Martin İden - Jorobek Sultanaliev - 15

buzulbagandıgının, madaniyatının jana içki suluulugunun kabıkçasının
aldında kadimki Lizzi Konolli jana düynödögü bardık Lizzi
Konollilerdiki sıyaktuu ele demeydegidey ayaldık tabıygatı jaşırınıp
jatkan boluçu. Alardın bardıgının tabıygatı emneni kaalasa, Ruf dagı ele
oşonu kaalay turgan boluçu. Ruf dagı süyö, kıskana jana jek körö bilüüçü:
kalıbı, al bir top tutalanuunu başınan ötkörsö kerek; akırı al kıskanmak,
aytmakçı jana al anın porttordogu oynoş ayaldarı jönündö oylonup,
kıskanbadıbı.
— Ekinçiden men sizden uluumun, — dedi Ruf kütülbögön jerden Martindi
közdöy tigile karap, — men sizden tört jaş uluumun.
— Oşondoy bolso da, siz ali balapansız. Al emi men turmuş
tajrıybalarım jagınan sizden jıyırma tört jaş uluumun, — dedi Martin
joop kaytarıp.
Çındıgında al eköö teñ süyüü jagına kelgende ali jaş bala sıyaktuu
boluşçu: Ruf özünün okumuştuuluk naamına jana universitettik diplomuna,
Martin turmuştun kaarduu tajrıybalarına jana filosofiyalık bilgenderine
karabastan, al eköö teñ — özdörünün süyüü sezimderin birine-biri kadimki
jaş balaça baş alaman jana işençeektik menen tüşündürüştü.
Alar batıp bara jatkan kündün kükürt nuruna çömülüşüp, kadimki aşık
jarlardın sözünön baştaşıp añgeme kurup olturuştu; alar süyüünün
ukmuştuuday tañ kalarlık taasirine jana özdörün keziktirgen tagdırlarına
çeksiz berilişip, biri-birin düynödö eç kim mınday süyböy turganday çeksiz
tereñ süyüşörünö bekem işenişti.
Batıştagı üzüktöy kara bulut batıp bara jatkan kündü özünün daldasına
jaşırdı. Asman azır kızgılt tüskö aylanıp, aylanadagının bardıgı uşul
kızgılt tüskö bölönüp jana Ruf: «Koş bol, baktıluu kün» dep obonun biyik
sozdu. Al başın Martindin iynine jölöp, ukkuluktuu obongo salıp ırın
ulanta berdi. Anın koldorun Martin karmap olturdu, bul münöttö alar birinin
jürögü ekinçisinin alakanında turganday sezişti.
XXII GLAVA
Kala berse, egerde missis Morz enelik sergektik sezimine jöndömdüü
bolbogon uçurda da, al Rufka bir köz jügürtüü menen al kanday özgörüülörgö
duuşar bolgondugu jönündö op-oñoy ele sezip koymok. Ruftun kızara tüşkön
jüzdörü, jeñiştin saltanatı jana çeksiz kubanıç janıp turgan közdörü anın
başınan ötkörgön okuyaları jönündö missis Morzgo bardık çeçen sözdörgö
karaganda daanarak bayandap turgan ele.
— Emne bolup ketti? — dep suradı missis Morz, Ruf öz kerebetine kelip
jatkandan kiyin.
— Sen bir nerseni sezdiñbi? — dep suradı öz kezeginde Ruf, titiregen ün
menen.
Joop kaytaruunun orduna apası moynunan kuçaktap, çaçınan sılap koydu.
— Al maga eç nerse, aytkan jok! — dep Ruf kıykırıp jiberdi. — Men
mınday okuya boluşun eç kaçan kütkön emesmin, jana men aga eç kaçan ooz açuuga
ruksat berbeyt elem, — birok al eç nerse aytkan jok.
— Birok al eç nerse aytpasa, anda eç kanday okuya da bolbos ele go deymin.
— Birok, kantse da bolor iş boldu.
— Aylanıp keteyin kuday, menin karaldım, emne dep tantırap jatasıñ! —
dedi missis Morz. — Emne boldu! Emne bolup ketti?
Ruf apasına ayran-tañ kala karadı.
— Men seni eçak ele tuyungan eken dep oylogom, — dedi Ruf. — Biz Martin
ekööbüz koluktu-küyööbüz.
Missis Morz kekeerdüü katkırıp jiberdi, anın ününön işenbegendik jana
ökünüç sezilip turgan ele.
— Birok, al maga eç nerseni aytkan jok, — dedi sözün ulantıp Ruf. — Al
meni jön ele süyöt, anın emnesi bar eken. Bul sen üçün kanday kütülbögön okuya
bolso men üçün dagı dal oşondoy ele kütülbögön okuya boldu. Birok al ooz açıp
söz da aytkan jok. Al meni jön gana kuçaktap aldı, men... men bolsom emne
ekendigimdi sezbey kettim. Al meni, men anı öptüm... Men özümdü başkaça
karmay alganım jok. Men anı öbüügö tiyiş bolçumun. Mına oşondo gana men
anı süygöndügümdü tüşündüm. Ruf apası kelip, erkeletip öböt ko degendey
unçukpay kütüp turdu, birok missis Morz zaarduu jek körüüsün sırtka çıgara
albay içine arañ karmap turdu.
