Martin İden - Jorobek Sultanaliev - 01

Amerikalık belgilüü jazuuçu Djek Londondun bul çıgarması
sotsialdık-psihologiyalık münözdögü roman. Jazuuçu mında kapitalisttik
koomdogu karama-karşılıktardı jana adamdın kaygı-muñun çagıldırat.
I GLAVA
Zañgıragan çoñ imaratka kelişken eki jigittin astıñkısı frantsuz
açkıçı menen eşikti açıp, bosogodon üygö attay bergende, artındagı jigit
koomaylana tüşüp, şapkesin koluna oldokson ala koydu. Al deñiz jıttangan
jupunu, odurakay kiyimçen ele. Jasalgaluu keñ bölmönün içinde al bir az
sürdöy tüştü. Kala berse kolundagı şapkesin da kayda koyörun bilbey
kaysaktap, akırında anı çöntögünö tıkşıra salayıp degençe bolboy, tigi
joldoş anı seze koyup, al tañırkay tüşköndöy ıkçamdık menen anın kolunan
alıp, bosogodogu ilgiçke kıstara saldı. Anın mınday tañ kalarlık kiçi
peyil, elpek mamilesine kologoy jigit ötö ıraazı bolo tüşüp: «İ, tüşünüktüü
jigit körünöt. Sıyagı, abiyirimdi tökpöyt okşoyt», — dep oylondu içinen.
Al kadamdarın kere taştap, joldoşunun artınan udaa barattı. Aga üydün
taktayları kadimki ele deñiz tolkunundagıday bolup körünüp, birde tömön
çaypa- lıp, birde jogoru kötörülgönsüp ketti jana bul kenen bölmö anın
teñselip basışına emnegedir ıksız tar sezilip, oşon üçünbü, aytor
al-iyinderim menen kokustan kaalgaga urunup, bolboso jeñderim menen meştin
üstündö jaynap turgan birdemelerdi serpip ketpegey elem degendey
buşaymanduu apkaarık oydo barattı. Al, bul türdüü türkün buyumdardın
aralarınan ötö saktanıp, ayabay etiyattık menen kıldat ötüügö arakettenip
barattı. Royal menen üstündö kitepter üñülüp turgan stoldun ortosunan katarı
menen altı kişi keñ-kesiri ötüp ketişi mümkün ele, birok al, bul jer- den da
özünün tartınçaktıgın bilgizip, şıdır ötüüdön tartınıp, demin içine alıp
akırın eptep-septep, kıstalıp jatıp arañdan zorgo degende öttü. Sööktüü
koldorunun epsiz bultaktaşınan anın özü dagı uyalıp ketip, emne kıların
bilbey başı mañ bolo tüştü. Añgıça tigil stoldun üstündögü jatkan
kitepterge kolu tiyip ketip, alardı jerge tüşürüp jibererine közü açık
jetken kezde, al ürkkön attay çetke jalt burula berdi ele, az jerden royaldın
janında turgan tapiretkeni kulatıp ala jazdadı. Al astındagı tıkan jana
işenimdüü kadam şiltep baratkan joldoşunun kıymıldarına köz kırın
çaptırıp kördü, oşol zamat al ömüründö algaçkı iret öz basıgının abdan ele
oldokson ekendigin jana başka adamdardın basıgına salıştırıp körgöndö
anıkı taptakır alardıkına okşoşuuga çendebey turgandıgı jönündö
ökünüçtüü kusalık menen oy jügürttü. Uşul oydon anın ayabay içi küyüp,
namısı katuu tutanıp barıp toktodu.
Çekesinen uyattın muzdak teri çıpıldap çıga tüşköndüktön, al toktolo
kalıp, bet aarçısı menen kara sur tartkan jüzdörün aarçıdı.
— Artur dos, bir az sabır ete turuñuzçu, — dedi al tamaşaga çaptırıp, öz
üyün kısılıp turgandıgın şektentpeske tırışıp, — adegendegi eleki
sizdin bul ötö jıluu mamileñiz maga saal ıñgaysızıraak sezilip turat.
Esimdi jıyıp aluuga azıraak mümkünçülük berseñiz deym. Kelbey ele koyöyun
desem özüñüz bolboduñuz, ekinçiden sizdin üydögülörüñüz meni körüügö
ançalık dele kuştar emes çıgar.
— Bolbogon kep! — dedi köñül jubatıp, — bizdin üydögülördön siz
çoçurkabay ele koyuñuz. Biz dele jönököy ele adamdardan bolobuz... Eh-ee!
Tetigil emne- oy? Maga kat kelip kalsa kerek!
Artur konoktu oyun jıyıp aluuga erkin koyup, özü stoldun janına kelip
kattı açıp okuy baştadı. Konok da buga tüşünüp, içinen ıraazı bolup
jımıñday tüştü. Al tabıygatınan ele ötö sergek jana sezgiç jigit bolo
turgan, oşonduktan. özünün janakı sırtkı apkaarıgandıgına karabastan al
özün tıkan karmap, jañı şartka ulam bargan sayın tezireek könügüp barattı.
