саудалап келген шақта байдың улы
Бермедім бір жүз жылқы, бір мың қойға.
Жанды да көрген емен қойдан ерді!..
Адасқан бір қой шарлап бүкіл жерді,
Қамаған қасқырларды теуіп жығып,
Дақ туспей денесіне аман келді».
— Бұның да қисыны келді, — деді «хан» күліп, — енді «көр» өлеңді...
«Дақ түспей денесіне аман келді
Қамаған қасқырларды теуіп жығып,
Адасқан бір қой шарлап бүкіл жерді
Жанды да көрген емен қойдай ерді...
— Болады! — деді ханша,— апар — деді ол уəзірге қарап, отырғыз,
қалаған жеріне!
Хан.
— Əлі айтылмаған үш ауыз өлеңі бар, — деп келе жатыр еді:
— Жоқты айтпа! — деді ханша, бұндай қисынды өлеңді қайсысы айтты
жігіттердің? Көбінің айтқаны:
«Базардан алып келген ала құнан,
Қыздардың жел соғады балағынан», —
деген сияқты балдыр-батпақ. Осы айтқаны жетеді:
— Бар,— деді уəзірге, — апар, анау Еркежанның қасына!..
Ойын тарап ауылға келе жатқанда, Қанапия мен екеуміз өзгеден
оңашалана беріп ек:
— Білдім, — деді Қанапия маған, зілді дауыспен.
— Нені білдің?
— Жеңгесінің аузын алып қойған екенсің ғой, сен қыздың?
— Қайдағы қыз? Қайдағы жеңге? — деп мен жалтақтаған болып ем:
— «Айтып қылған ұрлықтың, айыбы жоқ» депті, — деді Қанапия
дауысын зілдендіре түсіп. — Із-өкшеңе түсем, сен баланың! Ерегіскен
екенсің менімен, əуселеңді көріп алайын сенің!..
Осылай өшігіп жүргенде, бірақ жақсы-жаман болсам да, ауылының
молдасы болғандықтан оңашада тілі батқандықтан, қолы батпай жүргенде,
тілегі тура кеп, екеуміз пішен басында кездесе қалдық...
Мақтанғаным емес, — жас кезімде мен күрескіштеу едім жəне бала
шағымнан күрестім де, өзім теңдінің бірен-сараны ғана болмаса, көбінен
жығыла қоймадым. Асып кеткен күшім болмағанмен, қағу, шалу сияқты
тəсіл қолданып, кейде өзімнен күші артықтарды да түсіріп кетіп жүрдім.
Қанапия менен əрине, қарулырақ. Бірақ онда қара күш бар да, тəсіл жоқ.
Сондықтан ауылда жүргенде, ойнап алыса қалсақ, мен оны жығып
кететінмін.
Шөп шабу, əрине, — күресу емес. Онда кімнің қаруы мол болса жəне кім
шапшаң болса сол дендейді. Жасынан жұмыс қып сіңірі жуандап алған
Қанапия, шөп шабысқанда менен қарулы да, шапшаң да болып шықты.
Сондай басымдығын көрген оның шалғы сілтесе-ақ қуатыны — менмін...
Белорақпен шөп шабудың қиындығың сол кəсіпті істеп көрген кісі ғана
білуге тиісті.
Қиын болмағанда ше!.. Пішенші дегендер - жұмысқа құлқын-сəріден
тұрады да, қас қарая тоқтайды. Осы екі арада олардың бойы,
сусындағаннан басқа уақытта еңкеңдеп шалғы сілтеуден бір босамайды.
Сол жылы шөп мезгілінде күннің көзі шыжып, ысып кетті. Қайнаған
ыстықта, үнемі шалғы сілтеумен жан-терге түсіп жүрген кісі үстіне киім
кие ала ма? Əсіресе, көйлекті?.. Малшынған терге жабысқан көйлек
арпалыса қимылдаған денені еркіне жібере ме?.. Жəне, ондай терге
малшынған көйлек қатты қимылда қаншаға шыдайды?.. Шыдамайды ол.