— Albette, bul ötö kaygıluu iş, men munu bilemin, — dedi Ruf ünü öçö
tüşüp, — bilbeym, sen meni bul üçün keçiresiñbi je jokpu. Birok men başkaça
mamile kıla algan jokmun. Men bul minutaga çeyin, anı süyö turgandıgıma
şek sanagan emesmin. Birok bul jönündö atama özüñüz aytıñız.
— Mümkün ataña eç nerse dep aytuunun da keregi joktur? Men Martin İden
menen özüm süylöşüp, aga bardıgın tüşündürömün. Al tüşünöt. da, ekinçi senin
başıñdı aylandırbayt.
— Jok, jok! — dep Ruf, tutalanuu menen kıykırıp jiberdi. — Men anın
menden baş tartışın kaalabaymın. Men anı süyömün, al emi süyüü kanday
jakşı. Men aga küyöögö çıgamın, albette, — egerde siz ruksat berseñiz.
— Birok, Ruf kagılayın, atañ ekööbüzdün oyubuz başkaçaraak... jok, jok,
jok biröönü saga majburlap tañat dep sen oylobogun. Birok jön gana biz senin
bizdin çöyrönün jaş jigitine, bardık adamdarga kadır-barkı bar, özüñ süyüp
jaktırgan çınıgı mırzaga turmuşka çıgışıñdı gana kaalaybız.
— Birok men Martindi eçaktan beri süyömün da, — dedi dattanganday Ruf.
— Biz senin kaalooño albette karşılıgıbız jok, birok, sen bizdin
kızıbızsıñ, oşonduktan biz senin
uşunday adamga küyöögö çıgışıña tımpıyıp unçukpay koyö albaybız. Senin
bardık naziktik menen sılıktıgıña al oroyluk jana tarbiyasızdıktan başka
eç nerse menen joop bere albayt. Al saga kaysı jagınan alsañ da teñ emes.
Başkasın koygun, al seni baga da albayt. Biz baylıktın artınan kuubaybız,
birok jaşoo üçün ıñgayluu şarttı jana belgilüü jırgalçılıktı küyöösü
ayalına kamsız kılıp berüügö mildettüü, mına oşonduktan bizdin kızıbız
mitaam selsayakka, suuçulga, koyçumanga, baş keserge, kuday özü bilsin dagı
kimge küyöögö çıkpastan, keleçegi keñ, jakşı adamga çıguuga tiyiş. Anın
üstünö al bir jetken ala-köödök, kaydıger okşoyt.
Ruf enesinin tuura aytıp jatkanın tüşünüp, unçukpay kaldı.
— Al birdemeni jazımış bolup ubaktısının köbün oşogo jogotot okşoyt,
dagı kala berse, jogorku bilimdüü jana bötönçö talantuu adamdar dagı çan- da
ee boluuçu nersege jetüünü kaalayt eken. Üylönö turgan adamdın üylönüügö
dayardıgı boluş kerek da. Al emi anın bolso, bul jönündö oyunda da jok. Men
emi ele ayttım go, bul adam özünün jetken kaydigerliginen künü ötpöy jüröt,
sen buga işenip, makul bolup koygun. Aytmakçı, jakşı münözdü aga baylap
koyupturbu? Bardık suuçuldar uşunday. Al eç kaçan tıkan jana toktoo boluuga
arakettengen emes. Kolunda bolso arı-beri tügötüp, jok kıluuga ayabay könükkön
jana bul ayın söögünö siñip, kanına tarap ketken. Albette, bul jerde jalañ
gana al künöölüü emes, birok bul da anı aktay albayt. Sen anın murdagı ötkön
çar jayıt, buzulgan turmuşu jönündö oylonup kördüñbü, anın turmuşu
başkaça boluuga mümkün emes ele. A, sadagañ boloyun kızım, sen turmuşka çıguu
degen emne ekendigin bilesiñbi?
Ruf selt etip ketip, enesinin kökürögünö jabışa tüştü.
— Men oylodum ele...— Ruf tereñ oyluu, köpkö çeyin unçukpay kaldı. — Bul
albette, ötö korkunuçtuu. Bul jönündö oyloo maga ötö oor. Men emi tüşündüm. —
Menin süyüüm bakıt emes ele, çoñ baktısızdık eken, birok azır menin özümö
özümdün küçüm jetpey kaldı. Sen atamdı süyböy koyö alat belen? Bilseñ, men da
oşondoy. Biri-biribizdi erksizden jakındaştırıp, sündürüp turgan bizdin
ortobuzda kandaydır bir nerse bar sıyaktanat — men munu uşul küngö çeyin
bilgen emesmin. Men anı süyüp kalamın dep, eç oylogon emesmin, al azır
bolsoçu — süyüp kaldım, çek- siz süyüp kaldım, — dedi al sözünün akırında,
ünün saltanattuu çıgarıp.