Al ter çıga tüşkön mañdayın bet aarçısı menen sürtüp aldı da, közdöründö
kapkanga tüşüp kaluudan katuu çoçulap turgan jırtkıç aybandın
közdöründögüdöy korkunuçtar ali da bolso janıp turganı menen, üydün içine
emi murdagıga karaganda kadimkidey toktoo da, sabırduu da köz jügürtüp
çıktı. Al çooçun üygö kelip kalgandıgına özgöçö buşaymandanıp, kandaydır
bir kokustuk bolup kete turgansıp şektüü opkooljup, emne kılar aylasın
tappay ketti. Anın mintip sürdöp, apkaarıp turuşu anın kadam şilteşinen
jana ıksız jandoolorunan gana emes, bardık başka kılık joruktarınan dagı
aykın- açık, dapdaana baykalıp turdu. Al jogoruda aytılganday adamdan
bötönçö sezgiç jana jetken namısköy jigit bolo turgan. Oşonduktan okup
jatkan katının üstünön aşıra karagan Arturdun aramza köz karaşı aga
kadimki kanjar menen urganday tiydi. Al köptü körüp, köptü sezip jana
baarıdan da tartipke üyrönüp kalgandıktan Arturdun bul köz karaşın
baykamaksan bolup tim boldu. Oşondoy bolso da kanjardın bul sokkusu anın
jigittik abiyirin jaraladı. Özünün bul jerge emnege gana kelip kalganın
tüşünö albay ireenjip, oşonduktan erinderin kese tiştenip, içinen özünö
özü ayabay naarazı bolup olturdu. Birok al kayra oylono tüşüp, emi mınça
kelgenden kiyin emnesi bolso da akırına çeyin çıdap köröyün dep çeçti.
Zamattın ortosunda kayradan anın öñü-tüsü buzula tüşüp, eki közünön ot
çagılgansıp ketti. Al özün kurçap turgan bul körünüştörgö murdagıdan
işeniçtüülük, ıntızarın koygonduk menen karap çıgıp, körgöndörünün
bardıgın esine bekem tutup kaluuga arakettendi. Al üydün içine tigile köz
çaptırıp, iyne jibine çeyin eç nersesin kaltırbay karap çıktı. Kooz,
körkömdüü jana sonun bul buyumdarga ötö kızıgıp, berilip ketkendikten, anın
közdöründögü janagı jek körüünün otu emi akırındık menen barıp jagımduu
nurdanuuga aylandı. Koozdukka al kumardanuu menen berile turgan, bul jerde
bolso, anday koozduktar jetişerlik ele.
Anın közü dubaldın boorunda ilinip turgan mayluu boyöktor menen
tartılgan kooz sürötkö çaldıga tüştü. Suudan kötörülüp turgan borçuk
taştarga küçtüü tolkun kelip urunup, çagılganduu buluttar asmandı bütün ,
kaptap algan, batıp bara jatkan kündün kızgılt nurlarına altınday bolup
jarkırap, küçtüü tolkundardın üstündö oodarılıp kete turgansıp kıyşaya
tüşkön kiçinekey kayıkçanın palubasının bardık jeri körünüp turat. Bul
ayabaganday suluu körünüş ele, al emi suluuluk bolso anı çeksiz özünö tartıp,
azgırıp ketüüçü. Al özünün janagı teñselgen basışın unutup koyup, ilinip
turgan oşol sürötkö takay jakındap keldi. Emi aga bul süröt eç kanday dele
koozdugu jok, odurakay sürtülgön bir boyök bolup köründü. Andan kiyin al saal
artın közdöy ketençiktedi. Oşol zamat süröt kayra murdagısınan beş beter
bötönçö suluu jana körkömdüü bolup çıga keldi. «Sıykırduu süröt», — dedi al
artın közdöy burula berip, jakşınakay taasir kaltırıp jatkan jañı
körünüştördün içinen uşunçalık suluuluktun bütkül kasietinin bolbogon
bir sıykırduuluk üçün jogotuluşuna kıjırı da kelip ketti. Anın jivopis
jönündö eç bir tüşünügü bolgon emes. Buga çeyin al jakın menen alıstan
bip-birdey, tep-tegiz bolup daana körünüüçü jalañ gana hromolitografiyalardı
körüp jürgön. Çındıgında al magazinderdin tekçelerinen boyök menen
tartılgan kooz süröttördü da körgön ele, birok alardı jakşılap baykap
karoogo sırtındagı aynekteri dayıma toskoolduk jasooçu.
Al kattı okup jatkan dosun közdöy köz çaptıra bergende, stoldun üstündö
jatkan kitepterdi baykap kaldı. Anın közdörü kudu ele açka kişi tamaktı
körgöndögüdöy bolup jandana tüştü. Anan murdagısınday ele teñsele basıp,
stolgo jakın keldi da, tolkundanuu menen anın üstündögü jatkan kitepterdi
ireti menen karay baştadı. Al kitepterdin avtorloruna jana attarına köz
jiberip, tekstten alardın kee bir sözdörün okup jana bul kitepterdi közdörü
menen da, koldoru menen da erkeletip çıkkanday boldu. Añgıça bolboy, bul
kitepterdin arasınan al özü jakında ele okugan bir kitebin jolukturdu.