Ілезде ыдырап кетеді. Соны білген Сансызбай молда мені пішенге
жөнелткелі жатқанда:
— Осыны, — деген ескі кенеп көйлек пен дамбалды қолыма ұстатып, —
пішенге жеткізесің. Жеткізбесең, жалаңаш өлсең де, басқа берер көйлегім
жоқ. Көйлек шыдау үшің оны жауын-шашында ғана ки де, ыстық күндері
шешіп таста. Күзге қарай күн салқындағанда киесін.
Сансызбайдың сөзін елемей-ақ қояр ем (азар болса ұнатпаса, жұмыстан
шығарып жібереді ғой) — егер терге малшынбасам!.. Күннің ыстығы ма,
əлде бұрын мұндай ауыр жұмысты істемегенім бе шалғы сілтеуге
кіріскеннен бастап, іңірде жұмысты доғарғанға дейін терге ағылам да
жүрем... Термен денеге жабысқан көйлек қимылдауға бөгет болуымен
қатар, кірлі денені саздандырып, удай ашытады. Сондықтан жұмыс кезінде,
оны амалсыз шешіп тастаймын. Өзгелерінің көбі де сөйтеді.
Қара қоңырланып күнге күйген дененің бұлайша жалаңаш қимылдауы
ешнəрсе етпес еді, егер жаныңды азаптайтын пəле болмаса!.. Ол пəле —
сары маса!.. Сары масаның жаз айларында біздің жақта қаншалық қалың
болатындығы, осы шығарманың өткен бір тарауында сипатталған. Сол
масалар мен шөп шапқан жылдық жазында, маған өткен жылдардан
əлдеқайда қалыңдап кеткен сияқтанды!.. Күн ұзын үстіңде бұлттай көшіп
жүретін олар, көйлегін шешкен денеге жапырлай қона қалады!.. Шаққаны
қандай ащы ол кəпірлердің!.. Біреуі шақса жанық шығып кете жаздайды...
Əлденеше мыңы жабылып шаққанда, мықты болсаң шыдап көр!..
Расымды айтайын, пішеншілердің ішінде шыдамсыздауы — менмін.
Өзгелерінің жыл сайын пішен кезінде шаққан масаға еттері өліп кеткен бе,
əлде көн-тақа боп қалған терілеріне масаның тұмсығы өтпей ме, олар дəл
мендей байбалам сап денелерін сипақтай қоймайды...
Масаның күндізгі азабы сондай болса, түндегі азабына не берерсің!..
Күндізгі жұмыстан қалжырап іңірде шөптен жасаған қосқа келсең, дүние
жүзіндегі барлық маса сені қуып келгендей, тағы да тұмандай торлай
қояды! Бірінің ызыңы зорға естілетін олардың мыңдаған тобы қосыла
əндетсе, төңірегіңді шуға айналдырып жібереді. Күндіз қимылмен
аңғармайсың ба немене, олардың түнгі шағуы күндізгіден əлдеқайда ащы
сияқтанады...
Масаның жауы — түтін. Ол бықсыған жерден маса қашады. Соны біле
тұра, пішеншілер іңір асынан басқа уақытқа от жақпайды, өрттен қорқады,
əсіресе, ұйқы уақытында... Түннің масасы күндізгіден артығырақ
талағанмен, қалжыраған дене, тырналаған сені ұйқыға еріксіз əкетеді... Таң
қараңғысында сені, тұла бойыңды мыңдап шағып жатқан масалар емес,
осы қосты бастап шыққан Жақа оятады. Мінезі момын ол жұмысқа аса
тыңғылықты. Бір қостың пішеншілерін өргізіп жусататын — сол. Өзі де
күн ұзын шалғыдан босамайтын оның, қай кезде ұйықтайтынын білмейсің.
Өзге пішеншілер іңір асын ішіп ұйқыға жатқанда, ол темір төсін жерге
қадайды да, балғасын қолына ап, шалғы шыңдауға отырады. Қараңғыда
шалғының жүзін қалай тауып шыңдауына қайран қаласың. Таң
қараңғысында өзге пішеншілерді оятатын ол барлық шалғыны да түн бойы
шыңдап, қылпылдатып қояды...
