Газзәбану - 11

Бу хәбәрдән соң Маһирәне, әйтерсең лә, алыштырдылар. Тыныч кына утыра да алмый: әле әтисен кочаклый, әле Нургалиенең куенына сыенып, аның колагына нидер пышылдарга тотына. Нурисламны да күз уңыннан ычкындырмый...
Кайтып җитүгә бөтенесен калдырып, очар коштай булып өйгә атылды Маһирә. Ишек ачылып китүгә, утлар йотып көтеп алган әнисе кызының әйтеп бетергсез шат чыраен, нур бөркеп торган күзләрен күреп сөенде һәм: —Аллага шөкер! Әлхәмдүлиллаһ, шатланып күрешүләрне дә безләргә насыйп әйләдең! И, Раббым, моннан соң да рәхмәтеңнән ташлама! Барыбызны алдагы көннәрдә дә Хозыр Илъяс канаты астында йөртсәңие!—дип догасын кылды.
Берсен-берсе өзелеп сагынган ана белән кыз кочаклашып күрештеләр.
—Әнием, бала сезнең бүлмәдәме? Бик тә күрәсем килә.
—Күрерсең, балам, күрерсең. Иллә дә мәхәббәтле малай, йоклый әле ул. Әнә әтиләрең дә керә бугай. Бар син тиз генә юынып ал.
—Безнең белән Нурислам да килде бит әле, әни...
—Ничек, ни йомыш белән? Әтиең үзе чакырмагандыр ич?
—Юктыр... Нурисламны күргәч, үзе дә аптырап калды әле ул,—дип җаваплады да, юыну бүлмәсенә ашыкты Маһирә.
Зәйнәп ниндидер бер эчке дулкынлану белән Нургалидән бигрәк, Нурисламның керүен көтте. Нишләп йөри? Нинди максат белән килде икән ул? Әллә Зөмәрәсе белән яшерен элемтәдә булып, барын да белеп килүеме? Юк... ничек инде?... Мөмкин түгел бит бу. Әлеге шикләнүләрем: «Курыкканга куш, коерыгы белән биш» кебегрәк килеп чыгадыр. Тик шулай да сабыйның язмышын хәл итүдә, ата кеше буларак, соңгы сүзне, һәрхәлдә, Нурислам әйтәчәк. Өстәвенә мәрхүмәнең васыяте... Зөмәрәнең җан авазы белән әйткән соңгы сүзләрен ирексездән исенә төшерде ул:
—Бөркетемне әтисе кулына тапшырырсыз. Ул үзе хәл итсен. Әгәр баланы үзенә ала алмаса, аны да гаепләп булмый. Сезнең дә Нурисламга ихтирамлы булып калуыгызны телим. Аның бик яраткан үз гаиләсе бар. Хатыны—Саҗидәсенең дә сәламәтлеге шәптән түгел. Авыл җирендә гайбәте дә чүпрәсе уңган камырдай кабара. Нурисламны да авыр хәлгә куясым килми. Мин аңа болай да мең бәхил. Ул миңа гомерлек хыялым—Ана булу бәхетен бирде. Хәтта туачак баламның карынымда чакта ук хәрәкәт итүен тоюдан күпме рәхәт мизгелләр кичердем. Өч кенә көн булса да күкрәк сөтем белән баламны имезү ләззәтен дә татыдым, бик шөкер! Чыннан да, бөркетемнең авылга кайту мөмкинлеге тумаса, шул вакытта гына, фәкать әтисенең ризалыгы белән, аның язмышын нәкъ үзегез теләгәнчә хәл итүне сезгә тапшырам, Зәйнәп апа. Мин сезне беренче күрүемнән үк нарасыем өчен Раббымның рәхмәте белән җибәрелгән фәрештәләрдер дип кабул иттем. Локман абый белән сезнең кулларда улымның ким-хур булмаячагына ышанып, тыныч җан белән китәм. Безнең өчен кылган изгелекләрегезнең әҗере меңе белән үзегезгә кайтсын. Аллаһының рәхмәтләре яусын сезгә! Тагын бер гозерем: алай-болай баланы сорап үз әнием килә калса, зинһар, бирә күрмәгез. Ул анда кадерсез, бик кадерсез булачак. Үземне зиначы, баламны зина калдыгы диде. Үзегез беләсез, чакыра торып бәхилләшергә дә килмәде бит ул. Мин аңа бәхил һәм үзенә бәхиллегемне биреп китүем турында җиткерә алсагыз бик риза булырыем.
Бер карасаң, әнине бик каты гаепләп тә булмый шикелле. Ул һәр гаиләнең никахлы булуын һәм һәр баланың фәкать никахлы ата-анадан гына тууын таныды. Үз балаларыннан һәм нәсел-нәсәбәбезнең һәр әгъзасыннан да шуны катгый таләп итте. Мин аның бары бер ягын—хатын-кыз буларак та, бигрәк ана буларак, үз балаларына үтә кырыс, хәтта әйтерием, миһербансыз булуын берничек тә аңлый алмадым. Ә әтиебез киресенчә—ачык чырайлы, йомшак күңелле, бик тә юмарт, әүлия кебек кеше иде. Тик, нишләптер, сәламәтлеккә генә туя алмады. Алты кыз, өч ир баласын калдырып, 40 яшендә гүр иясе булды. Әтигә карап, бу йортта бер каты куллы кеше булырга тиештер бит инде, дигән уеннан әниебез торган саен мәҗбүри кырыслана баргандыр, бәлки. Без барыбыз да әнидән куркып үстек. Хәтта әти дә курка иде шикелле.