Birok, uşul jalgız kitepten bölögünün bardıgı aga alardın avtorloru
sıyaktuu ele, çooçun kitepter boluçu. Al koluna tiygen Suinberndin tomun
jüzdörü nurdana tüşüp, özünün kayda turgandıgın unutup okuy baştadı.
Kiteptin okup jatkan betine söömöyün koyup, eki jolu jaap, anın avtoruna köz
çurkatıp çıktı. Suinbern! Al bul attı eç kaçan unutpayt... Bul Suinberndin
kalıbı, koozduk menen suluuluktu daana körö bilgen közdörü kurç kişi
körünöt. Birok al kim boldu eken? Je al köp akındar sıyaktuu ele mından jüz
jıl murda köz jumdu beken? Je bolboso dagı ele tirüü bolup, jazıp jatat
boldu beken? Al kiteptin birinçi, başkı baragın açtı. Ooba, al bir gana bul
emes, dagı bir top kitepterdi jazgan eken. Makul emese, al erteñ erteñ menen
ele kalk kitepkana- sına barat da, andan Suinberndin çıgarmalarının
kaysınısın gana bolbosun, birin taap alıp okuyt.
Al kitepke berilip ketip, bölmögö bir jaş selkinin kirip kelgendigin
baykabay da kaldı. Anın oyun Arturdun dobuşu bölüp jiberdi:
— Ruf! Bul mister İden!
Martindin kolundagı kitebi erksizden jabıla tüşüp, murda ugup körbögön
bul sözdön bütkön boyu dürküröp, artına burulup karay albay kaldı. Bul
özgörülüü bölmögö kirip kelgen jaş selkinin taasirinen bolboston, anın bir
tuuganının azırkı aytkan sözünön ele. Uşundan ulam anın bulçuñduu çıñ
denesin düülükkön sezim biylep aldı. Sırtkı jagımsız nerselerdin
kiçinekey ele taasiri anın oylorun jana sezimderin kadimki çagılgan
tiygendey aloolontup jiberüüçü. Al ötö sezgiç jana booruker jigit bolgonduktan, anın kızuu kıyaldanıp ketüüçü adatı jakşı menen jamandı daana
ajırata bilüüçü. Oşonduktan «Mister İden» degen söz anın bütkön boyun
dürkürötüp jiberdi. Sebep degende, ömüründö anı eç kim «mister İden» dep
atagan emes ele, atasa dagı «İden» je «Martin İden» dep gana, je bolboso jön
ele — «Martin» dep koyuşçu. Demek, bul bir nerseni tüşündürüü kerek» dep —
oylodu al. Anın oyloru baş alaman bolup çataşa soktu. Köz aldınan kadimki
jipke tizilgendey ömürünün ar türdüü kartinaları çeksiz çubap ötüp jattı;
koçegarkalar, tryumdar, doktor, pristandar, türmölör jana arakkanadagıdan,
oorukanalar jana ıplas üylör — mına uşulardın bardıgı anın biröölör
menen mamile kıluudagı könüp kalgan könümüştörünün tizmekterinin
katarına tizildi.
Al artına kayrılıp kızdı kördü. Uşul zamat, al köz aldınan janagı köp
elesterdin kayda ketkendigin bilbey kaldı. Bul kız kol tiygizbestey nazik,
ak juumal, oynoktogon kögültür bakırañ köz, koyuu altın çaçtuu, körgön
adamdın köñülü suktanganday eñ ele tatınakay kız ele. Martin anın kiygen
kiyimderin jakşılap da baykagan jok, birok anın özü kanday sonun bolso, aga
anın kiyiminin jaraşıgı dagı dal oşondoy sonun bolup körüngönsüdü. Al
kıyalında bul kızdı içke sabaktagı altın tüstüü sarı gülgö salıştırıp
kördü. Jok, bul salıştıruu da tuura emes ele. Al adamdın kızı emes ele bir
perizattın kızı. Anın suluulugunday suluuluk... Çındıgında jer jüzündö
boluuga mümkün emes. Je çındıgında ele koomdun başka, jogorku katmarında
bul sıyaktuu kızdar köp dep kitepterde bayandalgandar tuurabı? O, egerde uşul
kızdı Suinbern ırga koşup jazsa kanday sonun bolor ele? A, mümkün tigi
stoldo jatkan kiteptegi İzoldanı süröttöp jazgan uçurda dal uşul kızga
okşogon başka bir kızdı köz aldına elestetken çıgar? Mına uşul
sezimderdin, oylordun jana körünüştördün bardıgı köz irmemdey gana kıska
ubakıtka sozuldu... Sırtkı okuyalar özünün ireti menen toktolboston ötüp
jattı. Ruf aga kolun sunup, eköö kadimki erkekterçe bekem kol alışkan
uçurda anın jıldızday jangan közdörü közünö kadalıp turganın baykadı.