Адам көнбейтін қиындық жоқ. Мен масаның да азабына көндіге
бастадым... Сансызбайдікі сараң үй боп шықты: ірімшік пен құрттан басқа
шайнаманы, үйінде қымызы бола тұра, айраннан басқа сусынды маған
жібермейді ол. Қостағы пішеншілердің жұмысы бірге болғанмен асы басқа.
Өйтпеуге болмайды да: мысалы, Шəймерденнің, Далабайдың,
Əлмақанның, Мұсаның, Жақаның үйінен ет, сары май, нан, қымыз, қаймақ
сияқты тəтті тамақтар кеп жатады, бірақ шағын боп келеді, оларды көптің
ортасына салса кімге жетеді?..
Пішеншілердің ішінде аштауы да мен болдым. Менің өлеңдер жинағыма
кіріп жүрген, «Жалшының зары» деген өлең дəл осы кезде жазылған еді....
«Жұтқан жұтамайды» дегендей, мен аштыққа да көндіктім...Алғашқы
күндері солқылдағанмен жұмысқа да көндігіп, қатарымнан қалыспайтын
болдым. Енді мен Қанапияның, қууы да қорқыта қойған жоқ...
Бұл қудалауынан да ешнəрсе шығара алмаған Қанапия, менімен біржола
өштесті. Оның арты төбелеске соқты жəне бір рет емес, əлденеше ретке...
Бір күні ол мені өлтіріп тастай жаздады: күндізгі бір демалыста
сусындай отырып, екеуміз əлденеден ілігістік. Мұндайда бұрын тарпа
басталатын Қанапия, бұл жолы өйте қойған жоқ, себебі алыса кетсек
екеуміз тең түсетінбіз. Сондықтан ба, əлде менің сөзім батып ыза кернеді
ме, қасында жатқан қазықпен шекемнен қалай салып жібергенін білмей
қалдым. Қайдан білем, егер талып жығылсам!.. Есімді кешке бір-ақ
жинаппын. Қазық тиген оң жақ шекемнен қан бұрқ ете түсіп, көзім алайып
қылжия кеткен мені, ұзақ уақыт қалпыма келтіре алмаған пішеншілер,
бірауыздан «миы ойылып кетті мұның, бұл енді өледі» деп жорыпты. Содан
кейін пікір екіге жарылыпты:
— Бəрібір өлді. Мұның көзін жоймасақ, пəлесіне қаламыз. Пəлеге
ұрынбау үшін мұны қашып кетіп еді дейік те, көлдің қопасына тыға
салайық, — дейді Қанапия жəне оны жақтайтындар...
— Шыдайық, мүмкін тірілер, — депті екінші жағы.
Менің есімді жиюым ұзаңқырағанда, Қанапия жағы «енді күтетін
ештеңе жоқ» деп қопаға тыға салуға түрегеліскен екен екінші жағы «елсізкүнсіз біреу емес, артында елі бар, ертең Жаманшұбар іргеңді түріп шауып
алады» деп бермепті... Менің есім осы жанжалдың үстінде кіріпті.
Шекем ісіп кеткен мен екі-үш күндей жұмысқа жарамадым. Сол күндері
маған жаны ашиды-ау дегендер:
— Жанжалдаспа десе болмадыңдар, арты мынаған соқты. Енді,
аманыңда жөніңді тап, — десті.
ҰРЫЛАР
Мен жөн таптым. Барғаным — жездем Болатбайдың үйі. Оның үйі
Березин аталатын қазналық участокті жалдап ап, соған егін салып жүретін
Лəуен (Леон Иванович Есин) деген орыс байының қасында екен. Бұрын
төрт-бес десятина егін себетін Лəуен биыл егіс көлемін бір жүзге əрең
жеткізіпті. Болатбайдың айтуынша: «Заман əлде қайтіп кетеді деп Лəуен
аса қауіпті».