Мәрхүмәнең соңгы сүзләрен хәтерендә яңартканнан соң, Зәйнәпнең уенда янә Нурисламга ияреп бала язмышы калыкты. Чыннан да, һич көтмәгәндә Ташкентка килеп җитүенең ниндидер бер сәбәбе булырга тиештер. Алай-болай, «малайны үзем белән алып китәргә килдем «—дисә, ни әйтергә... Өстәвенә, ничек итсә-итеп, алып китә калса... Нишләрмен?.. Йә, Раббым, ярдәм ит! Рәхмәтеңннән ташлама!
Кыска гына вакыт эчендә бу сабыйга шулкадәр ияләшермен дип кем уйлаган? И, Ходаем, бу ияләнү бер дә болай гына булмаган икән ләбаса. Бердәнбер кызының Нургали белән никахлашкан көненнән башлап, ниһаять оныклы да булырбыз дип инде менә ничә еллар хыялланып йөргән Зәйнәп бу сабыйны гел үз оныгына булган хисләр белән кабул иткән түгелме соң? Бу инде гади ияләнүдән бик ерак.
Моннан бер ел элек, зур тикшерүләр үткәннән соң, Маһирәнең балага уза алмаячагын хәбәр иткән мөһерле кәгазь Зәйнәпне тәмам аяктан ега язган иде. Әйе, Маһирәне тапканнан соң үзенә дә, һич онытасы юк, шундыерак хәлне белдергәннәр иде. Ул вакытта Локман белән икәүләшеп, күпме борчылдылар алар, гәрчә бер кыз балалары булса да. Ә кызларына кем уйлаган бөтенләй баласыз калу язмышы килер дип... Карале, Аллаһының рәхмәте—шушы гөнаһсыз сабый Маһирә өчен борчылуыбызны да оныттыра башлаган түгелме соң? Чү! Сабыем чакыра бугай?.. Әйе, хәзер, балам, хәзер,—дип, Зәйнәп эчке бүлмәгә ашыкты. Бүлмә ишеген ачып җибәрүгә, бала күтәреп торган Маһирәне һәм аның сабыйга текәлгән шатлык тулы мөлдәрәмә күзләрен, илаһи нурлы йөзен күреп аһ итте.
—Сөбхәәналла, сөбхәәналла, балакайларым! Күзләрем тимәсен,—дип,тиз генә керфекләренә эленгән күз яшен күлмәгенең җиңе белән сөрткәләп куйды.
—Әни, асты юешләнгән, тизрәк алыштырыйк, әнә ничек борчыла. Ирләр кергәнче тәртипкә кертик без моны. Әтиләр нигәдер озакладылар.
—Сез барында ук төзи башлаган ике катлы йортны эшләтеп бетерде әтиең. Барлык җиһазларын да урнаштырдылар. Көзге эшләр беткәч, Нургалинең авылдан гаиләсен әти әнисе белән шунда күчерербез ди. Көзләргә кадәр шунда сезне яшәтергә уйлый. Бик матур килеп чыкты ул йорт. Бүген үк шунда кунарсыз, Аллаһы боерса. Нургалиләргә шул йортны күрсәтеп, уйлары,планнары белән таныштырып йөри.
—Белмим шул, әни. Киявегез ни дияр бит әле. Аның үз авылында үзебез өчен ике катлы йорт булдырып, беренче катында зур кибет ачып, шунда яшисе килә шикелле. Әти-әнисе дә шулай тели булса кирәк. Авылны ташлап китә торганнардан түгел алар. Ташкентка да кунак булып килсәләр килерләр, әмма яшәү өчен түгел. Авыл үземә дә бик ошады. Урманнарга, суларга бай. Кешеләре дә бик ачыклар, тырышлар...
—Көндәшең—Газзәбану турында бер сүз дә әйтмисең әле... Минем бөтен борчылганым шул булды. Ә син бик тыныч күренәсең, шөкер...
—И, әни, сиңа сөйлисе сүзләрем... И-и аларны сөйләп кенә бетерерлекме соң... Биләүләрен чишеп, астын корыткач, тагын йоклап китте җанкисәгем. Урынына салыйм әле, тегеләр керә бугай...
—Чыбылдыгын капла тизрәк! Йоклаган балага карарга ярамый. Әле кырыгы да тулмаган бит,—дип бүлмә ишеген ябып ук куйды Зәйнәп.
—Кызым, син ирләрне аш өенә алып кит. Анда бары да әзер. Хәзергә мин монда калыйм. Пешекчеләргә әйт, башта гел үзебезчә пешереп чәй чыгарсыннар.