Başka ayaldar Martindin kolun mintip bekem kısıp uçuraşçu emes ele. Alar
keede gana salkın kol alışıp uçuraşuuçu. Uşul uçurda aga ar türdüü ayaldar
menen özünün kantip taanışkandıgı jönündögü elesteri kadimki küñürt
kartina sıyaktuu bolup körünüp, anı öz kuçagına erksizden tartıp ketti. Birok,
al munun bardıgın tez ele çetke kagıp, mañdayındagı Ruftu suktanuu menen
karap turdu. Al mınday suluu kızdı ömüründö eç kaçan körgön emes. Al murda
bilgen ayaldarı menen bir zamattın içinde Ruftu salıştırıp kördü. Ayrıma
— asman menen jerdey bolup çıktı. Al uşul kıyamattay bolup sezilgen bir
sekundanın içinde Ruf ortosunda turgan süröttük galereyanın borboruna özün
koyup alıp, tegeregindegi bardık ayaldarga sın köz karaştarın jiberip, ar
birine baa berip jana alardı Rufka dagı bir jolu salıştırıp çıkkanday
boldu. Al fabrikalarda iştööçü ayaldardın çiydey arık koldorun, oorugan
kişinikindey kup-kuu jüzdörün jana şaardın çetindegi şayır kızdardı
kördü; jana al çoñ bastırmalardan -saançı, mal kaytaruuçu ayaldardı; Eski
Meksikanı meken kılgan kara toru kelgen, önököttö sigara tartışçu ayaldardı
köz aldına alıp keldi. Andan kiyin jıgaç tamanduu kepiçterin kiyinişip
tıpılday basışkan, kuurçakka okşogon yaponduk ayaldar; jüzdörünö buzuluunun
belgileri kire baştagan çap jaaktuu Evraziyanın ayaldarı; anın artınan
bütkön boylorun güldör menen koozdop alışkan Uluu okeandın araldarının
kara tüstüü semiz ayaldarı çıga keldi, jana eñ akırında munun bardıgın sürüp
çıgarıp, anın köz aldına kaçkan-bozgon, dolu, — Uaytçepeldin
trotuarlarında körüngön erkekter menen jürüşüp ayaldarga arañ ele okşop
kalışkan bokoçodoy kir, meeleri uulangan, eteginen buzulgan, keme toktooçu
jerlerde kün sayın suuçuldardın jolun tosup, alardı bakmalap kaytarıp
turuşkan — bul porttordun taştandısı, adamzat kazanının çiy köbügü bolgon
ayaldardın topurandıları janagınday jipke tizilgendey bolup, birinin
artınan biri çubap öttü.
— Oturuñuz, Mister İden, — dedi kız. — Bizge Ar- tur aytkan nerselerden
kiyin menin siz menen ötö taanışkım keldi. Sizdin anıñız çoñ erdik bolgon
eken.
Al jok degendey başın teskeri çaykadı da, munun bardıgı bolbogon nerse,
egerde özünün ordunda başka biröö bolgon bolso, al dele dal oşentmek, — dep
kolduradı. Ruf anın sungan kolunan jañı ele ayıgıp kele jatkan bir
jarattı baykap kaldı, ekinçi koluna köz jiberdi ele andan dagı oşondoy ele
jarattı uçurattı. Andan kiyin Ruf özünün sın köz karaştarın anın başın
közdöy jiberip, anın jaagındagı jana mañday çaçının tübündögü tırıgın
jana krahmaldatkan jakasının daldasınan birde körünö kalıp, birde jok
bolup ketip turgan dagı bir tırıktı baykadı. Ruf anın jakası öyköy koygon
totukkan moynunan kiçinekey bir kızıl tilkeni körö koyup külüp jibere
jazdap barıp arañ toktodu. Al jaka tagınıp jürüügö köngön emes okşoyt.
Ruftun közdörü anın kemsel-şımının eñ ele odono, kaptay kölpöktötülüp
bıçılışın jana iyinindegi bügüştü, içinen zor bulçuñdarı baykalıp
turgan jeñderindegi büktölmölördü belgilen öttü.
Martin
özünün
jasagan
araketinde
eç kanday
bötönçölüktün,
kıyın-kıyınçılıktın jok ekendigin kaytaladı da, Ruftan keçirim surap
kreslonu közdöy bastı. Uşul uçurda al, Ruftun denesin erkin karmap sımbattuu kelip divanga olturuşun körüp, erksizden suktana tüşüp, birok özünün
müçösünün körüküp turgan odonolugun közünö elestetip kayra ogo beter katuu
uyalıp ketti. Munun bardıgı al üçün çoñ jañılık boldu. Al kologoy jigitpi
je bolboso, şamdagaybı, mınday suroonu özünö eç kaçan murun bergen emes. Dal
uşintip, al eç kaçan özünö-özü sın bergen emes. Al dagı ele koldorun kayda
katarın bilbey, etiyattık menen kelip kreslonun çetine olturdu. Kançalık
çeberdense dagı, koldoru aga toskoolduk kılıp turup aldı, anan kalsa,
Arturdun dagı sırtka çıgıp ketkenin karaçı. Martin İden ötö kapa bolo
tüştü. Emi Martin bölmönün için- de appak bolgon ayal keypin kiygen peri
menen jalgız özü kalıp, sürdögöndügünön özün-özü taptakır jogotup jibere
jazdadı. Tegerekte vino satuuçu dükönçö da, je bolboso pivogo çurkatıp
jibere turgan baldar-saldar da jok ele. Sebebi — bul şaraptardın jardamı
menen añgemeleşüügö ötüügö kandaydır bir ıñgayluu boluçu.