— Неден қауіптенеді? — деген сұрауға:
— Большевик дегендер шығып жатқан көрінеді ғой, — деп жауап береді
Болатбай, — бай атаулыға өш көрінеді ғой ол. «Қазір өкіметтің басында
Керенский деген отыр» дейді бұл бай, «Керенский байларды жақтайды»
дейді, «большевиктерге жол бермей отыр ол» дейді, «Большевиктер өкімет
басына отырамыз деп таласып жатыр» дейді, «егер билік большевикке
көшсе, байларға күн көрсетпейді, онда мен Қытайға қашам» дейді. Қаша
қалатын күн болса, өзі артынып-тартынып даяр отыр. Жылда күздігүні,
алдағы жылдың егініне пар жəне залок айыртады екен биыл оны істеген
жоқ.
Байдың піскен егінін орысуға мен де қатынастым. Бұл жұмыс пішен
шабудан əлдеқайда жеңіл: егінді оратын — лобогрейка, соғатын —
молотилка. Менің міндетім — молотилкаға айырмен егін тастау... Оған
қажи қоятын жайым жоқ сияқты. Бұл тұрмыс ұнады да: тамақ тоқ, көйлек
кек одан артық не керек...
— Бұйырса биыл осында қыстаймыз, — деп жүрген Болатбай егін
жиналып болған кезде, — көшеміз елге, — деген сөзді қоңырсытты.
Əкесінің:
— Неге, балам-ау, жайлы еді ғой бұл ара? — деген сұрауына:
— Байдың өзі де көшуге бекінді, — деп жауап берді Болатбай.
— Неге?
«Петербордагы Керенский өкіметі құлап, билікті
алыпты», — деп отыр Лəуен. Содан зəре-құт жоқ өзінде.
большевиктер
— «Петербор» деген алыс жер емес пе? Несіне қорқады? — деген
əкесінің сұрауына:
— Петерборды алған соң, бұл араны да алмай қоймайды деп отыр бай,
— деген жауап берді Болатбай.
— Қалай алады?..
— Жұмыскерлер мен кедей-батырақтардың сойылын соғатын көрінеді
ғой большевиктер. «Елдің көпшілігі солар» дейді бай. Болшевиктер оларға
«байдың мал-мүлкін, жерін сендерге бөліп береміз» дейтін көрінеді. Олар
бұл сөзге желігіп жүрген көрінеді. Көпшілік желіксе, кім тоқтата алады
оны. Білгіш бай соның бəрін жобалап отыр да, есі барда Қытайға тайғалы
отыр...
— Бай қашты деп, біз неге қашамыз? Отыра берейік осында. Қуып
жатқан кісі жоқ,— деп Нұралының қозғалғысы келмеп еді, Болатбай:
— Неменеге отырамыз, əке? Байдың жұртын күзетіп пе? Мал-мүлкінен
ол мұнда түк те тастамай алып кететін көрінеді... Қора-қопсысын өртеп
кетеді деген де сөз бар...
— Астапыралда, ол несі? — деп шошып кетті Нұралы,—өз мүлкін өзі
күйдіргені несі?! Бұл өтірік сөз болар... Дұшпаны шығарған болар!..
— Егер көшетін болса, оны істейді, əке, — деді Болатбай, — жобасына
қараймын, қаны большевиктерге қараюлы. Оны айтқанда сілтідей тұнады.
«Егер көшетін болсам, əкете алмайтын дүниемді кедей-батырақтарға
қалдырып қор қылғанша, желінен өрт қойып күйдірем де кетем» дегенді,
маған аузы-мұрны қисаймай Лəуеннің өзі айтты...
— Апырай, — деді Нұралы жағасын ұстап, — мүртеттің де мүртеті екен
ғой мынау!.. Қайда барса да оңбас бұл!.. Ендеше, кетсек кетейік...
Ақыры қар жапалақтап жауып жатқан кезде, Болатбайдың үйі еліне
көшті. Əкесі Болатбайға:
— Бұл балаға кім тиер дейсің тастап кет осында, байдың қолында
жұмысын істеп тұра берсін — деп еді, Болатбай оған солқылдаңқырап та
еді, апам Ұлтуған:
— Іздеп келгені біз болсақ, қаңғыртып қалай тастап кетеміз? Пəледен
өздерің қашып, мұны қалдырмақсыңдар ма? — деп дау шығарды.
