Miti, leggende e superstizioni del Medio Evo, vol. II - 04

Ibi quid cantus et volatus avium portendant didicit, ibi excire
tenues ex inferno figuras, ibi postremo quicquid vel noxium, vel
salubre curiositas humana deprehendit. Nam de licitis artibus,
arithmetica, musica et astronomia et geometria, nihil attinet
dicere; quas ita ebibit, ut inferiores ingenio suo ostenderet
et magna industria revocaret in Galliam omnino ibi iam pridem
obsoletas. Abacum certe primus a Sarracenis rapiens, regulas dedit
quae a sudantibus abacistis vix intelliguntur. Hospitabatur apud
quendam sectae illius philosophum, quem multis primo expensis, post
etiam promissis, demerebatur. Nec deerat Sarracenus qui scientiam
venditaret; assidere frequenter, nunc de seriis, nunc de nugis
colloqui, libros ad scribendum praebere. Unus erat codex, totius
artis conscius, quem nullo modo elicere poterat. Ardebat contra
Gerbertus librum quoquo modo ancillari. _Semper enim in vetitum
nitimur, et quicquid negatur pretiosius putatur_. Ad preces ergo
conversus, orare per Deum, per amicitiam, multa offerre, plura
polliceri. Ubi id parum procedit, nocturnas insidias temptat. Ita
hominem, connivente etiam filia, cum qua assiduitas familiaritatem
paraverat, vino invadens, volumen sub cervicali positum abripuit,
et fugit. Ille somno excussus, indicio stellarum, qua peritus erat
arte, insequitur fugitantem. Profugus quoque respiciens, eademque
scientia periculum comperiens, sub ponte ligneo, qui proximus, se
occulit; pendulus et pontem amplectens, ut nec aquam nec terram
tangeret. Ita [p. 462] quaerentis aviditas frustrata, domum
revertit. Tum Gerbertus viam celerans, devenit ad mare. Ibi per
incantationes diabolo accersito, perpetuum paciscitur hominium,
si se, ab illo qui denuo insequebatur defensatum, ultra pelagus
eveheret. Et factum est. Sed haec vulgariter ficta crediderit
aliquis, quod soleat populus litteratorum famam laedere, dicens
illum loqui cum demone quem in aliquo viderint excellentem opere.
Unde Boetius in libro de Consolatione Philosophiae queritur, se
propter studium sapientiae de talibus notatum, quasi conscientiam
suam sacrilegio polluiset ob ambitum dignitatis. _Non conveniebat_,
inquit, _vilissimorum me spirituum praesidia captare, quem tu in
hanc excellentiam componebas, ut consimilem Deo faceres. Atqui hoc
ipso videmur affines maleficio, quod tuis imbuti disciplinis, tuis
instituti moribus sumus_. Haec Boetius. Mihi vero fidem facit de
istius sacrilegio inaudita mortis excogitatio. Cur enim se moriens,
ut postea dicemus, excarnificaret ipse sui corporis horrendus
lanista, nisi novi sceleris conscius esset? Unde in vetusto
volumine, quod in manus meas incidit, ubi omnium apostolicorum
nomina continebantur et anni, ita scriptum vidi: «Iohannes qui et
Gerbertus, menses decem. Hic turpiter vitam suam finivit».
168. _De discipulis Gerberti_.
