Манас - Жусуп Мамай - 36

Кантээрин билбей шашылып,
Хан Алмамбет бакырып:
- Катыгүн Сыргак не болдуң,
Кайратың кайда жоголдуң?
Карчытыңда душман бар,
Кайра артыңа толгонгун,
Кара нээт чочкону,
Как жүрөккө бир койгун! Кайран Сыргак кеп угуп,
Капталда душман деп угуп,
Ныкып койсо колтукка.
Көнүк аты туйунуп,
Өзү келет бурулуп.
Ойон Сыргак ошондо,
Оң колтукка ныкыды,
Койондой бетер Телкызыл,
Бир туурага ыргыды,
Сайганы калган Борончу,
Билбей калды бу сырды,
Ордун сыйпап сайа албай,
Оозун аттын тарта албай,
Өтө берди аптыгып.
Ойон Сыргак аңгыча,
Оңдоп атын тарткыча,
Как далыга бир койду,
Капканын кара тоосундай,
Калдаңдаган Борончу,
Кара буурул атына,
Көмөрүлүп жыгылды,
Топого башы тыгылды.
Мөндүрдөй болгон көп капыр Тандоодон өткөн бүт баатыр,
Аккандай суу суйулуп,
Жамгырдай болуп куйулуп,
Туш-туштан келди чубуруп,
Кангайлыктан канчасы.
Кара тоодой барчасы,
Ааламда жалгыз мен деген,
Алактаган калчасы,
Бирден аттан жыгылып,
Деми сууду анчасы.
Доолбас үнү карсылдап.
Мылтыктын үнү тарсылдап.
Жылкыны баштап күрөң ат,
Астына түштү закымдап.
Куйругун сыртка салышып,
Кулун-тайы жарышып,
Кунан-бышты аңгилер,
Чокчоңдошуп алышып,
Өрүү калган карысы,
Өксүп артка калышып,
Семизден баспай калганын,
Канжарлап кардын жарышып,
Алмамбет, Сыргак айгайлап,
Бакырыкты салыптыр,
Толкуган көп жылкыны,
Катуу айдап алыптыр,
Как ошондой мезгилде,
Кедендин уулу чоң Жолой,
Келбети эпсиз бир тоодой,
Элүү миң черүү кол менен,
Кызыларт деген жол менен,
Жетип эми калыптыр.
Келип Жолой күүлөнөт,
Алп Коңурбай баштаган,
Бардыгына сүйлөнөт:
- Базарда жаткан жакырлар,
Малдын жайын билбеген,
Бажылдаган капырлар,
Ардык кылды бурут деп,
Жылкыны айдап үркүтүп,
Антип жүрүш кайсы кеп?!
Милтеңди өчүр, атпа - деп,
Доолбасты какпа - деп,
Жылкыны жетип тосом - деп,
Алдыга Жолой жөнөдү,
Ачбуудан менен тепеңдеп.
Анда Коңур айтты кеп:
- Ай, ай, Жолой, баатыр, - деп,
Айалдай чапчы акыр - деп,
Ушул келген бурут - деп,
Бугуп туруп эр сайган,
Абийири жок журт - деп,
Коймочусу чыгат - деп,
Кокустан сайып чыгат - деп,
Кабуусуна келтирсе,
Бөөдө майып кылат - деп,
Чалгынчыга чалдырып,
Чаңга,Жолой, жыгылсаң,
Калгандарга уйат, - деп,
Хан Коңур айтты канча кеп.
Ага Жолой болбоду,
Болбой мойнун толгоду,
Ачбуудан менен аргытып,
Артынан чаңын баргытып,
Жолой жолдон озуптур,
Жылкыны жетип тосуптур.
“Ай, айлап” Жолой тоскону,
Тостурбай Күрөң озгону,
Байкаса баатыр Алмамбет,
Алдындагы жылкысы,
Токтолгондой окшоду.
Анда Алмамбет кеп кылат:
- Айдаган жылкы койулуп,
Токтолгонсуп баратат,
Ачбуудан менен озгон бейм,
Жылкыны Жолой тоскон бейм.
Саралага салбаңдап,
Таш өбөктү салайын,
Көп жылкынын чаңына,
Көрүнбөй кирип алайын,
Жолукса Жолой чоң дөөнү,
Көмө койуп жыгайын,
Жолойдун аты Ачбуудан,
Анык тартып алайын,
Айманбоздун шайы жок,
Манаска тартуу кылайын,
Аккуласы келгинче,
Аа мингизе турайын,Бооруна аттын жаткансып,
Жал менен үстүн чапкансып,
Караса көзгө илинбей,
Чаң ичинде билинбей,
Жакын жерден качырып,
Алмамбет чыкты акырып,
Алмамбет үнүн укканда,
Калды Жолой шашылып.
Бура тарта бергенче,
Буудан тууган Алмамбет,
Карчытка найза батырып,
Жолойдун шорун катырып,
Сыр найзасын шилтеди,
Найзанын учу жеткени,
Алачыктай чоң Жолой,
Ачбуудандын үстүнөн ,
Аңтарылып кеткени.
Ачбууданды Алмамбет,
Чылбырдан илип алаарда,
Туңшакенин Бозкертик,
Алмамбетке жеткени,
Камбыл каапыр Бозкертик,
Капталга найза шилтеди.
Карчыганын балык эт,
Карыш найза мылк деди,
Чыпалактай кызыл кан,
Ат сооруга шыр деди.
Эр Алмамбет баатырың,
Ээрден көчүк кыйшайтып,
Сарала мойнун кучактап,
Найзадан аккан кызыл кан,
Капталында бурчактап,
Мурдагы Алмаң деми жок,
“Сыргактан” башка кеби жок,
Ажыздык башта канетет,
Алдырады Алмамбет,
Алапайы куурулуп,
Жалдырады Алмамбет.