Бик вакытлы чыкты Маһирә. Ирләр юынып, чистарынып, башта баланы күрмәкче булып алгы бүлмәгә килеп тә керделәр. Маһирә аларны шунда ук туктатып, әнисе кушканча аш өенә алып китмәкче булды. Егетләрнең дә үз сүзләре сүз, бигрәк тә Нурислам белән Нургали:
—Күзнең кырые белән генә, янына ук бармыйча, ерактан гына карарбыз, һич уянмаячак, хәтта без карап алганны сизмәячәк тә ул,—дип ялвара ук башладылар. Ниһаять, Локман үзем катнашмасам булмас, ахры, дигәндәй, бармагы белән генә тышкы ишеккә күрсәтте дә, кул изәп, алып чыгып китте егетләрне.
—Әйттем бит мин сезгә, бу йортта Зәйнәп апагыз сүзе закон. Вакыты җиткәч үзем күрсәтермен дигәнме—дигән. Күрсәтер Алла боерса, сабыр булыйк! Монда сезнең түгел, минем карыным ачып бетте инде. Сез кайтышка дип ниләр генә пешертмәде әниегез,—дип алдан җитәкләшеп атлаган кызы белән кияве уртасына кереп:
—И сагындым мин сезне, балалар! Берничек тә аңлатып булмый торган әллә нинди сагыну белән сагындым. Хәерлегә булсын,—диде дә, чыланган керфекләрен сыпыргалап алды.
Табын мул иде. Пешекчеләр дә бик тырышты. Маһирә белән Нургали берсен-берсе бүлә-бүлә авыл хәлләрен сөйләделәр. Хафиз белән Тәскирәнең дә күңелле мәзәкләре искә алынды, көлештеләр. Тик Нурислам гына ачылып китә алмады. Зөмәрәсе турында тагы нидер ишетәсе килеп микән, бөтен игътибары, уйчан карашлары Локманга юнәлгән иде. Нурисламның эчке халәтен шактый күптәннән сизенеп утырган хуҗа болай дип сүз башлады:
—Хәзер мин сезгә мәрхүмә Зөмәрә ханым турында үтә дә гыйбрәтле бер кыйсса сөйләрием.
—Сөйләгез, зинһар сөйләгез, Локман абзый. Сездән башка миңа аны тагын кем сөйләр?
—Ялгышасың, Нурислам, ялгышасың. Бар ул кеше. Зәкия исемле бик акыллы Казан кызы ул. Зөмәрә ханымда фатирда торып, аны соңгы сулышына кадәр караган, тәрбия кылган бала. Телебезне дә ул өйрәткән аңа. Зәйнәп апаң белән мин үзбәкчә әйбәт кенә сөйләшсәк тә, ул безнең белән гел татарча сөйләшергә тырышты. Ярдәмче дә, остаз да һәм иң ышанычлы сердәш тә булыр өчен кеше нинди сыйфатларга ия булырга тиеш булса, менә шул яшь кенә кызда—барысы да бар. Аның сиңа сөйләр сүзе дә күптер... үзеңә генә тапшырасы кайбер әйберләре дә бар кебек.
—Аны бүген үк күреп булмас микән, Локман абзый?
—И, сабырсыз да инде үзе. Нишләп булмасын, булыр. Әйтсәм-әйтим инде, ул да бездә. Ә сөйлисе кыйссаны Зәйнәп белән икебезгә Зөмәрәнең табиблары сөйләде. Бичараның карынында игезәкләр булган икән. Тик вакытында белә алмаганнар. Әллә игътибарсызлык, әллә икенчесенең йөрәге зәгыйфьрәк эшләгәнме, кем белсен... Инде тәмам билгеле булгач, мәрхүмәбезгә көмәненнән котылдыру чарасын тәкъдим итәләр. Кая ул... Ишетергә дә теләмәгән. Менә шуннан соң тапкан хәлдә аңа табибларның ярдәм итә алмаячагын ачыктан-ачык әйтергә мәҗбүр булалар. Шунда ул «балаларның берсен генә булса да исән калдыра алырсызмы?»—дип сораган. Кире җавап ишеткәч, үзенең беркайчан да бу чарага риза булмаячагын әйтеп, хәтта, кулъязма да язып биргән. «Сез үзегезне аңлы рәвештә үлемгә дучар итүегезне аңламыйсыз, ахры»—дип әйтеп карыйлар аңа. Ә ул барысын да гаҗәпләндереп: «Фани дөньяда минем дәвамым—балам, аннан соң баламның балалары кала икән—бу җирдә минем яшәвемнең дәвамы түгелмени? Аларда минем каным, минем җаным сакланачак. Сез аңлаган һәм миңа юраган үлемне—үзем өчен үлем дип санамыйм. Сезгә, ак халатлы фәрештәләремә, Раббым кушып, баламның берсен генә булса да исән саклап кала алырсыз дип ышанам. Гомерем буе бер нәрсәдән—бакыйлыгымда да ялгыз калудан куркып яшәдем. Тормыштагы ялгызлык үтә дә китә ул. Анысы вакытлы гына. Бакыйлыкка ана булып күчү—ул Аллаһы Тәгалә хозурына изге бурычыңны үтәп килү дигән сүз. Димәк, син ялгыз түгел, үзеңә дога бирүчене калдыра алгансың. Әнием мине «зиначы» дисә дә, мин Раббымнан гөнаһларымны ярлыка дип сорамыйм. Үзең җәзасын бир, дим, барына да риза. Тик туачак баламны дөм ятим итә күрмә. Аңа хәерле озын гомер бир, рәхмәтләреңнән ташлама берүк, дип, һәр намазым артыннан дога кылам. Сез дә мине аңларга тырышып, ярдәмле булсагызые,—дигән. Карагыз әле, каян килгән бу хатынга шул кадәр зур акыл, сабырлык, түземлек. Күрер күзгә гади гына бер үзбәк хатыны. Мәгълүматы да—бары укый-яза белүдән әллә ни артмаган.