Bul paydasız süylöşüü, dagı köpkö çeyin sozuldu jana akırında alar eç
kanday çara koldonboston turup, dagı bir az ubakıtka kütüp turuunu çeçti.
Bir saat ötköndön kiyin, özünün artık baş kuulugu kütülbögön jerden
kanday okuyaga duuşar kılgandıgın ayalı moynuna algan soñ, Ruf menen
enesinin çeçimine mister Morz da makul boldu.
— Başkaça boluuga da mümkün emes ele, — dedi mister Morz, — sebebi al, bul
oroy suuçuldan başka eç bir erkek menen jakındaşkan emes. Ertebi, keçpi
akırı kızıñ ayal bolmok jana al ayal boldu, birok tañ kalarlık nerse bul —
Ruftun jürögün biylegen jigit Martin bolup olturgandıgında... Ruf anı
körörü menen ele süyüp kalsa kerek, je Martindi eñsep, oylonup, başı ayabay
aylanıp kalsa kerek.
Missis Morz küyöösünö, Ruftun kaaloosuna tikeden-tike karşı çıkpastan,
bilindirbey kayır jol menen taasir etüügö arakettenerin bildirdi. Ubakıt
bolso, bul üçün jetişeerlik, antkeni — Martindin azır üylönö koyöyun degen
oyunda da jok ele.
— Meyli, Martin menen kança joluksa Ruf özü bilsin, — dep çeçti mister
Morz. — Al kançalık Martindi jakın bilgen sayın, oşonçoluk şeksiz köñülü
kala baştayt. Martindi mırzalardın biröö menen salıştırıp, körüügö aga
mümkündük berüü kerek. Demek üygö jaştardı köbüröök çakırıp, kızdardı,
bizdin çöyrönün taalimdüü, madaniyattuu jana çınıgı mırza jigitterin
keltirip turuu kerek. Mına oşondo Ruftun közünö alarga salıştırganda
Martin tap-takır başkaça körünöt. Oşondo kızıñ Martindin kim ekendigin
tüşünöt jana çındıgında ele, al ali murdun tarta albagan jaş bala. Emne,
jıyırma bir gana jaşka arañ çıgıptır. Ruf bolso, andan beter jaş bala.
Eköönükü jön ele balanın süyüüsü, bara- bara özünön özü joyulup ketet.
Alar mına uşintip çeçişti. Üy-bülönün çöyrösündö alar Martin menen
Ruftun turmuş kuruuga ubadaları bütkön dep esepteşip, birok bul jönündö
içterine saktap unçuguşpadı. Sebebi alar munu bayandoonun zarıldıgı jok dep
esepteşti. Kala berse bul jönündö köpkö çeyin ooz açışpay turgan boldu.
Martinge jürüşüñdü, turmuşuñdu oñdop, özgörtüşüñ zarıl jana
jazuuçuluguñdu taştap, mınday bir paydaluu iş iştegin dep eç kim keñeş
berbedi. Martindin turmuştuk iygilikterge jetişine taasir etüü jagı
üy-bülönün planına kirgizilbedi. Martin özünün nieti aram duşmandarının
gana çıragına may tamızıp, al emi özünün bolso, mınday jazuusun taştap,
akısı köbüröök jumuştu kılgısı kelgen jok.
— Siz menin adabiyatka kızıkkandıgımdı jaktırasızbı je jokpu,
bilbeym, — dedi Martin bir neçe kündön kiyin Rufka. — Men ejemdikinde
tura ala turgan emesmin, akça jagım jetişpeyt, bir jerge ornoşup, öz aldımça
turgum kelet. Tündük Oklendden bir üy taptım, tınç, ötö jakşı üy eken, tamak
dayardap içiş üçün bir kerosinka satıp alıp koydum.
Ruf süyünö tüştü. Ayrıkça aga kerosinka bötönçö jakkanday boldu.
— Mına, mister Betler da uşundan baştagan. — dedi Ruf.
Martin bul kadırluu mırzanın ısmın ukkanda saal kabagın çıtıy tüşüp,
mınday dedi:
— Kol jazmalarımdın bardıgına marka jabıştırıp turup, dagı
redaktsiyalarga jiberip jiberdim. Bügün başka üygö köçüp kelip, erteñden
baştap, işke kirişemin.
— Emne, kızmatka ornoştuñuzbu? — dedi Ruf bul kubanıçtuu kabardan
toktono albay, kıykırıp jiberip jana aga jakınday tüşüp, jılmaya anın
kolunan bekem kısıp. — Emne üçün maga eç nerse aytkan joksuz! Kanday kızmat
eken?
Birok Martin başın teskeri çaykap koydu.
— Men erteñden baştap, kayradan jazamın dep aytkım kelip jatat.