Кан ичмек каапыр Бозкертик,
Каңгып кеткен найзасын,
Кайра колго алганча,
Хан Алмамбет баатырды,
Качырып жана сайганча,
Кыран Сыргак жеткени,
Кыйынсынган Бозкертик,
Минген аттын үстүнөн,
Камгактай учуп кеткени.
Оңолуп минип Алмамбет,
Оң айланып караса.
Жыгылган жерден Бозкертик,
Коройуп кооп атыптыр,
Жаны ачыган Алмамбет,
Жазылыгы төш жары,
Жалаң болот испанды,
Кармай алып сабынан,
Тартып алып кабынан,
Туулга жок жылаң баш,
Кокойуп калган мойунга,
Койуп Алмаң жиберди,
Денеден башы бөлүндү,
Энтелеген Бозкертик,
Эми көрдү өлүмдү.
Кара кытай ханы эле,
Канжаркуу деген бар эле,
Катардагы алтымыш,
Алптын бири ал эле.
Түгөнгөн сайын түтөгөн,
Тумандай басып күчөгөн,
Кара курттай быжылдап,
Кумурскадай кымылдап,
Кишиден аккан сел менен,
Канжаркуу келип капташты,
Жер жайнаган эл менен.
Какшытып койчу катырып,
Дарыдан тыгып Алмамбет,
Аккан канын басканы,
Умачтай көзүн ачканы.
Качырдай болгон капырды,
Канжаркуу деген баатырды,
Жаралуу болуп жаны ачып,
Капалуу турган кан качып,
Каары келген Алмамбет,
Найзасын ага шилтеди,
Канжаркууга таамай бек.
Жыгылып өйдө болгунча,
Балта менен чыкыйга
Былч эттире бир койду,
Былтыйган мээси чачырап,
Бул ааламдан жоголду,
Жалгыз жатпай Бозкертик,
Канжаркуу жолдош болгону.
Айлананы карасаң,
Ар бир тобу миңден сан,
Уйулгуган кара чаң,
Көптүгүнөн жадаган,
Миңди бирден санаган,
Сылабанын Соорандык,
Колун айдап кутуруп,
Кордук көрүп маминтип,
Өзүнөн чыккан баладан,
Капташып селдей көп колду,
Тепсетип кирди аламан.
Кайра жаачу булуттай,
Кар жүзүнө айланып,
Сорандык түрү эң жаман,
Өзүндө балам дебестен,
Алмамбетке бараткан,
Алмамбетке жеткирбей,
Капташты Сыргак арадан.
Мелтиреп капыр көгөрүп,
Үйдөй чокмор көтөрүп,
Көмө чаап өлүгүн,
Кетемин деп өңөрүп,
Бара жатса сорандык,
Сайды Сыргак көмөрүп,
Тоңкойуп жерге жетиптир,
Үзүлүп мойну кетиптир.
Каптаган менен кангайлар,
Кармашып моокум канган жок,
Алмамбет менен Сыргакка,
Беттешкен тирүү калган жок.
Чачылбасын ойубуз,
Муну мындай койуңуз,
Манас менен Чубакка,
Кайрылсын эми ойуңуз.
Кабылан Манас кеп айтат:
- Тындагын Чубак, - деп айтат,
Бейжин жакка эки бек,
Кеткели кыйла күн болду,
Ичим бышып дүм болду,
Алар Бейжин кетели,
Кирпик кагып көз жуумп,
Уйку көрүш кем болду.
Жыбытчада кырчындан,
Кыйратып баатыр, алып кел,
Жатууга эптүү бир жерге,
Жамбашыма салып бер.
Азыраак чырым алайын,
Ачуусун көздүн чыгарып,
Анан тура калайын,
Береним Чубак, сен өзүң,
Белеске чыгып бет буруп,
Бейжин жакты карагын,
Кечикпей мага кабар бер,
Көргөн болсоң караанын,Айманбоздун токумун,
Жаагынан жаздады,
Бүрү калың тал чырпык,
Кырчынды чубап жайганы,
Жамбаштап Манас жатканы,
Көктеке менен эр Чубак,
Бет алып белди басканы,
Чыгып келип туу белге,
Көзү түшүп көп элге,
Айландыра карады,
Азы-көбүн билерге,
Акыл айран калгыдай,
Анда келген черүүгө.
Талаа кеңир-чеги жок,
Ошол ээн талаада,
Адамдан арбын байрагы,
Аскерлерди карады,
Аз болгондо жүз илек,
Андагы элдин карааны.
Аралаш бирге келиптир,
Атанган далай балбаны,
Бүткүл аалам бетине,
Тийүүчүдөй зардабы,
Титиреп турат кара жер,
Ошончолук салмагы,
Карап туруп хан Чубак,
Калкына айраң калганы,
Алмамбеттин бир сөзүн,
Ойуна анда алганы:
“Калкың менден көп эмес,
Калксыз киши мен эмес,
Деди эле Алмамбет,
Айтпаган экен жалган кеп.
Өтүрүк айтпай чын айткан,
Өткүр экен Алмамбет,
Ошончо элге чуу салган,
Бүт денеси болоттон,
Өкүм экен Алмамбет, Ойуна алды жана ал ,-
Сыргак менен Алмамбет,
Кайда жүрөт экен?” - деп.
Капталынан капташып,
Калган экен эр Чубак,
Өтүп кеткен илгери,
Жылкынын алды ошол чак.
Бирин жыкса бири бар,
Каапырлар чубап капташат.
Кармашып билек чакташат,
Коржоңдошуп айыгып,
Койгулашып чапташат.
Эс алууга тыным жок,
Болуп жатат кыйамат Короздой мойнун үзүшүп,
Койгулашат чака-чак,
Кетирбей карма, деген үн,
Кулакка тийет шака-шак,
Бакырышып сүйлөгөн,
Баатырлар үнү бака-бак,
Бакылдашып урушат,
Бадана тонду жулушат.
Көгала сындуу ат минген,
Көк ырапыс тон кийген,
Ач кыйкырык куу сүрөөн,
Ал өңдөнүп ким жүргөн?