Шул вакыт пешекчеләрнең берсе хуҗаның колагына шыпырт кына нидер әйтә башлавы белән: «Егетләр, әйдәгез, безне Исламетдин галиҗәнапләре көтә икән ләбаса. Киләселәре килсә килеп, күрәселәре килсә күреп калсыннар, йоклап китсәм, Зәйнәп апам берегезне дә кертмәс. Йоклаганда мине беркемгә дә күрсәтми ул, дип бик килешле генә шаяртып алды Локман. Пешекчеләргә рәхмәтләрен белдереп, ашка дога кыла башлауга: «Без монда киләбез бит әле»—дип, ашка догасын да бирмичә, Нургалиен ашыктыра башлады Маһирә.
—Ипләп, кызым, ипләп. Нурисламга юл бир. Нургали белән сез болай да өлгерерсез, монда каласы кешеләр.
Бала үз караватында йокыга китәр-китмәс кенә оеп ята. Иреннәре белән җемееп тә куйгандай була. Нурислам аны күрү белән:
—И-и, Зәйнәп апа, мин гадәттәгечә ак биләүгә биләгән малайны күрәм дип керәм тагы. Ә сез аны тәмам егет ясагансыз түгелме соң?
—Менә шулай, әттәгенәсе, биләүдә түзеп ята торган егет түгел шул без. Аяк-куллары белән чәбәләнә-чәбәләнә тәмам туарылып бетмичә йоклап та китә алмый ул. Тикмәгә генә «терекөмешем минем» дип сөйми торгандыр Локман абыйсы да. Шулкадәр тере булса да булыр икән: башта ничек итсә-итә, кулларын чыгара. Битен-күзен тырмамасын тагы дип әнә чүпрәк бияләй кидерәбез үзенә. Зәкия апасы: «тумас борын «боксер» да булдың»,—дип сөя. Якынрак кил, Нурислам, якынрак... Сине күзли кебек... Әнисе шикелле «Бөркетем, син кайда?» дип дәш әле. Зәкия апасы аңа гел шулай дәшә. Ярата ул аны, әллә әнисе дип кабул итә инде.
Нурисламның балага иелүе булды, гаҗәеп хәл, хәтта моны могҗиза дими ни дисең?
Башта күзен зур итеп ачып Нурисламга текәлде. Шул чак Зәйнәпнең урныннан кузгалмыйча гына, «Бөркетем, син кайда?»—дип тавыш бирүе малайны алыштырып куйгандай итте: әле куллары, әле аяклары белән ашыга-ашыга әллә нинди хәрәкәтләр ясый башламасынмы! «ы, гы»лар диеп, аякларын терәп арт санын да күтәрткәләп ала башлады.
—Һай, җаным, кулыма алырыем, Зәйнәп апа, мөмкинме?
—Ал, җаным, ал. Әнә үзе дә сиңа ыргыла, сиңа барасы килгәне әллә каян күренеп тора. Янында ничә кеше басып торабыз, беребездә дә эше юк, күзе фәкать синдә генә бит. Моңарчы әле беребезгә дә болай кыланганы булмады. И, сабыем, күзләребез тимәсен! Сөбханалла, Үзең саклый күр!
Могҗизаның икенчесен—Нурисламның сабыен үз кулына алганнан соң күрделәр. Бу көнне мәрхүмә турында нинди генә кызганыч хәбәрләр ишетмәсен, Нурислам күз яшьләрен күрсәтмәде. Ирләрчә кабул итте шикелле. Әмма кулындагы тыныч кына яткан баласына иелеп, мөлдерәмә күзләреннән тәгәрәп төшкән яшьләрен күрсәтмәскә дә тырышып карады... булдыра алмады...
Дилбегәне янә үз кулына алырга туры килде Локманга. Башкаларны әкрен генә алып чыгып китте. Анда үзен көтеп утырган Зәкияне күргәч, Локманны, әйтерсең лә, алыштырып куйдылар. «Кешенеке кештәктә» дигәндәй, бу минутларда Нурислам өчен борчылуларның гел кирәге юк кебек тоелды аңа.
—Йә, кызым, булдымы? Мулла абзыеңның үзен күрдеңме? Ризамы, нәрсә диде?