Gerbertus Galliam repatrians, publicasque scholas professus, arcem
magisterii attigit. Habebat conphilosophos et studiorum socios
Constantinum abbatem monasterii sancti Maximini, quod est iuxta
Aurelianis, ad quem edidit regulas de abaco; Adelboldum episcopum,
ut dicunt, Winterburgensem, qui et ipse ingenii sui monimenta dedit
in epistola quam facit ad Gerbertum de quaestione diametri super
Macrobium et in nonnullis aliis. Habuit discipulos praedicandae
indolis et prosapiae nobilis, Rodbertum filium Hugonis cognomento
Capet, Otonem filium imperatoris Otonis. Rodbertus, postea rex
Franciae, magistro vicem reddidit, et archiepiscopum Remensem
fecit. Extant apud illam ecclesiam doctrinae ipsius documenta:
horologium arte mechanica compositum, organa hydraulica, ubi mirum
in modum per aquae calefactae violentiam ventus emergens implet
concavitatem barbiti et per multiforatiles tractus aereae fistulae
modulatos clamores emittunt. Et erat ipse rex in ecclesiasticis
cantibus non mediocriter doctus; et tum in his tum in ceteris
multum ecclesiae profuit. Denique pulcherrimam sequentiam
_Sancti Spiritus assit nobis gratia_, et responsorium _O Iuda et
Ierusalem_ contexuit, et alia plura, quae non me pigeret dicere,
si non alios pigeret audire. Otho, post patrem imperator Italiae,
Gerbertum archiepiscopum Ravennatem et mox papam Romanum creavit.
Urgebat ipse fortunas suas, fautore diabolo, ut nihil quod semel
excogitasset imperfectum relinqueret. Denique thesauros olim a
gentibus defossos, arte nigromantiae molibus eruderatis inventos,
cupiditatibus suis implicuit. Adeo improborum vilis in Deum
affectus et eius abutuntur patientia, quos ipse mallet redire
quam perire. Sed reperit tandem ubi magister suus haereret, et, ut
dici solet, quasi cornix cornicis oculos effoderet, dum pari arte
temptamentis eius occurreret.
169. _Quomodo Gerbertus thesauros Octoviani invenit_.
Erat iuxta Romam in Campo Martio statua, aerea an ferrea incertum
mihi, dextrae manus indicem digitum extentum habens, scriptum
quoque in capite: _Hic percute_. Quod superioris aevi homines
ita intelligendum rati quasi ibi thesaurum invenirent, multis
securium ictibus innocentem statuam laniaverant. Sed illorum
Gerbertus redarguit errorem, longe aliter ambiguitate absoluta.
Namque meridie, sole in centro existente, notans quo protenderetur
umbra digiti, ibi palum figit. Mox superveniente nocte, solo
cubiculario laternam portante comitatus, eo contendit. Ibi
terra solitis artibus dehiscens, latum ingredientibus patefecit
introitum. Conspicantur ingentem regiam, aureos parietes, aurea
lacunaria, aurea omnia, milites aureos aureis tesseris quasi animum
oblectantes, regem metallicum cum regina discumbentem, apposita
obsonia, astantes ministros, pateras multi ponderis [p. 463]
et pretii, ubi naturam vincebat opus. In interiori parte domus
carbunculus, lapis inprimis nobilis et parvus inventu tenebras
noctis fugabat. In contrario angulo stabat puer, arcum tenens,
extento nervo et harundine intenta. Ita in omnibus, cum oculos
spectantium ars pretiosa raptaret, nihil erat quod posset tangi
etsi posset videri. Continuo enim ut quis manum ad contingendum
aptaret, videbantur omnes illae imagines prosilire et impetum in
praesumptorem facere. Quo timore pressus Gerbertus, ambitum suum
fregit. Sed non abstinuit cubicularius, quin mirabilis artificii
cultellum, quem mensae impositum videret, abriperet, arbitratus
scilicet in tanta praeda parvum latrocinium posse latere. Verum
mox omnibus imaginibus cum fremitu exsurgentibus, puer quoque,
emissa harundine in carbunculum, tenebras induxit. Et nisi
ille monitu domini cultellum reicere accelerasset, graves ambo
poenas dedissent. Sic insatiata cupiditatis voragine, laterna
gressus ducente, discessum. Talia illum adversis praestigiis
machinatum fuisse, constans vulgi opinio est. Veruntamen si quis
verum diligenter exsculpat, videbit nec Salomonem, cui Deus
ipse dederit sapientiam, huiusce inscium commenti fuisse — ut
enim Iosephus auctor est, thesauros multos cum patre defodit
in loculis, _qui erant_, inquit, _mechanico modo reconditi sub
terra_ — nec Hircanum, prophetia et fortitudine clarum, qui, ut
obsidionis levaret iniuriam, de David sepulchro tria milia talenta
auri arte mechanica eruit, ut obsessori partem enumeraret, parte
xenodochia construeret. At vere Herodes, qui magis presumptione
quam consilio idem aggredi voluerit, multos ex satellitibus,
igne ex interiori parte prodeunte, amiserit. Praeterea cum audio
dominum Iesum dicentem: Pater meus usque modo operatur, et ego
operor, credo quod qui dederit Salomoni virtutem super demones,
ut idem historiographus testatur, adeo ut dicat etiam suo tempore
fuisse viros qui illos ab obsessis corporibus expellerent, apposito
naribus patientis anulo habente sigillum a Salomone monstratum:
credo, inquam, quod et isti hanc scientiam dare potuerit, nec tamen
affirmo quod dederit.