— Sizdin moynuñuzdun tırıgı bar eken da mister İden, bul emneden boldu
ele? — dedi kız, — mümkün bul kandaydır bir zor okuyadan kelip çıkkandır?!
— Meksikalık bir jigit meni bıçak menen urup kaldı, miss, — dedi joop
berip, tili menen erdin jalap, tamagın jasap, — al ekööbüz katuu muştaşıp
kaldık. Men anın kolunan bıçagın julup alganımda, al menin murdumdu
tiştep ala jazdadı.
Al, bul sözdördü jön gana, tolkundanbastan turup tüşündürüp çıktı, uşul
zamat anın köz aldına Salina-Kruñtagı karañgı, jıldızduu üp tündün
jagımsız süröttörü; jeektin ak tilkeleri, kant jüktölgön kemelerdin ottoru;
mas bolgon suuçuldardın bakıldagan ündörü, topuragan jük taşuuçular,
öñ-tüstön ketip, tutalangan meksikalık jigittin jıldızdın jarıgında,
kadimki jırtkıç aybandıkınday jangan kara közdörü, moynuna kadala tüşkön
bıçaktın muzdaktıgı; tütöktögön kan, dürbölöñdögön adamdardın çuru-çuu, gürü-güü dabıştarı, özünün meksikalık jigit menen kumda karmaşıp, togolonup
bara jatkanı jana kandaydır bir alıstan ugulgan gitardın mukamduu ündörü
da tartıla tüştü. Mına uşunday elestöölördön kiyin, al kütülbögön jerden
uşulardın bardıgın komnatadagı ilinip turgan süröttü tartkan adam
keliştirip tarta alar bele je jok bele? — degen oygo ketti. Appak jeek,
jıldızdar, jük taşuuçu kemelerdin ottoru — süröttö
jakşı çıkmak; al emi bulardın ortosuna kumdun üstündö küröşüp
jatkandardı tegerektep turuşkan adamdardı, jıldızdın nurunda
jarkıratıp bolot bıçak- tı da koşo tartın koyso, en sonun bolmok!
Birok al öz añgemesinde bul jönündö ooz açkan da jok.
— Ooba, al menin murdumdu tiştep algısı keldi, — dedi al.
— O! — dep kız tañ kala tüştü, anın ününön, jüzdörünön katuu
uyalgandıktın belgisin baykoogo mümkün ele. Martin emnegedir özü dagı uyalıp
ketti, oşonduktan anın küngö küygön jaaktarı kadimki kızıl boyök
süykölgöndöy bolo tüştü. Bul uyaluunun boyögu tübünö ot jagılgan kazandın
janında bir saattan aşık olturgan adamdın betindey bolup kızara tüşkön
ele. Bıçak salışuu jönündögü jagımsız okuyanı bir dagı ak söök ayal ukkusu
kelbes. Kitepterde anın çöyrösünö koşuluuçu adamdar bul sıyaktuu okuyalar
jönündö eç kaçan süylöşçü emes, mümkün alar al jönündö kalıbı bilişpese da
kerek.
Martin Rufka karata jañı ele ooz açkanda mukaktana tüşsö, Ruf anın
jaagındagı tırıgı jönündö dagı surap kalsa bolobu. Martin Ruftun
mınçalık ötö ele kızıgıp surap kalgandıgınan anın özü jönündögü okuyalarga
köñül koygondugun baykadı, aga toluk joop berip, andan kiyin añgemenin
temasın eptep Ruftun özünö jakınıraak maselelerge köçürüügö arakettendi.
— Munun sebebi, — dep baştadı al, jaagın sıypalap, — bir künü tün
İçinde ayabagan çoñ tolkun kelip maçtanın tömönkü parusun bardık
şaymandarı menen julup ketti. Zım arkan kadimki jılaanday iyrilip
maçtanı aylanıp jattı. Vahtadagılardın bardıgı anı karmoogo umtuluştu.
Men bolsom toktolup turbastan sekirip karmadım da, arkandı tez ele öz
kazıgına baylap bekittim, uşul uçurda jaagıma tız dey tüştü ele.
— O! — dep, Ruf booru açıganday tañ kala tüştü jana al üçün «grottor»,
«trosttor» degen sözdör tim ele, anı menen biröö grek tilinde süylöşüp
jatkanday tüşünüksüz boluçu.
— Bul... Svaynbern, — dedi al janagı planın orundatuuga arakettenip, jana
bul sözdün aytılışınan odono kata ketirip.
— Kim?