— Ruftun öñü buzula tüştü, al emi Martin bolso sözün şaşkalaktap
ulantıp: — Meni tuura tüşünüñüz. Emi men paydasız kuru kıyaldarga
berilbeymin. Men işmerdüülük menen, özümdü katuu karmap, turuktuu
işteymin. Bul bolso, kayra süzüügö jönögöndön körö paydaluuraak jana men
katardagı oklenddik kızmatçıga karaganda, köbüüröök iştep tabarıma
işenemin. İştebegen akırkı aylardın içinde, men abdan köp oylondum. Ötkön
aylarda men kadimki çobur atça iştebey jürdüm, eç nerse jazgan da jokmun,
jazsam dagı redaktsiyalarga jibergenim jok. Men özümdün bardık ubaktımdı
sizge jana ar türdüü nerseler jönündö oy jügürtüügö jumşadım. Çının
aytkanda anda-sanda jurnaldardan okup jürdüm, birok bul menin oy
jügürtüülörümö jatat. Men özüm düynö jana andagı özümdün ordum jönündö,
keleçekte sizge tar- tuu kıla turgan mansapka, baylıkka jetüügö menin
kuduretim barbı, mına uşul jönündö oylondum. Andan başka men, Spenserdin
«Stildik filosofiyasın» okup çıktım jana al kitepten tike menin özümö, —
tagıraak aytkanda menin jazgandarıma jana dagı jurnaldarda ay sayın
basılıp çıgıp jatkan adabiyatka tieşelüü bolgon köp kızıktuu nerselerdi
uçurattım. Oy jügürtüünün, okuunun jana sizge çeksiz berilüünün, — mına
uşulardın bardıgının eñ akırında, men adabiy kesipçi boluunu çeçtim. Eñ
algaç men uluu çıgarmalar jönündö oylonboston, kündölük talapka ılayık
kelüüçü: feleton, mıskıl-tamaşa, ırlar, — koyçu, degi ele talap kılıngan ar
kanday sandırak nerseler jönündö bolso dele şakıldatıp jaza beremin.
Aytmakçı, jekşembilik tirkemeni kamsız kıluu iretinde gazet üçün
makalalardı, külkülüü çıgarmalardı jazışkan kee bir adabiyattık
kabarçılar bar emespi. Men dal oşolorgo jakkanday kılıp jazıp, mına
uşintip, köp akça tabamın, işenip koyuñuz. Alar ayına keminde tört jüz,
bolboso beş jüz dollardan aydatışat eken azamattar. Men albette, alarga
teñelgim kelbeyt, birok jok degende, ookatka jeterlik akça tabamın jana
ekinçiden paydaluu jagı — özümdün jazuu jana okuum üçün ubakıt da bolot, —
mınday mümkünçülüktü çındıgında, başka eç kanday kızmat tüzböyt.
Akırındık menen anan men özümdün küçümdü çınıgı çıgarmalardı jazuuga
sınap jana çınıgı işti atkaruu üçün okup dayardana baştaymın. İşenseñiz,
men özümdün uşunçalık tez alga jılıp ketkendigime özüm tañ kalamın.
Albette, birinçi jolu Jaza baştagan kezimde men ar türdüü okuyalardı jön ele
bayandap jaza berüüçümün, birok bul jazgandarımda eç kanday oy jok boluçu.
Menin al gana emes, oy jügürtüüm üçün sözdörüm da jok ele. Al emi, menin
başımdan ötkörgöndörüm menin kez aldıma bardık maanisinen ajıragan
körünüştördün katar tizmegindey bolup köründü. Al emi men söz baylıgımdı
köböytüp, okuy baştagan kezimde, bul körünüştördün murda maga sezilbegen bir
top jerlerin azır körö baştadım. Mına uşul kezden baştap gana men çınıgı
çıgarmalardı jaza baştadım; men «Ukmuştuu okuyalar». «Kubanıç», «Kazan»,
«Turmuştun şarabı», «Köñüldüü köçö». «Süyüü jönündö soneta» jana «Deñiz
ırların» jazdım. A1en mından arı da dal uşunday, kala berse, mından da
sonun ötö köp çıgarmalardı jazamın, birok men bulardı boş ubaktarda gana
jazamın. Mından arı meñ, kuru kıyalga çökpöymün. Eñ aldı akça tabış üçün
gana iştep, andan kiyin uluu çıgarmalardı jazamın. Keçee keçinde men sizge
özümdün aytkandarımdın çındıgın atayın dalildeş üçün juma sayın
çıguuçu külkülüü jurnaldar üçün beş-altı mayda tamsilderdi jazdım, jatar
astında başıma bir mıskıl tamaşa ırlardan jazıp körüü jönündö oy kelip,
bir saattın içinde tört tamsil jazdım. Ar birine birden dollar berişi
mümkün. Jatıp-turup iş arasında tört dollardı — şak taba koyuu — kalıbı
jaman iş bolboso, kerek. Albette, bul iş özünön-özü, eç kanday maanige ee
bolboyt. Mındayça aytkanda jadatma, bir betkey, birok mekeme işin
jürgüzüüdön jana ayına altımış dollar üçün esep jetpegen sandardı koşup
aluudan köñüldüüröök. Ekinçiden bul iş adabiyat jagına da baylanıştuu jana
menin çınıgı çıgarmalardı tüzüşümö mümkündük beret.
— Birok çınıgı çıgarmalardı jana uluu çıgarmalardı jazuudan emne
payda? — dep surap kaldı Ruf. — Siz anı baarı bir sata albaysız da?