170. _Quomodo quidam thesauros Octoviani quaesierunt._
. . . . . . .
[p. 464] 171. _De aniculis quae iuvenem asinum videri fecerunt._
. . . . . . .
172. _De capite statuae loquentis_.
Haec Aquitannici verba ideo inserui, ne cui mirum videatur quod
de Gerberto fama dispersit: fudisse sibi statuae caput, certa
inspectione syderum, cum videlicet omnes planetae exordia cursus
sui meditarentur, quod non nisi interrogatum loqueretur, sed
verum vel affirmative vel negative pronunciaret. Verbi gratia
diceret Gerbertus: Ero apostolicus? responderet statua: Etiam —:
Moriar antequam cantem missam in Jerusalem? Non. Quo illum ambiguo
deceptum ferunt, ut nihil excogitaret poenitentiae, qui animo
blandiretur suo de longo tempore vitae. Quando enim Ierosolymam
ire deliberaret, ut mortem stimularet? Nec providit quod est Romae
ecclesia Ierusalem dicta, id est Visio pacis; quia quicumque
illuc confugerit, cuiuscumque criminis obnoxius, subsidium
invenit. Hanc in ipsius Urbis rudimentis Asylum accepimus dictam,
quod ibi Romulus, ut augeret civium numerum, statuisset omnium
reorum refugium. Ibi cantat missam papa tribus dominicis quibus
praetitulatur Statio ad Ierusalem. Quocirca cum uno illorum dierum
Gerbertus ad missam se pararet, invaletudinis ictus ingemuit,
eademque crescente decubuit: consulta statua, deceptionem et
mortem suam cognovit. Advocatis igitur cardinalibus, diu facinora
sua deploravit. Quibus inopinato stupore nec aliquid referre
valentibus, ille insaniens et prae dolore ratione hebetata,
minutatim se dilaniari et membratim foras proici iussit: _Habeat_,
inquiens, _membrorum officium qui eorum quaesivit hominium; namque
animus meus nunquam illud adamavit sacramentum, immo sacrilegium_.

5. _Cronaca detta_ di GUGLIELMO GODELL, l. III (ap. PERTZ, _Mon. Germ.,
Script._, t. XXVI, p. 196). L'autore, ignoto, era, per sua stessa
dichiarazione, assai giovane nel 1144: visse sin dopo il 1173.
Iohannes vero XVI. papa Romanus post 10 menses lacrimabiliter satis
vitam finivit. Succedit ei Silvester papa annis 4 et mensibus 5.