— Svaynbern, — dedi Martin kaytalap, — akın.
— Suinbern, — dedi Ruf anı tüzötüp.
— Ooba, dal özü, — dedi al, kayra dagı kızara tüşüp, — eçak ölgön beken?
— Ölgön dep ukkanım jok, — Ruf aga tañ kala tik- tep, — al kişi menen
kaerden taanıştıñız ele?
— Jo-ok, men al kişinin karaanın da körgön emes- min. Sizdin
keleriñizdin astında tetigi stoldun üstündögü jatkan kitepterden men anın
kee bir ırların gana okudum. Anın ırları sizge jagabı?
Martindin kızıkkan ar bir surooloru jönündö al jeñil jana erkin süylöp
jattı. Martin bolso özün erkin sezip, kreslogo dagı tereñireek nıgırılıp
olturdu jana kreslo anın aldınan jılıp ketip, jerge şalak dey tüşö
turganday sezip, anın tutkasınan bekem karmap olturdu. Al Ruftun jürögünö
jakın temanı tapkanına ötö kubanıp jana anın tatınakay başına
uşunçalık köp bilimdin batkanına tañırkoo menen köñülün koyup jüröktü
eljiretken nazik denesine kıyaldanuu menen tiktep, kumarlanıp olturdu. Al
ukkan sözdörün jakşılap tüşünüügö arakettenip jattı. Birok Ruftun oozunan
çıkkan tüşünüksüz sözdör anı ayran-tañ kaltırıp jiberdi, sebebi Ruftun oy
jügürtüülörü al üçün çındıgında taptakır tüşünüksüz jana jat bolup
sezildi. Oşentkeni menen bul okuya anın oyun ıkçam iştetüügö türtkü boldu.
Mına akıldın keni, — dep oylodu al, — mına jarkıragan jana ukmuştuu
suluuluk! Al uşunday suluuluktun bul düynödö bar ekendigine eç kaçan şek
sanagan emes ele. Al aylanasındagının bardıgın unutup, jalındagan köz
karaştarın Ruftan köpkö çeyin albay turdu. Uşul minutada al, bul turmuşta
emne uçun jaşap. emne-üçün umtulup, emne uçun küröşüp jana emne üçün ölüü
kerek ekendigin tüşündü. Emi kitepterdegi aytılgandar tuura bolup çıktı.
Turmuşta bul sıyaktuu ayaldar bar eken. Mınakey anın biri. Ruf anın kıyalına
kanat bergendey sezilip, anın köz aldına jarkıragan zor kartinalar payda
bolo tüştü. Bul kartinalardın içinde, romantikalık sırduu obrazdar, ak kuba
kelgen uşul altın tüstüü ayal üçün körsötülö turgan süyüünün jana
baatırdıktın erdikterinin elesteri katılıp jatkan ele. Sıykırduu zakım
arkıluu karaganday, mına uşul delebeni kozgogon, birok köpkö sozulbagan
körünüş arkıluu al özünö iskusstvo jana adabiyat jönündö bilgiçtik menen
bayandap berip jatkan uşul jalınduu ayaldı karap turdu. Al özünün bardık
içki kubattuu düynösünün mazmunu ötkür köz karaştarınan çaçırap, jaynap
turgandıgın jana Rufka telmire tiktegenin sezbesten, anı berile tıñşap
jana karap oltura berdi. Erkekter jana turmuş jönündö köp bilbegen Ruf
Martindin bul jalınduu köz karaşın ayaldık sezim menen baykay koyup,
kütülbögön jerden saktana tüştü. Uşul ubakka çeyin bir dagı erkek anı
uşunçalık berilgen köz karaş menen tiktegen emes ele jana bul köz karaş anı
ötö apkaarıtıp jibergendey sezildi.» Al mukaktanıp barıp kayra unçukpay
kaldı. Al oyunan adaşa tüşköndöy boldu. Martinden al çoçup da jana oşol
uçurda anın mintip tiktep turuşu emnegedir jagımduu sezilip da turdu.
Ruftun algan tarbiyası bul sıyaktuu korkunuçtukka jana sırduu, aldamçı
jagımduuluktun küçünö karşı saktanuuga üyrötkön; birok tabigıy sezim anı
emnegedir tolkutup, özünün çıkkan tegin, koomdogu ordun unutkarıp jana bul
başka düynönün konoguna karay katuu umtuluunu, jaradar kolduu, moynu
kızargan kologoy jigitke — özün kurçap turgan oroy turmuştu beş kolunday
bilgen jigitke çeksiz berilüünü talap kılıp turup aldı. Al özünün
naziktiginen özü da uyalıp ketkensidi: buga anın birinçiden urgaaçılık
kasieti, ekinçiden ayaldın ukmuştuuday tañ kalarlık tabiygatı jönündö
jañıdan gana oy jürgüzö baştagandıgı sebepker boldu.
— Men emne dep ayttım ele... Men emne dedim ele? — dedi Ruf sözün bölö,
tañ kala tüşüp, kayra köñüldüü jark etip.