— Kantip ele...— dedi al.
Ruf anın sözün bölüp ketti:
— Siz janagı eseptep ötkön, uşul ubakka çeyin jazgan çıgarmalarıñız
özüñüzgö abdan jakkandıgına karabastan, bir sabın dagı sata albaptırsız
emne. Biz sizdin eç kim, eç kaçan satıp albagan çıgarmalarıñızga turmuş kura
albaybız.
— Eger anday bolso, emese bardıgı satıp ala turgan ırlarımdın esebinen
turmuş kurabız, — dep Martin çeçkindüü kaytalap, Ruftu belden aldı; Birok
Ruf bul jolu erkeletüünü süyböy turgan ele.
Ugup tursañız da bolot, — dedi Martin jagat ko degendey ümüttüü, — bul
iskusstvo emes, birok dollar: Üydö men jok elem, Kelgende menin taanışım Al
kirgen çırak suraym dep, Üydö men jok elem, Anan menin taanışım Maga boldu
eñ kapa. Keldim azır üygö men, Birok menin taanışım Ketip kalgan al jana.
Irdın köñüldüü jana şañduu ritmi, akırındık menen ümütü üzülgöndüktün
belgisi taray baştagan anın jüzdörünün körünüşünö aykalışkan jok. Ruf
jılmaygan jok. Teskerisinçe al Martinge naarazı bolgondoy sürdüü karadı.
— Mümkün bul üçün berse, bir dollar berer, — dedi Ruf, birok bul dollar
kayırçıga bergen sadagadan köp emes. Siz emne üçün tüşünböysüz Martin, bul
siz üçün özüñüzdü basındırgandık. Men, menin süygön jana kadırlagan adamım
tantırap uykaş ırlardı tüzüünün orduna oluttuu jana tatıktuu iştin
artınan tüşüşün kaalar elem.
— Siz anın mister Betlerge okşoş boluşun kaalar beleñiz? — dep suradı
Martin.
— Bilemin, — dedi Ruf. — Mister Betler sizge jakpayt.
— Mister Betler abdan sonun adam, — dedi al. — Anın aşkazanının
buzuktugu ele bolboso, başkasının bardıgı jakşı. Men dagı tüşünöm, mekeme
işteri menen alp uruşuu menen maşinka basuudan kantip ele ır jazuu jaman
bolsun? Al da, bul da maksatka jetüünün karajatı. Siz meni kitepterdi
kayradan teşilip okup, akır ayagında kandaydır bir advokat je bolboso, bir
kommersant bolso deysizbi? Men aldı menen gazetke mayda makala jazuudan
baştap, akırında çoñ jazuuçu bolup çıkkım kelet.
— Birok, bir ayırmaçılık, sezilgensiyt, — dedi Ruf takıp.
— Kanday?
— Kala berse, siz özüñüz jaraktuu dep eseptegen çıgarmañızdı ötkörö albay
olturgandıgıñızda bolup jatat. Siz araket kılıp, bir neçe jolu jiberseñiz
dagı redaktorlor sizdin bir dagı añgemeñizdi satıp albaptır.
— Maga ubakıt gana beriñizçi, janım? — dedi Martin jalınıçtuu. — Bul
iştin baştalışı gana bolup sanalat. Maga bir-eki jıl ubakıt beriñizçi.
Men bul eki jıldın içinde, sözsüz iygilikke ee bolomun jana menin bardık
çıgarmalarım birinin artı- nan biri çıga baştayt. Men öz küçümö sıyınıp
aytıp jatam. Men özümö işenem jana emnege jöndömdüü ekendigimdi bilemin.
Men adabiyat emne ekendigin jakşı bilemin jana bolbogon bir jazuuçu
söröylör jurnaldar menen gazetalardın betterin kanday tantırak çıgarmalar
menen bulgap jatkandıktarın da jakşı bilemin. Men eki jıldan kiyin
iygilikter menen dañktı közdöy kenen jol menen kadam şiltey baştaymın.
Men eç kaçan kızmat jagınan iygilikke jetişe albaymın. Sebebi men anı
kaalabaymın. Bul sıyaktuu iş maga kandaydır bir köñülsüz, mayda, maanisiz
nerse katarı sezilet. Ekinçiden menin bul işke jöndömüm jok. Men jönököy
mekeme kızmatçısınan jogoru ösö albaymın, al emi uşul iştep tapkan
jarıbagan mayana menen jaşoogo bolobu? Men siz üçün düynödögü bolgon eñ
sonun nerselerge jetkim kelet jana kanday gana bolbosun jetemin. Sözsüz
jetemin? Ataktuu jazuuçu ar kanday mister Betler sıyaktuu beçaraga karaganda
on ese köp iştep tabat. Bilesizbi, egerde jazuuçunun jazgan kitebin el talap
kete turgan bolso, anda jazuuçu üçün keminde elüü je bolboso, jüz miñ dollar
dayar turat dep eseptep koyuñuz. Birok keede, bul summadan azıraak bolup
kalışı mümkün, eç nerse emes.