Қайынатасы мен күйеуін апам жеңді...
Көшіміздің жолы біріне бірі жалғаса өскен қалың ағаштардың, арасымен
жүрді.
— Кіші Сілеунайда82 болар ма екен үлкен Сілеунайда болар ма екен
екеуінің бірінің жағасында Аңдамас балалары отыру керек, — деп келе
жатты Болатбай,— жолшыбай бүгін кешке сонда қонармыз.
— Кім ол «Аңдамас балалары?» — деген менің сұрауыма:
— Өзіміздің Сибан, — деп жауап берді Болатбай, — Есеней ауылында
Қазақтың Аңдамасы деген болған Қазақ деген кісіні көрдік өзіміз, бертінде
қартайып алжып өлді. Қазақтан екеу болатын: Аңдамас, Тышқамбай.
Торсан үйінің құртын қайнатқаннан басқаны білмейтін, иіс-алмас ынжық
адам да. Аңдамас Торсанның ұрысының біреуі болды: жүзіктің көзінен
өткен пысық адам еді. Ол да орта жасап бертінде өлді. Аңдамастан бала
қалған жоқ. Тышқамбайда екі бала бар: үлкені — Сұраған, кішісі —
Тілеуке. Олар Тышқамбай баласымыз демейді, Аңдамас баласымыз дейді.
Біздің іздеп келе жатқанымыз — солар. Сұрағанның қатыны өліп қазір
бойдақ жүр. Тілеукені былтыр үйлендірген. Қолдарында Қалаулы деген
шешесі бар, Аңдамастың əйелі.
— Олардың, əкелерінің атын Қазақ деп неге қойды екен? — деген
сұрауға:
— Бертінде Сибан боп жүргенмен, арғы түбі кірме болу керек солардың,
— деді Болатбай. — Үлкендердің, айтуынша, Қазақтың əкесі (атын
ұмыттым) Ноғайлы деген жұрт болса керек. Өз елінен ауып келген
Ноғайлы Есенейдің əкесі — Естеместің қолына кеп тұрыпты да, Естемес
қатын əперіп балалы болған соң, атын Қазақ қойыпты.
— Түсінікті.
Жолшыбай жолыққан біреудің айтуынша, Аңдамас балаларының үйі
үлкен Сілеунайдың жағасында екен. Болатбайдың айтуынша, ол көл, —
біздің нақ жолымызда.
Біздің жақта қызық бір көлдер болады: оның жарлана біткен айнала
жағасына қалың ағаш өседі, арнасы дөңгелектеу, шүңіректеу бітеді, ішіне,
биіктігі адамның бойынан асатын найза томар шығады, томарлардың
арасына біткен асы мия кейбір аралсымақтарға қайың талы аралас тоғай
пайда болады. Сілеунай дəл осындай көл екен. Аңдамас балаларының кигіз
үйі көл жағасындағы қалың ағаштың ішіне тігіліпті.
Екі-үш арбалы жүгі бар біздің көш, қалың ағаштың арасындағы қоңыр
кигізді жалғыз үйдің қасына күн батар кезде кеп тоқтағанда, кескіндері бірбіріне ұқсас, бірақ бірінен бірі бойшаңдау, бірінің мұрты қалың,
екіншісінің, мұрты қырбық, орысша əдемі киінген, денелері сымбатты,
кескіндері келбетті екі жігіт үйден жүгіріп шыға келді.
— Үлкені — Сұраған, кішісі — Тілеуке,— деп сыбырлап қалды маған
Болатбай.
— Ассалаумалайкем! — деп қосарлана сəлем берген екі жігіт, əуелі
Нұралыға, одан кейін Болатбайға қол берді.
— Түсіңіздер! — деді олар амандықтан кейін — хош келдіңіздер!
Қара дауылдау боп тұрған күзден тоңазып қалғанымызды арбадан түсе
білдік.