—Әйе, Локман абый, бары да үзегез дигәнчә булды: ризалыгын да бирде, кичке сигезгә килеп җитәрмен, ике яктан да шаһитләре булсын, диде.
—Һай, рәхмәт төшкере, инде Маһирә апаларың белән дә таныш бул,—дип Зәкиянең аркасыннан сөеп куйды. Киявенә серле генә итеп күз кысарга да онытмады. Ә кияү дигәне Маһирәсенә күз ташлап, сүзнең никах турында икәнен сиздерү өчен: «Сөенечләр уртак булсын»,—дип елмайды. Маһирәсе күптән инде барын да аңлап, ни арада Нургалие сөйләп, ни арада әтисе чарасын да күреп өлгергәннәренә сокланып, күңеленнән рәхмәттә калды. Бары бер Зәйнәп кенә берни дә аңламады. Чөнки ул авылда булган хәлләрнең берсен дә белми иде әле. Инде барын да ишетеп, белгәннән соң: «шаһитләрне кияү ягыннан Нурисламны, Маһирә ягыннан Зәкияне әзерлик. Никахны аш өендә үткәрербез. Пешекчеләр белән Маһирә сөйләшсен». Нурислам белән сөйләшүне Локманга тапшырды. «Зөмәрәнең калдырган хатын бүген түгел, иртәгә бирү мәслихәт булыр. Аның күңеле болай да тулып ашкандыр инде»,—диде Зәйнәп.
—Һай, карчыгым, исән генә була күр! Шушы кыска гына вакыт эчендә барыбызны да үз урныбызга куеп, нинди зур эш башкардың. Гомерем буе шушы уңганлыгыңа, зур акыл белән йортыбызны алып бара алуыңа сокланып яшәдем. Рәхмәт, карчыгым, хәзер бераз ял итеп ал. Садыйк хәзрәт килгәнче үзеңне дә тәртипкә китерергә тырыш. Соңгы вакытта көннәр буе бала белән бераз таушалып та киттең...
Нурислам кулларында яткан баласына карап, кыймылдарга да курыккандай, һаман басып тора. Локманның кергәнен дә сизмәде бугай, борылып карамады. Локман:
—Синең белән киңәшеп аласы бар,—дигәч, сабыйны үз урынына салып, алгы бүлмәгә чыктылар. Хуҗаның сүз башлавы белән:
—Бер дә борчылмагыз, бу никах авылда ук яңартылырга тиешие,—диде Нурислам.
—Ә ни сәбәпле үтәлмәде соң ул?
—Шактый вакыт Газзәбануга әйтергә кыймый йөрде Нургали. Башта җыен үтсен дип, аннары әби-бабай авылы Ташлыярга кайтып килик дип көн арты көн үтте. Ә Маһирәгә кайткан көнне үк әйтергә мәҗбүр булды. Никахны яңартуны үз өстенә алган Фарук хәзрәтнең дә үз хәле хәл. Аңа никах уку, балаларга исем кушу, мәчеттә вәгазь уку, җомга намазлары уздыру тыелган. Монда никахны Зариф абыйлар гаиләсе өчен дип яңа төзелгән йортыгызда укытсагыз дөресрәк булыр. Зариф абыйлар ата-баба нигезен беркайчан да ташлап китә торган кешеләр түгел. Тормышлары да Аллага шөкер.
—Менә шул-шул, туганым. Әллә Локман абыең туган авылын үзе бик теләп, тик­томалдан гына ташлап киткән дип уйлыйсыңмы? Рәсәй дәүләтендә татарга беркайчан да юньле караш булмады. Йә ул аны кычкыртып чукындырырга тотына, йә ул аның эшкә уңганлыгын, чыдамлылыгын вә түземлеген, өстәвенә, буйсынучан холкын вә акча яратканын да белеп, бик еракларга, иң авыр эшләргә җибәрә. Шулай итеп, күпме татарларыбыз туган җирләреннән, милләтеннән аерылып, чит җирләрдә кала килә. Алдагы көннәрдә безгә дә Ташкенттан да ераккарак китәргә туры килмәгәе әле... Ходаем үзе сакламаса...—Локманның соңгы һич көтелмәгән сүзләреннән соң ни уйларга да белмәгән Нурислам:
—Локман абзый, пажалый, мин малайны үзем белән алып китәрмен. Зәйнәп апа белән ничек тә ярдәм итә алсагыз, мәңге онытмасыем,—диде.
—Син һаман ашыгасың, якташ. Иртәгә сөйләшербез, киңәшербез... Сиңа әле Зәкия белән дә сөйләшергә кирәк. Зөмәрәнең сиңа язган хаты да бар. Аны да иртәгә, тынычлана төшкәчрәк уку мәслихәт булыр дип уйлаштык Зәйнәп апаң белән.
—Ул хат, бәлки, мине киресенчә тынычландыра алыр... Ир баласын күргәннән соң ирләрнең кайсы гына тыныч кала алыр икән?.. Белмим, җитмәсә, ул үзеңә тач охшаган булып та туса тагын... Сабыйның аркасында нәкъ минеке төсле миңенә кадәр бар бит, Локман абзый. Үкенечкә генә туган булса ни хәл итәрсең... Аллам сакласын!