Ruf ün katpadı. Al ötö kapalana tüştü jana bul kapalanuusun jaşıruuga
araket kılbadı.
— Emne, jamanbı? — dep suradı Martin.
— Menin oyum tap-takır başkaça boluçu. Men murda da jana azır da, siz üçün
paydaluu nerse bul — maşinkanı baskandı bilet ekensiz, emi stenografiyaga
üyrönüp menin atakemdin mekemesine kirip işteseñiz jakşı bolor ele dep
oyloymun. Sizdin jöndömdüülügüñüz bar ekendigine toluk işenemin, egerde
kirip işteseñiz sizden keleçekte jakşı sot kızmatkeri çıgarına eç kanday
şek kılbaymın.
XXIII GLAVA
Martin özünün jazuuçuluk talantına Ruftun tereñ maani berbegendigi
anın Rufka karata bolgon süyüü jalının öçürö algan jok. Martin özünün «dem
alış» kündörü özü jönündö köp oylonup, özünün sezimderin tereñ taldap
çıktı. Suluuluk al üçün dañk-ataktan jogoru turgandıgına anın közü jetti
jana Rufka jetiş üçün gana aga atak kerektey sezildi. Al jalañ Ruf üçün gana
atakka uşunçalık umtulgan ele. Al el közünö körünüünü jana süygön kızı
sıymıktanuu menen anı özünün süyüüsünö tatıktuu dep esepteşin samadı.
Al suluuluktu uşunçalık süygöndüktön aga kızmat kıluu al üçün çeksiz
jırgaldanuunu tuudurganday sezildi. Birok al, Ruftu andan jakşıraak
körüüçü. Süyüü aga düynödögünün bardıgınan kımbat köründü jana anı oloksuz
suuçuldan tez ele sürötçügö jana oyçulga aylandırıp jibergen, anın
jürögündögü uluu buruluştu jaratkan bul — Ruf emespi? Süyüü al üçün
iskusstvo menen ilimden jogoru turgandıgında tañ kalarlık eç nerse jok.
Martin azır özün oy jügürtüü jagınan Ruftan da aşıp, anın atasınan jana
bir tuugandarınan küçtüülük kıla turgandıgın seze baştadı. Ruf özünün
algan universitettik bardık bilimine karabastan, kooz iskusstvonun
daanışmanı degen naamına karabastan, Martindin bir jıldın içinde düynö,
iskusstvo jana turmuş jönündö öz aldınça okup üyrönüp, bilgenindey bilüü
jönündö kıyaldana da albadı.
Birok bul anın Rufka karata bolgon süyüüsünö jana Ruftun aga karata
bolgon süyüüsünö eç kanday joltooluktu tüzgön jok. Süyüü artıkça sonun jana
artıkça asıl sezim boluçu, mına oşonduktan Martin bul sezimdi kagıp-silküü
menen şıldıñdagısı kelbedi. Aytmakçı, süyüünün — Ruftun iskusstvogo,
frantsuz revolyutsiyasına karata köz karaşı je bolboso, jalpı eldik dobuş
berüü menen kanday baylanışı bar? Munun bardıgı akıl-eske tieşelüü
nerseler, al emi süyüü bolso, es-akıldan küçtüü. Martin süyüünü kemsinte
albadı, sebebi al anı ar kaçan jogoru baalooçu. Al üçün süyüü köz jetkis biyik
askalardın çokularında, es-akıldın öröönünün biyik asmanında
jaşaganday sıyaktandı. Süyüü jaşoonun mazmunu, ömürdün eñ jogorku çekiti
boluçu jana al ar kimdin baktısına tuura kele berüüçü da nerse emes. Al
özüünün süygön filosofdorunun okuularınan süyüünün biologiyalık maanisi
jönündö da okugan, birok al özü üçün alardın negizgi körsötkön erejelerin
öörçüttüü menen, al süyüüdö gana adamdın organizmi özünün mazmuunun
anıktayt, oşonduktan süyüü kaletsiz — ömürdün jogorku, eñ jogorku jırgalı
katarı kabıl alınuuga tiyiş. Süygön adam Martinge jırgal üçün törölgön
kandaydır bir başkaça janday sezilüüçü jana jer jüzündögü bardık —
jırgal, baylık, bilim, iygilik al üçün eç kanday maanige ee bolbogon, kala
berse, ömürdün özü da maanisin jogotkondoy sezilgen, sebebi — al «bir süysö
da, anan ölsö, armanı jok boluçu», mına uşunday süyüügö turuktuu, antka bek
jigittin elesi aga eñ kımbat bolup köründü.