— Siz aytpadıñızbı, oşol Suinbern degen uluu akın bolboy
kalgandıgının sebebi... Ooba... Siz dal uşul sözgö kelip toktogonsuz, miss...
Martin bul sözdü aytıp, kadimki açkalıktan başı aylangan kişi sıyaktuu
emne ekenin bilbey, başı eñgir-deñgir bolo tüştü. Ruftun külküsünön anın
bütkön boyu çımırap ketti. Çirkin, ününün tazalıgın karaçı, kadimki
kümüştün dabışınday, — dep oylodu al, — kadimki kümüş koñguroo tim ele...
Jana al kıyalında köz açıp jumgandın içinde özün kandaydır bir alıskı
ölkögö alıp bargansıp, güldöp turgan alçanın
tübündö olturup alıp, çılımdan sorup koyup, buttarına kamış sandal
kiyişken kudayga sıyınuuçulardı çokunuuga çakırıp, jer-suunu jañırtıp
jatkan but- kananın koñguroolorunun ündörün ugup jatkan sıyaktuu sezdi.
— Ooba, ooba... Sizge rahmat. — Suinberndin uluu akın bolboy kalışının
sebebi — anın kee birde odonoluk jagı bar. Anın kee bir ırların kişinin
okugusu da kelbeyt. Çınıgı akındın ırlarının ar bir sabı tereñ oygo bay
kelip, adamdı özünö ötö tartıp, anı eñ sonun, eñ jogorku nerselerge çakırıp
turat emespi. Uluu akındın bir sabın dagı jaraksız dep ırgıtıp jiberüügö
mümkün emes. Bul bolso düynö üçün zor jo- gotuuga barabar bolor ele.
— Maga bolso emnegedir mına bul okugan jerim jakkansıdı, — dedi al
çeçkinsiz. Birok anın söz aytkanday uşunçalık keljirek, kur kıykırık akın
ekendigi menin başıma kelgen da emes ele. Mümkün anın mınday keljirektigi
başka çıgarmalarına da taasirin tiygizgen çıgar.
— Janagı siz okugan kitebinde anın başka çıgarmalarına eç kanday zıyan
keltirbesten turup, çiyip taştay turgan bir top saptarı bar, — dedi Ruf
ünün bekem jana işenimdüü çıgarıp.
— Men aların okuganım jok, — dedi al, — birok men okugan ırları
kandaydır eñ ele sonun körüngönsüdü. Kandaydır bir nur, kündün je
projektordun nuru kelip tiyip jürögümdü jılıtıp turgansıdı. Maga
uşunday sezildi miss, birok men çındıgında ır jönündö eç nerse bilbeymin.
Oşol zamat al özünün kekeçtengendigin oylonup kaygılana tüşüp, bir az
unçukpay kaldı. Azır ele okugan ırlarınan al boorukerlikti jana turmuştun
zor ekendigin sezgen ele, birok anın bardıgın toluk tüşündürüp berüügö anın
sözdörü jetişken jok. Al özünö özü karañgı tündö çooçun jabduulardın
arasında adaşıp jürgön başka biröönün kemesindegi suuçul sıyaktuu bolup
köründü. Karap tur seni, — dedi al çeçkindüü, — demek kanday gana bolbosun bul
tüşünüksüz nerseler maga tüşünüktüü boluuga tiyiş. Al eç kaçan özünün
kaalagan nersesine jetpey koygon emes, mına azır al, Rufga özünün sezimderi
menen oylorun tuura tüşündürüp ayta algıday boluuga tiyişmin dep ötö bekem
çeçti. Ruf bolso asmanının baarın karañgılatıp saldı.
— Mına, misalı Longfello...— dedi Ruf.
— Ooba, ooba. Men okugam anı, — dedi Martin janduu, Ruftun sözün bölüp,
özünün adabiyat jönündögü azıraak bolso dagı bilimin, tezireek körsötüügö
aşıgıp. Al özün tap-takır ele eç nerse bilbegen naadan emes ekendigin Rufga
dalildegisi keldi.
— Men «Turmuş ırların», «Ekstselsiordu» okudum... Okugandarım uşular
gana bolso kerek.
Ruf külüp, jakşı ele okuptursuz degendey başın ıldam iykep jiberdi,
birok Martin anın bul külküsünön keçirimdüülüktü, kapaluu keçirimdüülüktü
sezip kaldı. Al özünün arzıbagan bilgenderi menen maktanam dep beker uyat
bolup kaldı. Kalıbı, Longfello degen akın san jetpegen kitepterdi jazsa
kerek.
— Keçirip koyuñuz, meni miss, men keljirektigim menen sizdin
başıñızdı aylandırıp jiberdim okşoyt, — çınımdı aytsam, men mınday
nerseler jönündö az bilem. Buga menin başım jetpeyt... Birok — buga
başımdı jete turganday kılam. Men aytkanımdı jasay alam.
Anın akırkı sözdörü keketkendey uguldu. Ünü titirep, közdörü ottoy
janıp, uurttarı kıymılday tüştü. Rufka anın jaak sööktörü çıga tüşköndöy
köründü. Jüzdörü surdanıp, kabagı bürkölüp ketti. Oşonu menen birge andan
tarap turgan kayrattuuluktun zor tolkunu Ruftu özünö tartıp jana
bagındırıp da turgan ele.