Hunc dicunt quidam Gerbertum fuisse; quod utrum verum sit, certum
non habeo. Fertur enim de Gerberto hoc, quod fuerit primo monachus
Sancti Benedicti Floriacensis; sed quia nimis cupidus honoris et
temporalis proprietatis, ut dicunt, fuit, deceptus a demone adeo
fertur, ut hosti antiquo homonagium faceret, quatinus per eius
potestatem ad libitum suum voti sui compos efficeretur. Loquebatur
etenim cum eo hostis ipse, et ille eius obsequiis insistere non
verebatur. Huiusmodi pessimo federe inito, explevit ei pro voto
que poscebat; et licet exterius pareret, intro quam sublimis
efficiebatur, videlicet quia regibus servierat et ab eis talem
gratiam fuerat nactus, permittente tamen Domino, qui de nostris
malis solus novit operari meliora. Ceterum adeo factus est miser
ille, ut ab hoste expeteret et hosti ascriberet, quod, etsi hostis
suggestione et placita voluntate acceleratum est, non tamen nisi
Dei voluntate vel permissione illi ad effectum perductum. Primo
itaque Remensis archiepiscopus, secundo Ravennensis archipresul,
postremo urbis Rome papa effectus est. Inter hec interrogans hostem
de fine suo, responsum ab eo accepit, quod non esset moriturus,
donec in Ierusalem celebraret mysteria divina. Quod cecus papa
audiens, gavisus est, reputans apud se, tam longe se esse a fine
suo, quam se sentiebat longe ab huiusmodi peregrinationis voto ac
voluntate. Post hec proxima mediante quadragesima ex more pape
missam celebrans in palatio Constantini, in capella que dicitur
Ierusalem, subito intra sacra mysteria sibi adesse sentiens mortem,
suspiravit et ingemuit; et licet nequissimus et sceleratissimus,
seram non credens in vita hac penitentiam, speravit et promeruit
veniam. Precepitque, ut dicunt, se particulatim detruncari, ut
temporali supplicio extingueret dolores eternos. Factum est ut
imperavit, et Deus, ut promiserat penitenti veraciter veniam non
negavit. Sepultus ergo Rome est, et super eum huiusmodi epitaphium
inditum:
Scandit ab R Gerbertus ad R post papa vigens R.
Huius vero nunc antistitis sepulcrum fertur tale indicium de Romani
pontificis morte conferre, ut paululum, antequam ipsius instet
finis, tantam de se humoris inundantiam effundat, ut in circuitu
sui lutum faciat. Si vero cardinalis aliquis vel persona quelibet
magna in cetu clericorum summe sedis migrare per mortem debet,
super se sepulchrum tantum aque emittat, ut irrigari videatur. Hec
de prefato Gerberto papa ab aliis audivi; utrum vero sint subnixa
veritate, lectoris arbitrio inquirenda derelinquo.

6.
ANONIMO (XII o XIII secolo). Testo pubblicato dal MONE di su un codice
di Heidelberg, negli _Anzeiger für Kunde des deutschen Mittelalters_,
anno 1833, coll. 188-9.
_Surgit ab R. Gerbertus ad R., fit papa potens R._
Ortus Remensis praeclaris moenibus urbis
illic Gerbertus libris datur erudiendus;
discere non potuit et ob hoc trepidando refugit.
Ut silvas iniit, Sathanas huic obvius ivit:
«quid Gerberte fugis? vel quo tam concite vadis?» 5
«Discere non possum», dixit, «fugioque magistrum».
«Heus, ait ille, mihi si vis tantum modo subdi,
ne quis Gerberto sit doctior en ego faxo».
Annuit his ille, secum subit abdita silvae,
sedulo quem docuit, cunctos precellere fecit. 10
Silvas linquentem post haec scolas repetentem
doctor derisit: «rufus es, hinc perfidus! inquit».
Ille refert: «nigrum simulas tu valde tyrannum».
Respondet: «magro similem te vinco tyranno».
Disceptant ambo de libris tempore longo, 15
confundit victum Gerbertus et ipse magistrum;
mox urbem liquit, Sathanan consultat et infit:
«Heus pedagoge, virum mihi nunc ostende peritum,
cum quo scripturis possim confligere divis».