Bul sıyaktuu oylor Martindin başına murda da kelgen, birok al bul
oylordun köpçülügün azır gana jetkire taldap olturat. Al köñülün bir gana
Rufka joluguu mezgilinde gana alaksıtuuga majbur bolboso, başka bardık
ubakıttarın çeberdik menen paydalanıp, ötö kayrattuuluk menen çımırkanıp
iştedi. Jakından beri turgan Mariya Silva degen portugaliyalık ayaldın
üyünö ayına eki jarım dollardan tölömök boldu. Bul beyjayıraak kelgen
portugaliyalık jesir ayaldın köp balası bolo turgan, al uşul baldarın aç
kılbas üçün jan ayabay emgektene turgan. Anan özünün kaygısın jeñildetüü
üçün koñşusundagı jerkepeden kıçkıl vino satıp kelip içüüçü. Aldı menen
Martin bul ayaldı ötö jek kördü. Ayrıkça anın tilinin zaarduulugu bötönçö
anı kapa kılganday boldu. Birok bara-bara al bul jesir ayaldın jan saktoo
üçün jürgüzgön oor küröştögü ötö turuktuuluguna ayabay tañ kaldı. Bul ayal
jaşagan üydün tört kiçinekey bölmösü boluçu, mına oşonun birin Martin
eelep turdu. Ekinçi bölmö konok üyü üçün belgilengen, üydün tamanına
töşölgön çaar-ala taar üygö koozduktun türün berip turgansıyt, birok...
tamdın boorundagı ilinip turgan kaza tapkan jaş balanın sürötü köñülgö
kaygıluu ökünüçtü tuudurganday bolot. Konok üyü jalañ gana konoktor üçün
belgilenip, anan tereze japkıçı dayıma sırtınan bekilip turuuçu jana bul
üygö körüügö berilgen oroy buyruk, bötönçö saltanattuu gana uçurlarda berile
turgan. Ayal aşkanasına tamak dayardap, bala-çakasın oşol jerde
tamaktandırıp, kirin juup, kiyimderin ütüktöp, jekşembi kündörünön başka
bardık kündörün janın janga urup, karjalgança iştööçü. Al akı alıp dayıma
koñşularının kirin juup berüüçü, bul anın kireşesinin negizgi bulagı bolo
turgan. Anın jatkan bölmösü kadimki Martin eelegen bölmödöy ele tar, anda
özü, jeti balası menen jaşooçu. Martin bul tar üygö alar kantip batışarına
tüşünö albay ketti, al keçkisin üydün juka dubalınan portugaldık ayaldın
baldarının kadimki kanattuulardın bazarları sıyaktuu kıykırıp-bakırıp,
çuuldaşkandarın ugup turuuçu. Mariyanın ekinçi kireşesi — anın eki uyu bar
ele, al bul uyların eki maal: erteñ menen jana keçkisin saay turgan. Uyların
keede kök çöpkö jayıp, keede jaybastan, joldun jeekterine öskön çöptördön
uurdap julup kelip aldılarına salıp koyöt. Anın samtıragan eki balası uy
kaytarışat, başkaça söz menen aytkanda, alar uylardı politseyskiydin közünö
çaldırbas üçün jakşılap bakmalap turuuçu.
Martin özünün tar bölmösündö uktap, okup, jazıp, oy jügürtüp jana
çarbalık işterin jürgüzdü. Seki- çeni közdöy çıkkan jalgız aynektin
janında jazuu stolun, kitep tekçesin jana jazgıç maşinkanı koyuuçu stolun
almaştıruuçu aşkana stolu koyulgan ele. Tigi artkı dubalga takay koyulgan
kerebet bölmönün üçtön eki bölügün eelep turat. Stoldun katarında çaldıbarı
çıkkan iç kiyim saluuçu şkaf turat, anın fonerlerinin kabırılıp
ketkendiginen anı jasap satkan kişi satıp aluuçuga ıñgayluu boluşun
oyloboston, eptep köbüröök pulga ötkörüü jagın oyloso kerek. İç kiyim salgıç
bir burçta, aşkanası bir burçta turgan bul üydö dagı bir üstünö samın,
kerosinka koyulgan jıgaç ükök turat, içinde bolso tabak-ayak, idişter, aşkana
buyumdarı saktaluuçu; tamdın boorunda tamak-aş üçün sekiçe ornotulup
koyulgan jana jerde bolso içinde suusu bar çaka turat, bölmönün içinde
vodoprovod jok boluuçu, mına oşonduktan Martin suu üçün aşkanaga kele
turgan. Kerebetinin üstünö Martin velosipedin ilip koydu. Al algaç
velosipeddi üygö kirgizbey ele, tömön jakka astına koyup jürüüçü. Birok
baldar oynop, şinasın buzup taştaptır mına oşondon kiyin al velosipedin
üygö alıp kelip tamdın töbösünö ilip koyuuçu boldu.
Kiçinekey kiyim salgıç şkafının içinde kiyimder jana stoldun üstünö
batpagan kitepter jatat. Okuu menen birge Martin mayda makalalardı da jaza
baştadı, jana bul sıyaktuu makalalar uşunçalık köp bolgonduktan, al
komnatanın bir burçunan ekinçi burçuna çeyin uzun içke jipti kere tartıp,
jazılgan tetraddarın kadimki kurgatılgan kiyimderge okşotup ilip koydu.