«Нургали бәгърем, сөенче!»
Кунакларны озатканга нәкъ бер атна дигәндә, Газзәбану үзенең авырлы икәнен белде. Шунда ук, бөтен эшен ташлап, Нургалиенә хат язарга утырды.
«Нургали бәгърем, сөенче, сөенче, сөенче!!!
Аллаһының биргәненә шөкер, безнең теләкләребез, бигрәк тә синекедер, кабул булган бит, ничек сөенмисең! Барыбыз да исән-сау. Шушы бер атна эчендә башкарган эшләребезне күрсәң, ничек шатланырыең, җаным. Сезнең кайтышыгызга барын да эшләп бетерәсебез килә. Бу матур мәшәкатьләр юксыну-сагышларыбызны да җиңеләйтә төште.
Сезне озатканнан соң без бөтенләй югалып калдык бит. Җитмәсә, Хафизымның: «Әтием нигә генә китте инде ул, безне калдылып?—дип күз яшьләре белән җылап кайтып керүләре өзде үзәк бәгырьләребезне. Ни сабыр әткәйнең дә бу кадәр күңелсезләнгәнен күргәнем югые әле. «Бу юлы нишләптер бик авырдан китте балакаем. Күз яшьләренә буылып: «Әти, азга гына булса да Хафизымны җибәр минем белән. Нурислам киткәндә бергә үзем озатырмын»,—диде. Әгәр бу минутларда әтисенең муеныннан кысып кочаклаган сабыем: «Мин әтидән калмыйм»,—дисә, берни эшли алмаган булырыем. Ә ул: «Әти җаным, мине әнием көтә бит. Мин дә китсәм, әни нишләл? Син үзең тизләк кайт, яме»,—дип миңа атылды. Үзе юл буе җылап кайтты»,—дип сөйләгәч, әнкәй бөтенләй урынга ук егылды. Минем ни хәлдә калганымны үзең дә күреп киттең. Ярый әле, әткәйнең үтенечен тыңлап, минекеләр бер атнага бездә калырга риза булдылар. Ирләр син алып калдырган агачлардан бура бурарга тотындылар, яңа җылы абзар өчен. Атна ахырында икесе Мәкәрҗә ярминкәсенә, синең киңәшең белән, нәселле яшь ат алырга дип киттеләр... Беләсеңме, нинди матур ат алып кайттылар. Әле ат булып ук җитлекмәгән, алмачуар яшь айгыр. Атны күргәч, Хафизыңның сөенгәннәрен әйтеп, язып бетерерлек түгел. Маңгаендагы кечкенә генә яңа туган ай сымак кашкасына күрсәтеп, «Кашка» дип исем кушыйк әле,—диде. Барыбыз да куанып риза булдык. Әткәй аны атка якынрак китерде дә:
—Улым, ничек уйлыйсың? Нигә без ерак бабаң белән бу атны сайладык икән? Атыбыз бәләкәй башлы, дуга муенлы, бәкәлләре озын... «Чаптар»ыбызга охшамаган име,—диде.
—Бабай, «Чаптал» калтайды, чабышка да балганы юк. Ә монысы киләсе җыенга чабышкы булсын. Мәхмүт абыйга кушсаң, ул өйләтә инде аны,—димәсенме малаең.
—И, улкаем, мин синнән нәкъ шушы җавапны көткән дә идем. Маладис! Акыллы малай шул син. Кайсыбызга гына охшап тугансыңдыр?
—Ялуллин, Ялуллин бит мин!
Бабайлар бик канәгатьләнеп, рәхәтләнеп көлештеләр.
И, Нургалием, шунда син дә булсаң, ничек горурланырыең. Маһирә дә яратып карап торырые әле,—дип уйлап, сезне көннәр, атналар буе күз алларымда йөрттем.
Ул да булмады, әткәй ерак бабайга атны тотып торырга дип йөгәнне бирде, Хафизны күтәреп алып, атның биленә атландырды да болай диде:
—Әйе, улым, бу атны мин күбрәк синең өчен алдым. Ходай кушып, берничә елдан синең шушы ат өстендә мәйданга беренче булып килеп кергәнеңне күрергә насыйп әйләсә иде безләргә! Ә син хәзер ашыкмыйча гына, кычкырып, «Бисмилла»ны укырсың. Аннан соң атның муеныннан кочаклап, шуышыбрак, мин сиңа булышырмын, аның уңъяк колагына «Кашка» дип өч тапкыр әйт. Бу аңа исем кушу була. Синең үзеңнең дә колагыңа мулла абзый «Хафиз» дип, менә шулай исем кушканые.
—Ә мин аны ишетмәдем бит, бабай,—диде ул бик аптырап.
Без тагы елмаешып куйдык.