Dixit daemon: «ini Ravennam concite, fili, 20
pontificem clarum libris cernes ibi gnarum».
Pergit et aggreditur conflictu denique justum,
qui cito Gerbertum jussit discedere victum.
Hinc rediit moestus, huic narrat et haec furibundus.
Tum docuit talem, quae dicitur abacus artem, 25
in tabulam scripsit Ravennam ferreque jussit.
Haec cum legisset, nescire pudebat et inquit:
«sit mihi quaeso trium dilatio, posco, dierum».
Ibat Gerbertus, sacer est, dominumque precatur:
«si venit de te mihi res, deus optime, pande, 30
sin autem, nunquam Gerbertum fac rogo cernam».
Praesul migravit, Gerbertus dum remeavit,
sedem Ravennae mox praesul suscipit ille.
Post haec Romanam possedit papa cathedram.
Debeat hic Zabulum consultat vivere quantum. 35
«Ut cantes inibi, Solimam venies,» ait illi.
Est statio Solimam vocat hanc populusque.
In xlmae medio missam celebrante
Gerberto dirum dixisse ferunt inimicum:
«nolis sive velis, Gerberte, cito morieris, 40
sic venies ad me tua te merces manet ex me».
«Fraus tua jam magna, Gerbertus ait, patet, illa,
qua genus humanum capiebas et protoplastum;
dum Solimam dire me dixisti prius ire,
daemon ades vere nequaquam falleris a me». 45
Advocat hic populum cunctum vel in ordine clerum,
rem pandit cunctis veniam deposcit ab illis.

7.
GUALTIERO MAP, _De Nugis Curialium_, dist. IV, cap. 11 (ap. PERTZ,
_Mon. Germ., Script._, t. XXVII, pp. 70-2). Gualtiero nacque, sembra,
fra il 1135 e il 1140; morì nei primi anni del sec. XIII.
_De fantastica decepcione Gerberti._
Quis fantasticam famosi nescit illusionem Gerberti? Gerbertus, a
Burgundia, puer genere, moribus et fama nobilis, Remis id agebat
intentus, ut tam indigenas quam adventicios pectore vinceret et ore
scolares, et obtinuit. Erat autem ea tempestate filia prepositi
Remensis quasi speculum et admiratio civitatis, in quam omnium
intendebant suspiria, votis hominum et desiderio dives. Egreditur,
videt, admiratur, cupit, et alloquitur; audit et allicitur;
haurit ab apotheca Scille furorem, et a matre Morphoseos edoctus,
oblivisci morem suo non abnegat veneno, cuius virtute degenerat
in asinum, ad onera fortis, ad verbera durus, ad opera deses, ad
operas ineptus, in omni semper miseria petulcus. Non ei sentitur
inflicta calamitas, non eum castigationum flagella movent,
torpens ad strenuitates, impromptus ad argutias; incircumspecte
iugiter inhiat impetigini, suppliciter petit, acriter instat,
obstinate perdurat, et obtuso per improbitatem mentis acumine,
certa desperatione torquetur, et ab animi tranquillitate decidens,
conturbato se et extra modum posito, rem moderari vel statui suo
provideri non potest. Depereunt igitur res; oneratur debitis,
subicitur usuris, derelinquitur a servis, vitatur ab amicis,
et substantia denique penitus direpta, domi solus residet, sui
negligens, hirtus et squalidus, horridus et incultus, una tamen
felix miseria, ultima scilicet egestate, que ipsum a principe
miseriarum absoluit amore, que sui memoria non sinit eius
reminisci. Hec tua sunt, Dyane, tam dolorosa quam dolosa dispendia,
que pro tue militie stipendiis tuis impendis equitibus, ut a
te circa finem ridiculi reddantur palamque confusi, sive tuis
doloribus cunctis habeantur ostentui. Miser hic, de quo nobis
sermo, paupertate magistra, solutus ab hamo Veneris, ingratus est
ei, que solvit, quia que preterierunt angustie faciles videntur
comparate presentibus, dignamque dicit inediam mercede leonis, qui
damulam lupis aufert, ut eam devoret.