Men işenemin, siz buga... buga başıñızdı jetkire alasız, — dedi al külüp,
ümüttöngöndügün bildire, — sebebi sizdin erkiñiz uşunçalık küçtüü!
Ruftun köz karaşı bir paska tolup turgan Martindin joon, bukanıkınday
küçtüü, küngö küygön şilisine tigildi. Martin bul uçurda ayabay uyalıp jana
apkaarıp oltursa dagı, Ruf aga emnegedir katuu berilip ketti. Egerde Ruf
anın uşul joon moynunan kuçaktay turgan bolso, anın bardık küç-kubatı
özünö ötüp kete turgansıp ketti. Bul oyunan al uyalıp ketti. Kütülbögön jerden
al özünün kandaydır bir kemçiligin bildirip koygonsudu. Uşul ubakka çeyin
Rufka küçtüü adamdar oldokson, oroy jana madaniyatsız sıyaktuu bolup sezilip
kelgen ele. Anın samagan jigiti mınday emes, nazik jana suluu, boluuga tiyiş
ele. Birok, emnegedir tañ kalarlık sezim uşul zamat anın jaş jürögün
bütündöy biylep aldı. Al emne üçün anın uşul küngö küygön moynunan
uşunçalık kuçaktagısı kelgendigin tap-takır tüşünö albadı. Antkeni menen
bardıgı jöpjönököy boluçu. Al tabiygatınan küçsüz, nazik jaralgandıktan
anın denesi, jaş akılı albette ötö küçtüülüktü samaçu. Al munu moynuna
algısı kelbedi, birok anın bir bilgeni, — tuura süylöy albagan sözdörü
kulagına jagımsız ugulsa da, bir dagı erkek tana anı uşul küngö çeyin özünö
azırkıday küçtüü tartıp alalgan emes.
Ooba, çınımdı aytsam menin salamattıgım bukanı- kınday taza! — dedi al,
— eger kerek bolso, dat baskan temirdi da siñire alam. Birok, men agı|) bir
nerseni siñire albagansıp turam. Kaysıl deseñiz, siz aytkan nerselerdin
köpçülügün siñire ala turganday emesmin... Kördüñüzbü, meni eç kim, eç kaçan
siz bilgendey sonun nerselerge üyrötkön emes. Men kitep okugandı, ır
jazgandı abdan jakşı körömün, ubakıt tabıları menen ele daroo kitep okuuga
kirişem. Birok, okugan kitep- terim jönündö men eç kaçan siz sıyaktuu tereñ oy
jügürtö albaymın. Siz uşunu bilip koyuñuz. Maga oşonduktan kitepter
jönündö tuura pikir aytuu kıyın. İşenseñiz bul işte özümdü bötön deñizde
kartasız, kompassız kalgan suuçulday sezip turamın. Birok, men bir nerseni
tüşüngüm kelet. Mümkün siz kiçi peyildik kılıp maga bir jardam berersiz?
Siz kantip mınçalık köptü bilip aldıñız?
— Men munun bardıgın mektepten okup üyröngöm, — dep joop berdi Ruf.
— Kiçine kezimde men dagı mektepten okugan elem, — dedi Martin Ruftun
joobuna ınanbay.
— Munuñuz çın, men bolsom orto mektepti bütürüp, andan kiyin
universitetke lektsiyalarga barıp turçumun...
— Siz universitette okugansızbı? — dedi al kay- talay surap, özünün tañ
kala tüşköndügün jaşırbastan. Uşul uçurda al eköönün ortosundagı ayırma
asman menen jerdey bolo tüştü.
— Azır dagı universitette okuymun. Men anglis filologiyası boyunça
atayın kurs ugup jatam. Martin «filologiya» degen emne ekendigin tüşünö
albay, özünün karañgılıgın dagı bir jolu dalildep mınday dep suradı:
— Egerde men universitetke kirgim kelse, dagı kança okuşum kerek?
Ruf anın bul bilimge umtulgandıgın kubattagısı keldi.
— Sizdin murda kança okugandıgıñızga jaraşa bolot. Siz orto mektepte
takır okugan joksuzbu? Al- bette, albette, okugan joksuz, bilem... Birok,
baştalgıç mektepti bütürdüñüz bele?
— Baştalgıç mektepti bütürörümö eki gana jıl kalganda, anı okubay
taştap ketkem, — dep, joop berdi al. Birok, okup jürgönümdö men dayıma
jakşı okup, ar kaçan baaluu sıylıktar menen sıylançumun.
Uşul zamat al maktanıp jibergendigi üçün içinen özünö özü kıjırı
kelip, kreslonun tutkasına koldoru karışkanınan manjaları sızday tüştü.
Añgıça bol- boy, üygö kandaydır bir ayal kirip keldi. Ruf ordunan tura kalıp,
anın aldınan uturladı. Alar kuçaktaşıp, öbüşüp körüştü da, oşol