Үйге кірсек ортада ағаштардың түбірін тастаған от маздап тұр екен.
Үйдегілерге амандасқаннан кейін отты жағалай төсеген кигізге отыра
қалыстық. Сұраған мен Тілеукеден басқа бұл үйдегі жандар: жасы сол
кезде жетпістерге тақалған қарт шешелері, — Қалаулы, Тілеукенің əйелі,
Сұрағанның өлген əйелінен қалған ондар шамасындағы Хамит атты ұл,
жеті-сегіздегі қыз. Қожағұл атты жəне бір шал отыр екен ол осы үйдің
ағайыны боп шықты.
Үйге кіре көңіл тоғая бастады, өйткені шаңырақта асылған көп сүр ет
тұр жəне жылқының еті, семіз ет... Сұрағанның, қарт шешесі менің əкешешемді біледі екен. Жөн сұрасып алғаннан кейін ол мені «алда жетімегімай, жігіт боп қалған екенсің», — деп есіркеп қояды.
— Қожеке, малға бар, тоқты алып кел, өзіміздің тума қойдан, — деді
Сұраған біз жайланғаннан кейін — Нұрекеңе бір малдың басын жегізбесе
болмас.
— Атай көрме, шырағым, — деді Нұралы, — анау, шаңырақта тұрған ет,
құдайға шүкір, бізге қанағат!.. Малдың қанын ішеміз бе?
— Жо-қ, Нұреке, мал соймай болмайды, — деп Сұраған Қожағұлды
ертіп далаға шықты да, қойға аттандырды.
Болатбаймен бірге мен де ере шықтым.
— «Сыпайы сырын жасырмайды» деп, — деді Сұраған Болатбайға, —
Нұрекең прəдарлау кісі ғой, орыстан ұрланған мəстектің етін ол кісінің
иманды аузына тигізгенім күнə болар, қасқыр да жеп кететін бір тоқты,
одан да несі жесін.
Қожағұл тоқтыны əкелді, сойды. Ертеңінде ол үй «тағы да қоныңдар»
деп жабысқанмен Болатбай ілгері жылжитындығын айтты. Кеңес арасында:
— Мына Қорғанский қаласының бойдақ жылқысын бағып отыр ек, —
деді Сұраған, — подретін алғанымыз болмаса, Тілеуке мен менің мал
бағуға қырымыз жоқ қой, жалдаған біреу жақында шығып кетіп, жалқыны
Қыдырманың Абдырахманы жалғыз бағып қиын болып жүр. Түнгі күзетке
жұмсамаспыз, күндіз жылқыға көз болу үшін Мұқанның мына баласын
қалдырып кет, ұнатса қыста біздің, қолда тұрар, өзің білесің, біз кісі
жатырқамаймыз, ұнатпаса қысқа қарай апарып салармын.
Ұлтуған бұл ұсынысты ұнатпаған қабақ білдірді. Ол менімен
Болатбайды оңаша шығарып алып:
— Осылар ұры дейтін, баланы бұзар, қалдырмайық, — деді.
— Ұрысы ұры көрінеді, — деді Болатбай, — бірақ Сұрағанмен бұл
туралы сөйлестім. «Көрмейтін ағайын емеспін Сибанның баласысың,
балдызымды бұзық жолға жұмсап, түбінде ренжісіп жүрмейік адал еңбек
істетіп, адал ақысын берсең ғана қалдырам, əйтпесе қалдырмаймын»,
дедім. «Алла сақтасын, өз күнəм де жетер, біреудің жетім баласын күнəға
батырып не бопты маған. Айтқаныңды бұлжытпай орындаймын» деп уəде
берді.
— Уəдесін орындаса! — деді Ұлтуған күрсініп.
— Орындайды, — деді Болатбай, — шайтан азғырып, бұзық жолға түсіп
жүргені болмаса, жігітшілігінде кемшілік бар ма, мұның!.. Бір жігіт
осындай-ақ болар. Ақылды тентек қой, орындар айтқанын.