Exit una dierum Gerbertus civitatem hora meridiana quasi spaciatum,
et fame torquebatur ad luctum, et totus extra se pedetentim longe
defertur in nemus, et in saltum deveniens, feminam ibi reperit
inaudite pulcritudinis, maximo insedentem panno serico, habentem
coram positum maximum denariorum acervum. Subtrahit ergo pedem
furtim, ut effugiat, fantasma sive prestigium timens. At illa,
ipsum ex nomine vocans, confidere iubet et, quasi miserta eius,
pecuniam ei presentem et quantam desiderare potest divitiarum
copiam spondet, dummodo filiam prepositi, que ipsum tam insolenter
spreverat, dedignetur et sibi non tanquam domine vel maiori, sed
tanquam pari et amice velit adherere, adiciens: «Meridiana vocor,
et generosissimo producta stemmate, id semper summopere curavi,
ut michi parem omnimodi invenirem, qui mee virginitatis primos
decerpere flores dignus haberetur, nec quemquam repperi, qui
non in aliquo michi dissideret, usque ad te. Unde quia michi per
omnia places, ne differas omnem suscipere felicitatem, quam tibi
de celo pluit Altissimus, cuius ego creatura sum ut tu. Quoniam,
nisi iustas extorseris iras a me, beatus es omni rerum et status
opulentia, tantum cum mea reflorueris ad plenum diligentia, eadem
ipsam superbiam repellas, quae te ipsa miserabilem fecit. Scio
enim, quod penitebit eam et revertetur ad spreta, si liceat. Si
tuos odisset instinctu castitatis amores, in tua meruisset gratiam
victoria. Sed id solum in causa fuit, ut, te, qui omnium iudicio
super omnes eras amabilis, insolenter abiecto, sine suspicione
faveret aliis, falsoque Minerve peplo velavit Affroditem, et sub
tue pretextu repulse in suam alii divaricationem appulerunt. Proh
dolor! expulsa Pallade, tegitur sub egide Gorgon, et tua manifesta
confusio dedit umbraculum lupe spurciciis, quam si digne semper
dixeris tuis indignam amplexibus, precelsum te faciam in omnibus
excelsis terre. Times forsitan illudi et succubi demonis in me
vitare tendis argutias. Frustra. Nam illi, quos metuis, cavent
similiter hominum fallacias et, non, nisi data [p. 71] fide vel
alia securitate, se credunt alicui et nichil preter peccatum
ab eis referunt, qui falluntur. Nam si quando, quod raro fit,
vel successus vel opes afferunt, aut tam inutiliter et tam vane
transeunt, ut nichil sint aut in cruciatum cedunt et perniciem
deceptorum. Ego autem nullam a te expecto securitatem, mores tue
sinceritatis edocta plenissime. Nec secura contendo fieri, sed te
securum facere. Ego tibi cuncta libens expono et volo tecum hec
deferas antequam coeamus; et sepe revertaris ad plura tollenda,
donec universo debito soluto, probaveris, fantasticam non esse
pecuniam, et non timeas veri amoris impendiis iustas rependere
vices. Amari cupio, non dominari nec etiam tibi parificari, sed
ancilla fieri. Nichil in me reperies, quod non sentias amorem
sapere. Nullum adversitatis in me signum deprehendere poterunt
vera indicta». Hec et similia multa Marianna, cum non oporteret.
Avidus enim oblatorum, Gerbertus fere mediis eam rapit sermonibus
ad annuendum, anxius paupertatis evadere copiosus et velox
venustissimum Veneris periculum inire. Supplex igitur omnia
spondet, fidem offert et, quod non petitur, iuramentum, oscula
iungit, salvo pudoris reliquo tactu.