Жетимиш кол болсо,
Желденген бойдон бир тийген.
Эрди сайса ал сайган,
Мен сайдым деп айтпастан,
Эреним сайды деп айткан;
Баатырды сайса ал сайган,
Мен сайдым деп айтпаган,
Береним сайды деп айткан,
Мына минтип эр Чубак,
Биримдик жолун сактаган.
Алмамбет көрүп жолдошун,
Сыргак көрүп колдошун,
Чубак көрүп жолборсун,
Атынын башын бурбады,
Айал-үйөл кылбады,
Көктекеге камчы уруп,
Күүлөп найза сундуруп,
Көзөл Чубак барыптыр,
Каткалаңдын Сайкалы,
Караанын көрүп алыптыр,
Катындын кеги Чубакта,
Көмүскөдө көрүнбөй,
Бугуп тура калыптыр,
Алды-аркасын карабай,
Алактап барган Чубакты,
Катын балбан - кыз Сайкал,
Аңтара сайып салыптыр,
Көктекенин үстүнөн,
Көмө койуп өткөнүн,
Алмамбет көрүп калыптыр.
Султан Алмаң бакырып,
Сараладан чыкканча,
Тозоңун тоодой сапырып,
Алмамбет үнүн укканда,
Кыз Сайкал калды шашылып,
Артына бура тарта албай,
Колуна кирди атылып.
Эр Чубактын чылбыры,
Эки оролуп белине,
Курчалуу экен жеринде,
Чубактын аты Көктеке,
Өз жеринде жүргөндө,
Аңгилик кылат жепжеке,
Бычылбаган башынан,
Аңгилик жайы бар эле.
Окторулуп ойноктоп,
Мингизбей турат сойлоктоп.
Алдырып Чубак алыптыр,
Үзөнгүгө бут салбай,
Көөдөнү менен бир тийип,
Мине албай атка калыптыр.
Жете келип Алмамбет,
Айтты чогоол бу бир кеп:
- Эрмин, эрмин дейт элең,
Эрди бүгүн көрдүңбү?
Акбалтанын Чубак кул,
Аңылдаган чунак кул,
Катындан калып жыгылып,
Топого башың тыгылып,
Өңүң өчүп бозоруп,
Өпкөң калды сыгылып!Мунун айтып Алмамбет,
Алтын кемер-бото кур,
Аткый кармап белинен,
Атына арта салды эле,
Өбөктөй түшүп оңолду,
Күңкүлдөп айтып бул кепти,
Ошондон ары жоголду:
-Калмагың менен куруп кал,
Кангайың менен чирип кал,
Кыргыз кытай биригип,
Баарың жерге кирип кал!
Арстан эрге барбасам,
Айтып кабар салбасам,
Айта койуп Манаска,
Анан келе калбасам, Атырылтып эр Чубак,
Арстан шерге барыптыр,
Айгайды катуу салыптыр,
Катыгүн, баатыр, тургун деп,
Карбаластап алыптыр,
Катыгүнгө болбоду,
Ойгонуп Манас койбоду,
Ачууланып бакылдап,
Аткый кармап тарткылап,
Антип көрдү эр Чубак.
Анда Манас ойгонбойт,
Ачып көзүн бир койбойт;
Ойгонбогон дартынан,
Түшө койуп атынан,
Балбандыкка салганы,
Эки ийинден кармады,
Типтигинен тургузуп,
Бойу менен тең кылып,
Чалкасынан таштады.
Башы тийет шалк этип,
Далысы тийет далк этип,
Куйругу тийет далп этип,
Анда Манас ойгонбойт,
Анан Чубак муну ойлойт:
“Кара мендер басканбы,
Небак өлүп жатканбы?
Топурак муну басканбы,
Тоңкойуп өлүп жатканы?
Мунун токтоп жүрөгү,
Муз болуп небак катканбы?”
Бирок муну караса,
Коңуругу таш жарат,
Тоодогу кайып оттобой,
Тыңшай калып бышкырат.
Тирүүлүгүн билгенде,
Тык ойго киргенде,
Ай далыга чак кылып,
Асынып жүргөн таш келте,
Бир күпсөрдө дарыны,
Кур дедире койду эле,
Кесип алып ичмектен,
Томолоктоп келтеге,
Сүмбө менен урду эле.
Курмушудан ок кылып,
Куру дүрмөт жок кылып,
Кулагына келтирип,
Күр дедире койду эле.
Тоонун баары кабышты,
Кайберен качып жарышты,
Талаадагы көп кайып,
Акылынан танышты.
Бирок Манас ойгонбойт,
Бул амалы түк болбойт.
Эми Чубак неткени,
Чын амалы кеткени,
Кеткенин айла мындан бил,
Жоого арналуу найзанын.
Учу эми Манастын,
Куйругуна жеткени.
“Каптаган душман жетер, - деп,
Ушинтпесем бекер - деп,
Тайрайып уктап жатканда,
Талаада тарпын чыгарып,
Кескилеп кытай кетер” - деп,
Алышкан жоого жорогон,
Айдыңын көргөн кологон,
Уңгусу болот найзаны,
Арстан шерге жороду,
Карыш өлчөп үч жагын,
Түбүнө каде ороду.
Аккүбөнүн этегин,
Аңтарып кайра таштады,
Укмушту Чубак баштады, Кара сандын сом этке,
Бир сайды Чубак качырып,
Чапчый кармап санынан,
Башын өйдө көтөрдү,
Ошондо Манастын көзү ачылып:
- Кудай урган Чубак - деп,
Куйундаган Чубак - деп,
Найзаң тийди мага - деп,
Жин тийдиби сага?! - деп.
Анда Чубак кеп айтат,
Айабай катуу бек айтат:
- Калабалуу калмагың,
Түп Бейжинге барыптыр,
Түгөл кытай жылкысын,
Түп көтөрө алыптыр.