Ике бабайның ярдәме белән атыбызга исем дә кушылды. Сөбханалла, ат үзен бик тыныч тотты. Чыгымлап китмәгәе дип куркыбрак торганыем, атларның холкын белеп бетереп булмый бит. Соңыннан ул Хафизга таба муенын борып, мин ишеттем, рәхмәт, дигән сыман аска таба башын игәләп куйды. Бала аны нәкъ шулай аңлады да, янә бер куанды.
—Бабай, Чаптал кыелсытмас микән Кашканы?
—Борчылма, улым. Аларның икесенең дә үз өйләре бар. «Кашка»га өйнең яңасын, зурысын бирәбез. Аңа күп хәрәкәтләнергә кирәк булыр. Мәхмүт абыеңны чакырырсың әле, су коендырырга бергә алып төшәрсез. Болында бергә йөгертеп тә алырсыз. Бераз ял иткәч, бәлкем, үзем дә төшәрмен,—диде бабасы.
Менә шулай, Нургалием. Тагын бер яңалык—Гыйззелбәнат апай мине үзе белән йөртә башлады. Яшьтән өйрәнергә кирәк ди. Арысам да, бик теләп барам. Дөньяга яңа туып килгән баланы кулыма алганда бөтен дөньяң онытыла икән. Ике-өч сәгатькә генә булса да, сагышларымнан аерылып торам. Иртәгә әтиләрне Ташлыярга озатабыз. Берәр айга Бибиҗамал әбине алып кайтып тәрбияләрбез дип торабыз. Әнкәй бик бетереште, әллә нинди сагыну белән, сабырлыгын җуеп сагына үзеңне.
Нургали, хатларыңны минем күк озын итеп яз. Онытылып укырлык булсын, яме. Маһирәгә, Зәйнәп апага, Локман абыйга барыбыздан да сәлам тапшыр. Нурислам кайчан кайтырга җыена икән? Аның артыннан да хат җибәрә күр. Саҗидә бик борчыла. Анда эшкә калуын бер дә теләми.
Тагын бер хәбәр—мәчет янына ниндидер такталар китергәннәр. Мәктәпне төзеп бетергәнче балаларны шунда укытырга җыеналар дип сөйлиләр. Намаз укый торган зур залны бүлгәләмәкче булалар ди. Фарук хәзрәт балаларга белем бирү, укыту өчен булса ярый әле, камсамуллар өчен төрле кәмит ясау ниятләре белән йөрсәләр, Раббым Үзе сакласын. Мәчетне көфер почмагына әйләндерергә батырчылык итә калсалар, җир анабыз күтәрә алмас аны. Аларның һәрберсе Аллаһы Тәгаләнең иң авыр җәзасына дучар булачак, дигән. Авыл халкы борчыла...
Нургали, эшләрегезне тизрәк бетереп, кайту ягын карагыз инде. Маһирәңә әйт, балалар, яшьләр аны сагыналар. Һәр йортта диярлек ул калдырган җырларны җырлыйлар. Гармунчы Сабирҗан да аларны кызлардан өйрәнеп беткән инде. Һәр кичне көтү кайтканда урам якка чыгып, үзләренең капка төбендәге эскәмиядән сиптерә генә шул көйләрне. Аларның өйләре биектәрәк бит. Безнең капка төбенә чыгып утырсаң, күренеп тә тора ул. Әнкәй аны һәр көнне көтеп ала. Кичке һавада гармуннан агылган моңның үтә тәэсирле яңгырашы сиңа бик таныш. Бөтен авыл илаһи моңга күмелә. Сөт тулы мул имчәкләрен көчкә күтәреп, алпан-тилпән кайтып килүче сыерлар да шушы моң эчендә әкрен генә атлыйлар. Гаҗәп бит, алар да әллә уйнаучының үзенә, әллә шушы илаһи моңның сихри яңгырашына үз мөнәсәбәтләрен төрле ысуллар белән белдерергә тырышалар кебек. Кайсыларының кыска-кыска гына мөгрәп куюлары, кайсыларының «өзәсең бит үзәк бәгырьләремне» дигәндәй, ачыргаланып сузып кычкырып җибәрүләре—безнең ише сагышка сарылганнарны менә шундый уйларга саладыр да инде...
Гармунын уйнап кына утырса бер хәл. Кайбер җырларны, бигрәк тә, син яратып җырлый торганнарын, җырлый да бит әле ул. Читтән бер карап кына торсаңые син әңкәйнең «Ал Зәйнәбем»не тыңлаганын.

Күз тияр дип йөзләреңә
Туйганчы карамадым

дигәнен ишетүе була, «туйганчы карый да алмадым шул» ди дә, сыгылыплар гына төшә. Аннары туктаусыз күз яшьләре... Элек алай түгелие бит ул. Бу кайтуыгыздан соң бик нык үзгәрде әнкәй. Күзенең яшьсез чаклары бик сирәк була. Син аның үзенә генә атап бер хат җибәр әле. Җылы итеп яз, бел аны... Ничек сагынуларыңны, бала вакытыңдагы синең өчен борчылуларын, сине яратып пешергән ризыкларын, аларны сөенеп сиңа ашатуларын... и өйрәтеп утырган булам инде... Үзең менә дигән итеп язарсың әле, боерган булса. Синең ул хатың әнкәй йөрәгенә бәһаләп бетергесез дәва булачак, Нургали.