Mına uşul sebepten bölmönün içinen erkin kıymıldoogo bir kıyla kıyın
bolo tüştü. Al eşikti jabış üçün eñ aldı şkaftın eşigin jaba turgan,
teskerisinçe egerde şkaftı aça turgan bolso eşikti jaba turgan. Kıskası
komnatanın içinde köçük buruuga orun jok — tar. Al eşikten kerebetke
jetkençe iyrilip-buyrulup, bir top kıymıldardı jasap barıp arañ jetüüçü,
karañgıda bolso bir nersege çalınbay koyuçu emes. Eşik menen şkaftın
janınan eptep-septep ötüp, Martin aşkanadagı ükökkö dagı urunup albas üçün,
oñ jakka çukul burulup, andan kiyin kerebetti saal jıldırıp, solgo buruluuga
arakettendi, antpegende tars etip kelip stolgo bir tiymek. Al bul araketti
jasap bütüp, emi bir jeegi kerebet, ekinçi jeegi stol bolgon arıkçaga kirüügö
mümkün ele. Birok egerde jalgız üstöl öz ordunda, stoldun janında turgan
uçurda bul kanal menen ötüü mümkün bolboy kaluuçu. Paydalanbagan uçurda al
dayıma kerebettin üstündö tura turgan, birok Martin köpçülük uçurlarda
tamagın olturup alıp jasap jana bışıruuçu, oşonduktan suu kaynap je et
kuurulgança kiteptin eki-üç betin okup da jiberüüçü. Aşkana üçün belgilengen
burç uşunçalık tar bolgonduktan Martin ordunan turbastan turup ele,
kerektüü nerselerin alıp ala turgan. Turup bir nerse iştöö Martinge ötö
kıyın boluçu, sebebi — turup alıp iştegende al özünün dalısı menen elektr
jarıgın tosup kala turgan.
Al daamduu jana arzan tamaktardın köp türlörün bilüüçü, birok oşentkeni
menen anın kubattuu aşkazanı temirdi da siñirüügö jaray turgan. Anın
negizgi ookattangan tamaktarı meksikalık ık menen dayardalgan buurçak
şorpo, kartöşkö jana çoñ-çoñ küröñ buurçaktardan jasalgan botko. Al kününö
jok degende bir
jolu kürüç botko jey turgam jana al jasaganday kürüç botkonu Amerika boyunça
üy kızmatındagı ayaldardın eç kimisi jasay alçu emes. Al may jokto nandı
jañısına karaganda eki ese arzan, kurgatılgan jemiş menen koşup jep aluuçu.
Kee künü al özünün jey turgan tamagın bir kesim gana ettüü sorpo menen
almaştıruuçu. Kününö eki jolu al bal kaymaksız jana sütsüz kofe gana içüüçü,
al emi keçinde bolso, içkeni jalañ çay bolo turgan, birok munun bardıgı
artisttik ık menen dayardaluuçu
Al erksizden ünömkor bolo baştadı. Anın işsiz jürgön kündörü kir
juuguçkanadan tapkan özünün bardık akçasın sorup alganday boldu, al emi al
özünün «nandık çıgarmaların» joop kat bir neçe jumadan kiyin gana kele
turganday alıs jaktarga jibergen. Al keede gana ejesinikine je bolboso,
Rufka joluguş üçün sırtka çıkpasa, dayıma uşul kiçinekey üyünö kamalıp
alıp iştööçü. Al üç kişinin jumuşun jeke özü atkardı. Al murdagıday ele
kününö beş gana saattan uktap jürdü jana anın temirdey bekem saalmattıgı
gana aga kününö on toguz saattık oor jumuştu atkaruuga mümkündük berdi.
Martin bir münötün dagı boşko ketirgen jok. Al kee bir sözdördün tüşünügü
jana anın aytılış erejesi jazılgan kiçinekey barakçanı küzgünün betine
jabıştırıp, küzgügö karanganda, sakal-murutun alganda, al dayıma bul
sözdördü kaytalap turuuçu. Mınday barakçalar kerosinkanın üstündö da
ilinip tura turgan jana al bul sözdördü tamak bışırıp, je tabak-ayak juup
jatkanda da jattay berüüçü. Mınday barakçalar jattalgan sayın ulam-ulam
jañı barakçalar menen almaşılıp turat. Kitep okup jatkanda kezdeşken
tüşünüksüz sözdördü tez ele sözdüktön izdep taap jana oşol ele kiçinekey
barakçaga köçürüp jazıp tamdın dubalına, je küzgünün betine dagı
jabıştırıp koyöt. Söz jazılgan bul sıyaktuu kiçinekey barakçalardı al
çöntögünö salıp alıp, köçödön, je bolboso, düköndön kezek kütüp turgan
kezinde da kaytalay beret.
Bul işte Martin bir orunga turbay alga jıla berdi. Al iygilikke ee bolgon
avtorlordun çıgarmaların okuu menen birge, alardın bardık stildik
özgöçölüktörünö, bayandalıştarına, okuyalardın körsötülüştörünö münözdüü
belgilerine, salıştıruularına, epigrammalarına, koyçu bir söz menen
aytkanda bul avtorlordun iygilikke jetişkendikterine emne jardam, emne
kömök bergen bolso, oşolordun bardıgına köñül burup, belgilep, taktap çıktı.