Түптүү кытай кол калбай,
Түрүлүп келе жатыптыр.
Тайрайып уктаар чагың жок,
Таластагы тамың жок,
Керилип уктаар чагың жок,
Сенин Кеңколдогу багың жок!
Кеңколуңдун бойунда,
Каныкейиң койнуңда,
Колуңду артып мойнуна,
Үйүндө жаткан немедей,
Не уктайсың кенебей?
Эндөөлүктүн эби бар,
Эсирипсиң ченебей! Анда Манас кеп айтат,
Кеп айтканда нени айтат:
- Урушпай жүргөн жоо барбы?
Урунбай жүргөн тоо барбы?
Атышбай жүргөн жоо барбы,
Ашпай жүргөн тоо барбы?
Анталайсың не мынча,
Азыркысын Чубагым,
Аманат жаның соо барбы?! Манастан угуп бу кепти,
Эр Чубакка ой кетти:
“Келберсиген айкөлдүн,
Өзү да Манас турбайбы,
Сөзү да Манас турбайбы,
Жолборсум Манас бу болсо,
Жолдошум Алмаң кул болсо,
Корксом кудай урбайбы!”Муну ойлоп эр Чубак,
Атын санга салганы,
Айал-үйөл кылбастан,
Жөнөп кетип калганы,
Белдүү Чубак баатырың,
Белеске чыгып карады,
Мурдагыдан бешбетер,
Көбөйгөн жоонун карааны,
Көп экен деп эр Чубак.
Жанын кайдан айады?
Ары барып эки ирээт,
Бери келип эки ирээт,
Кызып калган Көктеке,
Кара бойдон тер кетип,
Сүзө бута кеңдиги,
Агып жаткан дайрадан,
Туйагын сууга малбастан,
Токтолбой аттай чурады,
Ар кимдин келип калыптыр,
Кайрат кылаар убагы.
Калмактардын Уушаңы,
Укурук бойу найза алып,
Жан алчуудай сурданып,
Келе жаткан Чубакка,
Катуу тийди кырданып.
Акбалтанын Чубагы,
Алдыга бу да чурады,
Кайра тартпай камчы уруп,
Качырып тийди бу дагы.
Көзүр Чубак Көкжалын,
Эрдик менен көгөрдү,
Калмак Уушаң дегенди,
Кагып ийип найзасын.
Көмө койуп жөнөдү,
Көзүр Чубак тың экен,
Тыңдыгы мунун чын экен,
Бет алган жагы ызы-чуу,
Басылбаган чыр экен.
Күзгү уйдун түгүндөй,
Уушаңдын колу көп экен,
Такоол болчу Уушаңга,
Далай баатыр мында экен,
Аралап кирди эр Чубак,
Учкан куштай дыркырап,
Урган таштай зыркырап,
Туруштук бере албастан,
Бөлүндү калмак чуркурап.
Эңишке келсе эр сайып,
Эки-үчүн беттеп бир сайып,
Сооттуусун сойлотуп,
Олпоктуусун онтотуп,
Көктекесин ойнотуп,
Кылычтуусун кыйратып,
Найзалуусун сулатып,
Тоодойун аттан кулатып,
Кетип барат эр Чубак,
Бет алган жагын куткарбай,
Көктекесин чуратып.
Арстан Манас баатырың,
Катуу уктап ойгонбой,
Эр Чубактан найза жеп,
Карбаластайт не мынча,
Катылган жоосу кайда, деп,
Айманбоз минип албайып,
Эки этеги салбайып,
Айылчылап жүргөндөй,
Жай баракат бастырып,
Кайкыга чыга барыптыр,
Алдындагы чуу-чууну,
Арстаның карап калыптыр,
Ашыкпастан мелтиреп,
Абдан байкап алыптыр.
Чубактын аты тың экен,
Тулпарлыгы чын экен,
Качып калса душмандан,
Куйун минип жүрсө да,
Куу жоосу жеткисиз,
Кууп калса душманды,
Кушту минип учса да,
Кутулуп душман кетипсиз.
Жаадай учуп Көктеке,
Жаңыдан кызып алыптыр,
Жанашкан жанды кулатып,
Жаалысы катуу эр Чубак,
Жагалданып калыптыр,
Көз ачырбай душманга,
Көп бүлүктү салыптыр,
Жанына киши баралбай,
Жадагансып калыптыр.
Алмамбет, Сыргак - эки шер,
Канча күндөн бер жакка,
Карчалып жүрүп чабышта,
Талыккансып калыптыр,
Сарала менен Телкызыл,
Чалыккансып калыптыр,
Найзалашып сайышып,
Балталашып чабышып,
Кылыч менен урушуп,
Кыйла кыргын кылыптыр,
Сом темир менен урушуп,
Соотторун жулушуп,
Олпокторун булушуп,
Бака-шака үн чыгып,
Ызгаар чыгып, сүр чыгып,
Байкаса башка түр чыгып,
Катуу жумуш кылыптыр,
Суу ордуна кан чыгып,
Каршыккандан жан чыгып.
Буларды көрүп арстаның,
Бер жакка көңүл буруптур,
Бет маңдайын караса,
Алгар минип кылтылдап,
Коңурбай, Калча туруптур,
Калчаны көрүп канкоруң,
Жандан тойгон анткоруң,
Кылча жанын айабай,
Кылчайып артын карабай,
Эрдигинин чеги жок,
Ат жагынан шеги жок,
Аккуланы мингендей,
Айманбоз менен теминип,
Айанбай кирди желигип.
Алдындагы Айманбоз,
Канаты бар немедей,
Кадала тийчү жебедей,
Сызып кетип баратат,
Тиктегенде Коңурду,
Айкөл Манас баатырдын ,
Эки көзү төрт болуп,
Кызып кетип баратат,
Арстан эрдин Айманбоз,
Канаты бар немедей.
Учуп кетип баратат;
Катар келген аң болсо,
Каттай чуркап баратат,
Чылбыр бойу жар келсе.