— Осындай екі-дайлы, жерге неге қалдырамыз, сонда? Осындағы
жұмыс ауылда да табылмай ма? — деп Ұлтуған əлі де қипақтап еді.
— Қайдан табылады? — деді Болатбай кейіп, мұны енді молдалыққа
ешкім алмайды. Ауыл байларының легенін төгіп, жұмысын қып,
босағасында жатып сарқытын ішкені қалай? Мынадай таза орында тұрғаны
қалай? Бұл үй жақын арада қалаға көшіп барады. Орыс қаласы тəртіпті
болады. Орыс тілін үйренсе де қанша олжа бұған. Жəне Сұрағанмен
сөйлестім: «қыс та бізде тұрсын, аз ғана малымызды жайласын. Бос
уақытында орысша оқысын» деді.
«Сұраған айтты» деген соңғы сөз жаныма жағып кеткендіктен, əрі
Болатбайдың құтылғысы кеп отырғанын көргендіктен:
— Ендеше, баланың өзі білсін — деп маған қараған апама:
— Мен білсе-м, қаламын! — дедім мен ауылға барып не бітірем.
Ұрлығында не ақым бар, жылқысын бағып, киім кешек тауып алам, əрі
биыл қыс орысша оқимын.
Көзінің жасын мөлтілдете төгіп жіберген апам, үстін сілкіне түрегелді
де:
— Қалсын, ендеше, — деді.
Болатбай үйі жүріп кетті, мен Сұрағандікінде қалып қойдым. Кешікпей
қар жауа бастады. Сұраған үйін ол арадан көшіріп «Шиде-сот»83 аталатын
қалың ағаштың, ішіне қондырды. Қалаға ол ағаш Сілеунайдан да алыс.
Сөздеріне қарасам, қар қалыңдап, жаумай бұл арадан қысқы мекендеріне
бара қояр түрлері жоқ.
Менің міндетім — күндіз жылқы арасанда жүру, жылқыны егінге
жібермеу, Жегенім—майлы қуырдақ пен ақ қалаш, ішкенім—қымыз
(орыстың бағын билерін Сұраған үйі ұрлап сауады), киім жылы...
Сұраған мен Тілеукенің меншікті малы — екі-үш бұзаулы сиыр мен он
шақты қой, ешкі ғана. Малдары сондай шағын бола тұра, ол екеуі —
əрқайсысы бір қыздың қалыңмалына тұрарлық екі күрең ат ұстайды, екеуі
де семізден жараған оқтаудай жұп-жұмыр. Аттар көбіне кермеде байлауда
тұрады, жегендері сұлы...
Жылқы бағуға міндетті бола тұра, Сұраған да, Тілеуке де бұрау басын
сындырмайды, мың жылқылы мырзадай шіреніп кербезденіп сылана
береді. «Ұры» деген сөз құлағымды шалғандықтан мен оларды
сырттарынан бақылаймын, ешқайда ошаң етіп аттана қоймайды. Ол үйге
өздері сияқты кербез біреулер келеді: ойнайтындары — карта, ішетіндері —
арақ!..
Ет үзілмейді, «Орыстан сұрап алдым», «сатып алдым» деп Тілеуке бесалты күнде бір семіз тайды құлатады. Ара-тұра Сұраған мен Тілеуке
жоғалып кетеді. Мен олардың жөндерін сұрамаймын да, олар айтпайды
да...
Ноябрь аяқтала қар қалыңдап кетті де, баққан жылқыларын Аңдамас
балалары иелеріне үлестіріп, Қорғанский қаласына көшіп келіп ағаш үйге
кірді.
Қазіргі Преснов аталатын аудандағы (Солтүстік Қазақстан облысы)
Усерднно аталатын казак-орыс станциясын қазақтар «Қорғанский» дейтін
себебі — станицаның шығыс жағында «Қорған» аталатын биік оба бар. Оба
мен станицаның арасында үлкен жалтыр көл.
Қартаң орыстардың айтуынша, бұл станица 1819 жылы кеп орнаған
екен. Көршілес казак-орыс станицаларының орыстары «Сары кіндік»