Redit honustus Gerbertus, nuncios advenisse creditoribus fingit
et lente, ne thesauros invenisse videatur, se debitis exhonerat.
Porro iam liber et Marianne muneribus habundus, supellectile
ditatur, familia crescit, vestium mutatoriis et ere cumulatur,
cibariis et potu stabilitur, ut sit eius in Remis copia similis
glorie Salomonis in Ierusalem et lecti secura letitia non minor,
licet ille fuit multarum, hic unius amator. Singulis ab ipsa,
que preteritorum habebat scientiam, docetur noctibus quid in
die sit agendum. Hec sunt noctes admiratissimi Nume, quibus
Romani fingebant sacrificia fieri, colloquia deorum ascisci, cum
unicam coleret, cui nocturno studio sudabat occulte sapientiam.
Duplici proficit doctrina Gerbertus, thori et scole, et ad summa
fame propugnacula triumphat in gloria; nec minus eum promovet
lectio lectoris in studio quam lectricis in lecto. Huius in
rebus agendis ad summam gloriam, illius adiuventis ex artibus ad
illuminationem in modico fit impar omnibus, universos excedit, fit
panis esurientium, vestis egentium et omnis oppressionis prompta
redempcio; et non est civitas, cui non sit invidiosa Remis.
Audiens hec et videns filia Babilonis misera, que per superbiam
ipsum in vallem redegerat, consuetos expectat auribus arrectis
nuncios moramque miratur et arguit, et se tandem spretam
intelligens, quos fastidiosa repulerat, tum primo concipit ignes.
Iam vivit lautius et cultius incedit et ipsi verecundius obviat
et reverentius loquitur, et se per omnia delapsam in viteperium
sentiens et abiectionem, eo bibit cifo rancorem animi, quo
propinaverat amatori suo furorem. Frenum igitur arripit amens et,
quo lora flectant aut retrahant, non curat, sed quibus impetitur
calcaribus, toto facit obedientiam cursu et, quibuscunque modis
ipsam ille tentaverat, id est omnibus, ipsum aduncare conatur.
Sed frustra fiunt insidie, tenduntur retia, iaciuntur hami. Nam
odii veteris ultor et novi adulator amoris ei quicquid dare solet
dilectio negat, quicquid odium infligere iaculatur. Exinanitis ergo
conatibus, augmentatur in amentiam amor, sensumque doloris excedit
acerbitas et, sicut medicinam membrorum stupor non admittat, sic
animus exhauste spei solatia non sentit. Excitat eam tandem, quasi
mortuam suscitat anus vicina Gerberti et ipsum a tugurio suo per
foramen ostendit deambulantem in medio modico pomerio in fervore
diei post cenam solum, quem etiam post pusillum decumbere sub umbra
vident esculi tortulose sopitumque quiescere. At non illa quiescit,
sed, pallio reiecto, sola camisia vestita, sub ipsius se clamide
totam toti coniungit capiteque velato ipsum osculis et amplexibus
excitat. A vinolento et saturo leviter optinet quod quesierat; in
unum enim Veneris estum convenerant iuventutis et temporis, ciborum
et vini fervor. Sic nimirum semper assurgunt Veneri Phebus et Pan,
Ceres et Bacus, a quorum ubique conventu celebri Pallas excluditur.
Instat illa complexibus et osculis et tacita verborum adulari
blanditie, donec ille Marianne memor, pudore confusus et non modico
timore trepidus, eam tamen verecunde vitare volens, sub redeundi
promisso recedit et in nemore solito a pedibus Meridiane veniam
petit erratui. Illa diu despicit insolenter et tandem eius hominium
ad securitatem, quia deliquerat, poscit et optinet et in eius
perseverat tutus obsequio.
Contigit interea archiepiscopum Remensem in fata cedere et
Gerbertum fame sue meritis incathedrari. Deinceps etiam suscepti
negotium honoris exsequens, dum Rome moram faceret, fit a domino
papa cardinalis et archiepiscopus Ravennas et post pauca, defuncto
papa [p. 72], sedis illius electione publica gradum ascendit.