Аттай чуркап баратат,
Кара коруң таш келсе,
Чарадай болгон туйагын,
Какпай чуркап баратат,
Так ошондой жүргөнчө,
Ажаттын карасуусуна,
Айкөл барып капташат.
Күүлөнүп алган зор Манас,
Көлдүгү менен кери жок,
Көрүнүп турса Коңурбай,
Кечпей койор жери жок,
Жардын башын кулатып,
Сууга кирди чуратып,
Таш ургандай чулп этип,
Чөгүп кетип жоголуп,
Суу көтөрүп калкытып,
Кайта чыкты коройуп,
Этектери жайылып,
Бел кырчоодон малынып.
Кара сууну кытайлар,
Найза бойу жар кылып,
Адам түшүп өлсүн деп,
Катырга жээгин таш кылып,
Чыгаар жердин дайыны жок,
Өөдө-төмөн кыдырып.
Аккуланын жогунан,
Айкөл жүрөт кыжынып.
Бир эле чыгаар жери бар,
Келип калса бул жерге,
Чыгарбай сайып алам деп,
Коңурбай турат камынып.
Арстан Манас баатырың,
Жардан чыгып кете албай,
Же Коңурбайга жете албай,
Жалында турат зарыгып,
Айкөл шериң ошондо,
Куйушкандан көтөрүп,
Ат көчүгүн чөгөрбөй,
Ыйык жалдан тарткылап,
Амал кылып акырлай,
Коңурбай турган кечүүгө,
Келди эми жакындай.
Чыгарбай суудан сайам, деп,
Суудан сайып алам, деп
Кантип болом адам деп,
Найзасын кармап тыкыстап,
Коңурбай турат ыкыстап.
Кылт этип суудан чыгарда,
Карап Коңур турбады,
Качырып найза сунбады.
Байымдуу тууган кара көк,
Бардашы элден бир бөлөк,
Кирпик ирмеп жалтанбай,
Учунан улай кармады,
Сабы Коңур капырда,
Учу Манас баатырда,
Тарткылашып калганы,
Чабалдыктан шай кетип,
Арстан минген Айманбоз,
Аныктап агып алганы;
Антип алып көргөндө,
Арамза Коңурбай,
Чыгарбай суудан аларга,
Эби келсе баатырды,
Батырып сууга саларда,
Айла ойлоду ал дагы.
Айкөл минген Айманбоз,
Эки көзү чекчейип,
Карды көөп некчейип,
Жал-куйругу жайылып,
Токуму сууга малынып,
Түртүп койсо барылдап,
Тартып койсо Коңурбай,
Бери келет шарылдап.
Алоокенин Коңурбай,
Чыгарбай суудан алам деп,
Айыгышып турганда,
Алтын Айдар чок бел боо,
Атанган Алмаң эр ошо,
Капкайда жүрүп көрүптүр,
Айманбоз жайын билүүчү,
Суудагы аккан Манас деп,
Көңүлүн баатыр бөлүптүр.
Ашыккандан Алмамбет:
- Качпа, Коңур качпа - деп,
Баатырлык жолун башта - деп,
Бакырыгы баш жарып,
Кыйкырыгы таш жарып,
Атынын мойнун катыра,
Олбуй-солбуй камчы ура,
Шамал күнкү булуттай,
Бузулуп өңү кубаңдай,
Кабагы бийик кара көз,
Капталы жазы бойу энчер,
Каардуу баатыр Алмамбет,
Катуу үнүн чыгарып,
Качырып кирип келгенде,
Чыдай турган өзүбү,
Качпай Коңур көтүбү?
Кайра чапты чоң калдай,
Кара аты менен акылдай,
Ок өтпөс буулум шымынын,
Багалеги балпаңдайт.
Акырын келсе Алмамбет,
Алоокенин калчасын,
Кардын жара саймакчы,
Канын төгүп жаймакчы,
Арстан элге кайгырып,
Айманбоз минип кирип
Айабай жаман ардыгып,
Султан Алмаң көк жалың,
Сууга кирди аттыгып.
Чылбырдан кармап имерип,
Үзөнгү боого салганы,
Сүйрөп жөнөп калганы,
Суудан чыкты көгөрүп,
Эрлик кылып канкоруң,
Эки найза өңөрүп,
Кургакка чыга бергенде,
Каржиликте колоңсо,
Айманбозду Алмамбет,
Каната чаап таштады,
Айманбоз аксап баспады.
Алмамбет айтты мындай кеп:
- Кула сенин атың - деп,
Кут Куладан айрылсаң,
Курдашка өтпөйт датың - деп,
Аккула минген атың - деп,
Аккуладан айрылсаң,
Айлага өтпөйт датың - деп,
“Адамзат эр ат менен,
Ат жок күнү жат деген” Акылман айткан ушул кеп.
Кейишти тарткан чагың бу,
Келтирейин атыңды;
Ай караңгы түн болсо,
Туман баскан жылчыксыз,
Жер көрүнгүс күн болсо,
Кулагынын шамы бар,
Тумшугунун үстүндө,
Нокто кескен тагы бар,
Мурдараак минбей чалгынга,
Буулугуп турган чагы бар.
Караңгыда жол жүрсөң.
Кулагынын шамынан,
Жол жоголбой көрүнгөн,
Адашып калбай качырсаң,
Качкан жоо жандан түңүлгөн,
Касиеттүү Кула атың,
Кабылан, баса минерсиң,
Кол салып жоого кирерсиң.
Тетиги жыйган жүктөй кара таш,
Бооруңа баатыр баса жат,
Аламан келген аскерди,
Алдыңа суудан кечирбей,
Кандай да кылсаң амал тап, Бүтүрүп кебин Алакең,
Жылкы жакты бет алып,
Аралап кирди жол салып,
Кайнаган манжу, калмакка,
Аралашып баратса,
Учурап калды чоң Дөөтөн,
Оро-пара Алмаңа,
Оолукканда бу каапыр,
Оозунан түтүн бур этип,
Көзүнөн жалын шыр этип,
Бир керк минип алыптыр,
Кез болуп тосо калыптыр.