И, язасы тагын бер хәбәрем калган икән... Сез киткән көнне Мәхмүтләргә Казанда әтиләрен җирләгән туганы Гөлсем апа кайткан. Аның бик кечкенә Кәримә исемле кызы да бар икән. Безгә дә килеп киттеләр. Бик ошатып калдык без аларны. Аның сине күрәсе килгән булган. Ташкентта яшәүче мәрхәмәтле Кари әкә дигән кеше Гөлсем апаларга кайткалап йөри икән. Ул Нургалине дә, Локманны да бик яхшы беләм дигән. Нургали кайтуга миңа хәбәр итегез диде. Бәлки әле кайтышлый ук үзе безгә кереп чыгар, без Казан вокзалына бик якын торабыз, Тихвинский урамы, 77 нче йортта, диде. Нургали, ул кешенең синең үзеңә генә әйтәсе сүзе бар, ахры, дип уйладык без.
Карале, Нургали, Нурислам артыннан Хафизыңа үзеңнеке төсле киемнәрне алып җибәрегез әле. Маһирәгә үлчәүләрен бирдем. Теге вакытта ялгышып алып кайтканыгыз бик кечкенә булды бит, ул аны кия алмады. Сез аны кемгәдер бирергә теләгәч, мин, тупасрак килеп чыкты бугай, хәтерлисеңдер, «Юк, кайткан җирендә калсын әле» дип Маһирәнең кулыннан тартып алганыем. Менә кем өчен калдырганмын икән... Бүген мин аларны алып, туйганчы карап сөендем. Инде бик ләззәтләнеп пардан киенгән өч лачынымны күз алларымда йөртәм. Менә шундый матур хыялларым ялгыз төннәремә ямь биргәндәй була. Үзеңә ошаган исемне сайла да, миңа язып җибәр, яме, бәгърем. Сау бул, түземсезләнеп хатыңны көтәм. Озын итеп яз, бел аны! Сагынуларым биниһая, мөмкин түгел аңлату.
Сәлам белән, Газзәбануың.
2 июль, 1924 ел.»

***
Саҗидәнең: «Йомышларын йомышлап бетерүгә, кайтып кына килсәе, и Раббем, рәхмәтеңнән ташлама»,— дип бер өзлексез ялварулары кабул булган, күрәсең. Нурисламының кайту хәбәрен ишеткәч, шатлыгыннан нишләргә белмәде. Мондый чакта Зариф абый белән киңәшләшү—иң дөресе булыр дип Саҗидә су буеннан гына күршесенә ашыкты.
—Зариф абый җаным, берсекөнгә Нурисламыбыз кайтып төшә икән. Каршы алырга үземә кушкан хәбәрен җиткерделәр бит.
—Котлыйм, күрше. Бик һәйбәт. Эшкә калмыйча бик дөрес эшләгән. Кызы белән яраткан, тугры хатынын акчадан өстен күреп, сезне сагынып кайта. Бәрәкалла, мәшалла! Акча килә дә китә, бергәлеккә ни җитә димәсләрие аны, күрше. Әнә, бер дә ерак барасы юк, Газзәбануыбыз монда тилмерә, ул Нургалиемнең безнең белән соңгы хушлашкан чагын күз алдыма гына китерсәм дә, йөрәгем парә-парә килә. Поезд инде бар көченә кычкыртып җибәрде, йә, Хода, пуфылдый да башлады. Ә ул һаман улы белән мине кочагыннан ычкындыра алмый, күзләреннән аккан яшьләре әле дә күз алдымда... Шунда Маһирәнең: «Нургали, каласың бит, йөгер тизрәк» дип, ачыргаланып кычкырган тавышыннан һушына килде, балакаем. Өлгерде тагы, шөкер. Мин булсам, валлаһи дип әйтәм, өлгерә алмый идем. И, балакайлар, әле сезнең иң матур да, көчле дә чагыгыз. Бергәлекнең сәгатен түгел, минутларын да әрәм итмәгез!!!
—Рәхмәтләр яусын. Зариф абый. Сезгә дә минем шикелле шатланып Нургалине каршы алырга насыйп булсын.—Нурисламны каршыларга бергә барсак вакытыгыз булыр микән? Шул турыда сөйләшергә дип керүем,—диде Саҗидә.
—И, күрше, вакытны булмаса да табарбыз, Аллаһы боерса. Бу бит безнең уртак сөенечебез. Нурислам аркылы безнекеләрнең дә хат-хәбәрләре булмый калмас. Ә син борчылма, Саҗидә, мин үземнең «Чаптар»ны җигәрмен.
—Нишләптер сезнекеләр күренми, берәр җары киттеләр мәллә?
—Мәхмүт белән Мәфрүзә, Хафиз белән Тәскирә аларга ияреп Газзәбану Кашканы су коендырырга, аннары болында йөгертербез дип киткәннәрие.
—И, Зариф абый, үз шатлыгым белән онытып да җибәргәнмен. Тәскирәм әйткәние бит югыйсә.