Et toto sacerdotii sui tempore confecto sacramento corporis et
sanguinis dominici non gustabat ob timorem vel ob reverentiam et
cautissimo furto, quod non agebatur simulabat. Apparuit autem ei
Meridiana anno sui papatus ultimo, designans ei vite securitatem,
donec Ierosolimis missam celebrasset, quod Rome commorans pro
voto suo cavere putabat. Contigit autem ipsum ibi celebrare,
ubi asserem illum aiunt depositum, quem Pilatus summitati crucis
dominice titulo sue passionis inscriptum affixerat, que quidem
ecclesia usque in hodiernum diem Ierusalem dicitur, et ecce! sibi
ex opposito applaudebat Meridiana quasi de adventu suo proximo
ad ipsam gavisura. Qua visa et intellecta, nomenque loci edoctus,
cardinales omnes, clerum et populum convocat, publice confitetur
nec aliquem totius vite sue nevum irrelevatum observat. Statuit
etiam, ut deinceps contra clerum et populum in facie omnium fieret
consecratio. Unde multi altari celebrant interposito, dominus autem
papa percipit facie ad faciem omnium sedens. Gerbertus modicum vite
sue residuum assidua et acerrima penitentia sincere beavit et in
bona confessione decessit. Sepultus est autem in ecclesia beati
Iohannis Laterani in mausoleo marmoreo, quod igitur sudat, sed
non adunantur in rivum gutte, nisi mortem alicuius divitis Romani
prophetantes. Aiunt enim, quod, cum imminet domino pape migratio,
rivus in terram defluit; cum alicui magnatum, usque ad tertiam vel
quartam vel quintam partem emanat, quasi cuiusque dignitatem arto
designans vel ampliori fluento. Licet autem Gerbertus avaricie
causa glutino diaboli diutissime detentus fuerit, magnifice tamen
in manu forti Romanam rexit ecclesiam, a cuius, ut dicitur,
possessionibus omnium successorum suorum temporibus aliquit
defluxit.

8.
_Chronica Albrici monachi Trium Fontium a monacho novi monasterii
Hoiensis interpolata_ (ap. PERTZ, _Mon. Germ., Script._, t. XXIII,
pp. 774, 778.) Alberico scriveva negli anni intorno al 1280;
l'interpolatore (che poche cose aggiunse) prima del 1295.
Guido: Bis igitur in regno Francie iam mutata regali serie, fit
regum tertio nova successio de Hugonis Magni progenie. Nam Clodovei
primo Pipinus Karoli Magni pater a sceptris amovit heredes. Secundo
dux Hugo Karoli Magni sobolem extirpavit a regni solio, quod sibi
suoque generi confirmavit. Venerat et gratiam magnam apud ipsum
invenerat ille peritus artium et famosus ingenii subtilitate
Gerbertus, qui in Gallia Remis ut dicitur natus, monachus a
puero apud Floriacum adolevit, mox in Hyspaniam profugiens, ut
astrologiam a Sarracenis disceret, et desiderio satisfecit. Ibi
liberales artes ita ebibit, quod eas industria magna revocaret in
Galliam, omnino ibidem pridem obsoletas. Abbacum certe primus a
Sarracenis rapuit, et regulas dedit que a sudantibus abbacistis vix
intelliguntur. Ibi quid cantus et volatus avium portendat edidicit,
ibi etiam excire tenues ex inferno figuras, ibi quidquid noxium vel
salubre curiositas humana scrutabatur, deprehendit. Unus erat codex
magistri sui totius artis conscius, quem sub eius cervicali positum
nocte rapuit et aufugit. Profugus ergo respiciens eadem peritia,
qua persequebatur eum magister suus, sub ponte ligneo, qui proximus
erat, se pendulus occulit, pontem amplectens, ut nec aquam nec