Алакең карап турбады,
Алышар анын убагы,
Алакең бетеп жеткенче.
Кыйынсынган Дөөтөндүн,
Кыйрынан келип капташты,
Кыргыздын кыраан Чубагы.
Чубактан найза жетти эле,
Тоодой керктин үстүнөн,
Томолонуп кетти эле,
Тоңкойуп доңуз турганча,
Төрө Алмамбет баатырың,
Эшик эндүү ай балта,
Чокуга койуп өттү эле.
Нескара угуп бу кепти,
Ичинен кызыл кан кетти:
- Дөөдүрөдү Манас өлтүрдү,
Буруттайды ким көрдү?!
Дөөтөндү Чубак сайдыбы,
Алмамбет канын жайдыбы,
Мындай болсо манжудан,
Таалай эми тайдыбы?
Колумда далай балбан бар,
Дөөтөндөн артык кимиң бар?
Мөшкөй манжу жүз миңсиң,
Тегеректеп бастырбай,
Ортого камап калыңар,
Алмамбет, Чубак, Сыргакты,
Барып кармап алыңар,
Найзалашса күч жетпейт,
Аркан салып тор жайып,
Бир амалды табыңар!
Манжудан чыккан менмин, -деп,
Беттешер болсо келсин деп,
Силер эңсеп тилеген,
Тигине бурут келди - деп,
Өжөрлөнгөн кыйынды,
Элден мурда жеди - деп,
Арбак урган, ант урган,
Алаштык элге баш урган,
Сарала атчан Алмамбет,
Кытайдан качып кеткен-деп,
Кетээринде жөн кетпей,
Дүйнөнүн баары тааныган,
Ортон колдой баатырдан,
Буданчаңды баш кылып,
Отузду сойуп таш кылып.
Жүрүп кеткен бу капыр,
Өз элин таштап жат кылып.
Көкала минген кең далы,
Көп жигиттин сардалы,
Булкуш канын бурдаган,
Бул дагы кыргыз балбаны;
Арзан киши бул эмес,
Акбалта Дөөнүн баласы,
Мындан бийсиз иш кылбайт,
Балакеттүү Манасы.
Кара кызыл аты бар,
Адамдан башка салты бар,
Бул дагы Жакып баласы.
Баарын жакшы угуп ал,
Бул үчөөнү ала алсаң,
Манастан башка бурутта,
Баш көтөргөн жок калар.
Өлүптүр кайран Дөөтөнүм,
Менден башка он эки,
Он бириң калбай түгөл бар,
Он бириң үчтү алып кел,
Алалбасаң он бириң,
Калбай такыр өлүп кел,
Артыңдан кирсин дүбүрөп,
Жүз миң черүү калың эл! Жол баштаган он бир зор,
Жүз миң черүү калың кол,
Ат койушуп жөнөдү,
Алмамбет, Чубак, Сыргакка,
Көрсөтмөк болду өнөрдү.
Айбан мүнөз бу алптар,
Ойуна албай өлөрдү.
«Таталап» жоолор жабылды,
Кыйкырыгы жаңырды,
Пейилин көрүп манжунун,
Алмамбет айтып бар кебин,
Сыргакка милдет тагылды:
- Чубак, Сыргак-эгизим,
Кем-керчи жок тегизим,
Көзүңөр көрүп туруптур,
Күркүрөп манжу келишсин,
Кечирбей суудан жолборсум,
Алдыбыз тосот, ойлогун,
Келип бизге жетишсе,
Бириңди бириң колдогун.
Жекеме-жеке болбогун.
Кабылан Сыргак жолдошум,
Көк чөлдөн сага жол болсун,
Чөбү чүйгүн, суу тунук,
Чөлдө жаткан кутуруп,
Кыргызды барып козгогун,
Кыргызды баштап келбесең,
Билдиң го жакшы болбосун,
Аккула минер аты жок,
Кайкыда калды жолборсум,
Жолуңда чыгаар деп ойлойм,
Олуйа Бакай колдоочум Деп Алмамбет айтканда,
Арстан Сыргак бир карап:
“Эптүү бала кептенип,
Мени жумшайт кысталак,
Сен баргын деп айта албай,
Чубактан неге жазганат?”
Айалдабай эр Сыргак,
Акыл угуп эс табат:
“Акбалтанын Чубагы,
Ар качан кезек талашат,
Аны билген Алмамбет,
Мага айтпай кимге айтат?
Кийиз баскан ким болсо,
Билегине күч келет,
Мага айтат турбайбы,
Атасы бирге тууган деп”.
Арыбаган-талбаган,
Арыгансып калбаган,
Урушта жүрүп күнү-түн,
Тогуз күн болгон чалбаган,
Телкызылын чулгутуп,
Сыргак кетти бургутуп,
Жолборс Сыргак баратат,
Болушунча камчылап,
Алдындагы Телкызыл,
Борбуйдан тери тамчылап,
Аралык алыс көп күндүк,
Ээр белес кез болсо,
Эргитип ашып баратат,
Түзүк жерде чуу койсо,
Аркасында чаң калат.
Селдей каптап жабылды,
Манжулардын кошуну,
Ошолордун ичинен,
Он бир балбан кошулду,
Ажаттын суусу кечүүгө,
Алды жетип тосулду.
Алмамбет айткан байагы,
Жыйган жүктөй кара таш,
Көчүгүн койуп эр Манас,
Окчо кармап келтесин,
Олтурат эле жол карап,
Каптаган селдей көп черүү,
Жеткенде алат кечүүгө,
Карап турган арстаның,
Аккелте менен бир койду,
Аламан келген көп аскер,
Кайра тартып дыр койду,
Ошол аткан бир окто,
Он миң черүү жоголду.
Ошол Ажат суусунун,
Айланып келме адырдан,
Кургак жолу дагы бар.
Чубак менен Алмамбет Эрлердин кылган амалын,
Эрикпей байкап угуп ал.
«Манжулардын көп черүү
Кечүүдөн кечип чыгалбас,
Келтирбей тосуп маңдайдан,
Кечирип Манас чыгарбас.
Тетиктүү жолду таппасак,
Теңинен тосуп жатпасак,
Аргыган шамал-жел келет,
Агызып кетер сел келет,
Кыйан келбейт, эл келет,
Кыйамат салар эр келет,
Булут келип чүмкөлөт,
Жарык күнүң бүркөлөт,
Туман каптап боз болот,
Ачып көздү жумганча,
Токсон илек кол толот,
Анда айла не болот?!» -
Буларды ойлоп эки эрен,
Акылдашып алышты,
Аттанып жолго салышты,
Айланып келчү адырдын,
Жолун тосуп калышты.
Ангычакты болбостон,
Айал-үйөл кылбастан,
Анжунун ханы Мурадил,
Кырк балбан деген зор менен,
Кырк миң аскер кол менен,
Кызыл жерде ат менен,
Кырк толгон жарак салт менен,
Карбаластап алыптыр,
Каптап келе калыптыр.
Анын арка жагынан,
Калмак Уушаң барыптыр.
Каркылдаган эринен,
Алтымыш миңди алыптыр.
Калмактардын Солоке,
Жол бербей келген кишиге,
Үйдө жатып бук болгон,
Бир кабаган ит эле,
Башаламан бакырып.
Оң-тескери чачылып:
- Жол меники, чыккын, - деп,
Мурадилди чакырып, Чыкпасаң жолду бошотуп,
Сени кошо жоготом,
Астын-үстүн сапырып!
Буруттун көрчү келгенин,
Жазганбай менден бастырып,
Бирине-бирин көрсөтпөй,
Жоготойун баарысын,
Манасын мунун баш кылып!
Көкөтөйдүн ашына,
Көп жыйындын кашына,
Мен барбадым көрбөдү,
Ошол үчүн келгени,
Ошондо көрсө ал мени,
А бүгүн мында келеби?! Солоке минтип күркүрөп,
Көргөн адам жүдөдү,
Козголуп андан жүрөгү,
Өтө жаман бу капыр,
Ташка тийсин тилеги!
Уйутуп койгон чойундай,
Бу чочконун жүрөгү,
Эти жок баары тарамыш,
Сом темирдей билеги,
Арзандык менен бул итке,
Адам уулу тиеби?
Үнүн уккан Мурадил,
Айбатынан сүрдөдү,
Барсаң баргын мурда, деп,
Жолдон чыга бергени.
- Чоң болсоң барсын, Макилче,
Макилди жеди туу белде,
Жанында турган колу жок,
Буруттан экөө бирдемде,
Ошонун бири болбосоң,
Энтигип барып бирдемде! Ачык айтпай Мурадил,
Күңкүлдөп мындай деди эле.
Солокенин мингени,
Чалбашнар деген ат эле,
Чалбашнардан башка айбан,
Көтөрбөйт муну деги эле,
Ыштыктан чыккан түтүндөй,
Оозунун чыккан буусу бар,
Салаңдап ыргып кетчүдөй,
Чекчейип турган көзү бар,
Казандын кара көтүндөй,
Капкара болгон жүзү бар.
Орто бойлуу болтогой,
Бети дулук томтогой,
Бул бадырек сүрөтү,
Түк адамга окшобой,
Мурду кечкил чокмогой,
Далысы кең, кууш айак,
Чокмор ооз, кир кабак,
Жалпак маңдай бир кулак,
Кулагындай эшектин,
Маңдайда турат салбырап.
Жиркенип адам баргысыз,
Буга окшогон айбанга,
Оозун ачып оп тартат,
Кезигип калса майданда,
Чылбыр бойу келгенди,
Жутуп ийип келе атат,
Учураса ар жайда,
Кылыч байлап көрбөгөн,
Найза сайып көнбөгөн,
Чоң күмбөздөй чойундан,
Чокмору бар күүлөгөн,
Ошол үчүн чочкодон,
Адамдын баары сүрдөгөн.
Чокморун күүлөп колго алып,
Түрдөнүптүр бул каапыр,
Жан алуучу немедей,
Сүрдөнүптүр бул каапыр.
Акбалтанын Чубагы,
Жаалысы келип тиштенип,
Жан айабай бу дагы,
Булгап найза кармады,
Солокеге жакындап,
Каршыласа калганы.
Кийгени темир күрөөкө,
Күркүрөгөн Солоке,
Чубакты чаап калганы,
Чапкан чокмор жеткенче,
Кар жиликтин булчуңга,
Кайран Чубак сайганы;
Сайган найза нетиптир,
Кар жиликтин булчуңун,
Бөсүп чыгып кетиптир.
Солокенин булчуңдан,
Кара кан агып шырылдап,
Таначардай булчуң эт,
Чыканакта салаңдап,
Чыдатпай ооруп зыркырап,
Чабарга чама калган жок,
Колундагы чойун баш;
Ачуусу келген Солоке,
Эндиреп болду денге мас.
Өтө берип эр Чубак,
Жана имерип сайарда,
Эбин мунун табарда,
Кырмысшанын Мурадил,
Тууганы анын Жанадил Жыландай болуп сойлогон,
Кызылсурду миниптир,
Кыйрынан чаңын булатып,
Кыраан Чубак баатырга,
Качырып келип тийиптир,
Тектүү найза эн темир,
Эрен Чубак баатырдын,
Майсооруга кириптир,
Күчтүү найза жеткени,
Көктекеден көзүрүң,
Көмөлөнүп кеткени.
Улай чаап ошондо Ойон Алмаң өнгөнү,
Кызылсур – минген атынан,
Көмө койуп өткөнү.
Көзүр Чубак далдаңдап,
Көркөм күлүк Көктеке,
Ыргып минди калдаңдап,
Сарала менен Алмамбет,
Солокеге баратат.
Ойрон Чубак караса,
Мурадил мелжеп ыкыстап,
Кыйрынан жөнөп алыптыр.
Алмамбетке жеткенче,
Алмадай башын кескенче.
Качырып Чубак сайганы,
Кырмысшанын Мурадил,
Баатырлыктан тайганы,
Кылжээрденин үстүнөн,
Кулап жетип калганы,
Арстан тууган эр Чубак.
Алмамбетти караса,
Солокеге кайран эр,
Сонун уруш салыптыр,
Астынан Алмаң имерип,
Кара санга сайыптыр,
Салаалап каны агыптыр,
Аркасынан имерип,
Карчытка найза малыптыр,
Кара канын жайыптыр.
Кылымды бузар балбаны,
Кырааның Чубак барганы,
Сол карынын булчуңга,
Болжоп найза муштады,
Сокудай этин булайтып,
Бөлө сайып таштады.
- Болду, Алаке, болду - деп,
Өлбөсө да бул каапыр,
Өлөсөлүү болду - деп,
Чубак айтты ошондо, Уланталы жолду, - деп,
Анда Алмамбет жемелеп:
- Чубак андай дебе, - деп,
Салоокени өлтүрбөй,
Койолу деген кайсыл кеп?!
Сак болбоду бирдеме,
Куну деген дары жеп,
Кара тоодо бу капыр,
Кайра атка мингенде,
Кандай адам тең келет,
Мен чабайын балталап,
Кармаар колу жок калды,
Сайгын, баатыр найзалап,
Сөөгүн сөпөт кылалы,
Солокени талкалап,
Мурадил, Уушаң, Жанадил,
Келе албайт жанын калкалап, Алмамбет чаап чокуга,
Чубак сайып бойуна,
Солокени кулатты.
Кызыларттын ойуна,
Нескара, Жолой черүүсү,
Суудан кечип өтө албай,
Мурадил, Уушаң колдору,
Алмамбет менен Чубакты,
Тепсеп өтүп кете албай,
Уруш болду күнү-түн,
Кой этим бышым дем албай.
Муну мындай таштайлы,
Манас менен Коңурбай,
Ажаттын суусу бойунда,
Алышкандан баштайлы.
Манас менен Коңурбайдын Ажаттын бойунда
беттешүүсү,
Коңурбайдын Бейжинге кире качышы
Элемандын Көкчөлгө,
Буткул-буткул көп көлгө,
Жай албастан кечкече,
Жакын кирип келген кез,
Кара кыргыз уланы,
Хан Жакыптын Сыргагы,
Абакеңиз эр Бакай,
Ар неме бар ниетинде,
Жүрүүчү экен жол тосуп,
Уларлуу таштын бетинде,
Абакең Бакай караса,
Келе жатат бир караан,
Күн шашике мезгилде.
Дүрбүсүн салып шыкаалап,
Алыстан абаң байкаса,
Арстан уулу эр Сыргак,
Кандай жалгыз келди? - деп,
Калгандар аман барбы? - деп,
Санаа күлүк изи жок,
Олуйадай Бакайдын.
Ойуна кетти далай кеп,
Кирип келди аңгыча,
Алдастаган эр Сыргак,
Алды жакка энтелеп.
Эми Бакай чакырды:
- Токтогун! - деп бакырды,
Бакырыкты укпады,
Кыйкырыкты туйбады,
Уйулгуган шамалдай,
Учту Сыргак турбады.
Анда Бакай абаңдын,
Санаасы санга бөлүндү:
“Анык кудай урганбы,
Чалдырбай чалгын Алмама,
Кытайлар амал кылганбы?
Анан Сыргак чуу койуп,
Көмүскө менен желгенби,
Көрүнбөй бизге келгенби?” Деп ошентип эр Бакай,
Минип атка шамдагай,
Көкчолок менен чуу койуп,
Жаш кезиндей дуу койуп,
Күмүшкө менен Желгени,
Көрүнбөй жетип келгени,
Укпаган дүмпөр Сыргактын,
Капталга найза жиберди.
Ээрден көчүк бултайып,
Үзөнгүдөн бут тайып,
Телкызыл жалын кучактап.
Карай салып кылчактап.
Аксакалы жаркыган,
Абакесин тааныды,
Абадан башка кеби жок,
Алдырып Сыргак наалыды.
- Калдаңдаган арам ит,
Калдаңдап атың чабасың.
Калдастап кайда барасың?
Ак калпак кыргыз алашым,
Аркасы болгон Манасым,
Амал ошол эр барбы?
Алмамбет, Чубак эгиздер,
Эки түгөй шер барбы? Анда Сыргак кеп айтат:
- Ой, абаке - деп айтат,
Аман барбыз баарыбыз,
Аман-эсен дени соо,
Арстан Манасы залыбыз, Кайра Сыргак божурап,
Баштан-айак билгенин,
Эмнеге келгенин,
Баарын айтты көргөн эл.
Анда Бакай кеп айтат,
Кеп айтканда эп айтат:
- Ушул бойдон барганда,
Дүрбөлөңгө салганда,
Айбыгышып арстандар.
Араң келген он төрт хан,
Бирөө сага барабы,
Ат изин алар салабы?
Мен барайын алдыда,
Дайарданып камына.
Бар, кийимиң жуугунуң,
Белиңди бекем буугунуң,
Тыш тонуңду тим койгун,
Мына ушинтип кайтып бар,
“Алмамбет, Чубак этсиреп,
Сойгон бээнин канына,
Тепседим”- деп айтып бар,
“Мурун барсаң олжо алдың,
Кийин барсаң кур калдың”,
Мындан башка кеп кылбай,
Аркамдан менин жетип бар, Бакай хандан кеп угуп,
Бар кийимин жуунуп,
Белин бекем буунуп,
Салган бойдон жөнөдү.