Ynha, muňa oýun diýerler! - 2

Дөвлет. Керешмәни шейле халда галдырып гидиберҗекми?
Гаммар. Вах, мен ӛзеленип нәче ѐла ол режиссерсумага ялбардым!
«маңа Мерданың ролуны берме!» дийип… Дӛвлетҗан, мен
илкинҗи бакышда Керешмә ашык болдум! Керешме гызың
ышкы йылдырымлап гурсагыма гирди.
Дөвлет. Керешме билен ниреде душушып йӛрсиң?
Гаммар. «Яңлан, Диярым» бәслешигинде. Мен о бәслешикде
айдым айтмадым, ѐк, Керешме җаның ышкы айдым болуп,
аташ болуп агзымдан чабырап чыкды! Мен о бәслешикде
айдым айтмадым, ѐк, мен ышк болуп йылдырымлап, аршкүрсүң арасыны якып-яндырдым! Ынанай, достум, хәзирем
шол айдымың язгысыны сынланымда хайранлар галян: айдым
айдянам мен дәл, айдымам меңки дәл, сесем меңки дәл! Менем
мен дәл!.. Мени шол бәслешикде еңиҗи эденем Керешмәниң
ышкы!.. Мен Керешмәни гӛрдүгим дүнйәни унудып, аловлап
янып башлаян! Ол хайван режиссер болса янып дуран ышкы
гӛрмән «сӛйги эйле, сӛйги бейле» дийип акыл сатяр!
Дөвлет. Мен саңа дост гепини айдян: Гаммарҗан, сен хакыкатданда ашыгың ролуны ойнап билмедиң.
Гаммар. Достҗан, достҗан, мен Керешмәни гӛренимден
сазанаклап, саңңылдап сүңңүми саклап билемок! Керешмәниң
җаналгыҗы җадылы гӛзлерини гӛренимден энтер-пелегим
айланып, акыл-хушумдан айрылып, демим тутуляр! Керешме
җаның шар гара гӛзлеринден чакян йылдырымлар мени якыпяндырып ташлаяр!... Ол гӛзли кӛр, кӛрзехин режиссѐр болса
янып дуран ышкы гӛрмейәр! Сахнада хакыкы ышк
йылдырымлап дурка, ышкы ойнамак нәмә герек?!
Дөвлет. Гаммарҗан, дурмуш хакыкаты бир зат, сахна хакыкаты
башга зат! Сен сахнада Керешмәни гӛрениңден ышкың апытупаныны саташярсың, эмма залда отуран томашачылар
Керешмәниң гӛзлеринден чакян йылдырымам, сениң аловлап
янып дуршуңам гӛренок. Саңа ышкың гениал образыны
дӛретмәге шерт дӛреди! Сен ылхамыңы хейҗана гетирип,
хакыкы ашыгың кешбине гирип, йылдырымлап дуран ышк
болуп Керешмәниң-де, залда отуран томашачыларың-да энтер
пелегини ӛвүрип, олара янып дуран Ышкы гӛркезмели!
Гаммар. Нәдип?
18
Дөвлет. Сӛйгүден-ышкдан беленде гӛтерилип!
Гаммар. Ай, акмак! Хей сӛйгүден, Ышк атлы гудратдан беленде
гӛтерлип болянмыдыр?!
Дөвлет. Болар! Сунгатың җадылы гудраты шонда-да! Сен җадылы
сунгат билен гудратлы ышкыңы бирлешдирип билсең, Сӛйгиң
сунгата телвас урдурып арша гӛтерер, сунгат болса, сениң
Сӛйгиңи йылдырымлап дуран алава ӛвүрип, диңе Керешмәниң
дәл, залдакы томашачыларың-да ышкына от берер! Сен дүнйә
Сӛйги билен Сунгатың адатдан дашары гудратыны
гӛркезерсиң!
Саз. Дымышлык. чыра сөнйәр...
Дөрдүнҗи гөрнүш
Гайлы гөхердиң өйи. Кыят, Хоҗа, Пайтык, Дөвлет дагы Гайлы ага
ерли-ерден ялбаряр. Саз кесилйәр.
Гайлы ага (гыгыряр). Мен сизе соңкы ѐла айдян! Сизе гыз ѐк! Вах,
эгер-де сиз атлы-абрайлы артист болмадык болсадыңыз, онда
мен сизе махлук, вагшы хайван диердим! Эгер мен пыгамбер
яшына бармадык болсадым, онда сиз билен юмруклы
гүрлешердим!
Сиз
бир
этика-эстетиканы
билмейән
дүнделеклер, түркмен
эдим-гылымыны, эдеп-экрамыны
билмейән мандалаклар! Мениң ягышдан-елден, гӛзден-дилден
горап йӛрен агтыҗагыма агзыңыздан гелени аталар ялы сиз
ким? Дерхал ѐк болуң ӛйден, ѐгсам… ѐгсам газабым гүйҗейәр.
Кыят. Садагаң болайын Гайлы ага, даг ялы гүнәми дары ялы эдип
гечевер. Мен Керешме җаны ӛз гызымдан эзиз гӛрйәндирин!
Мен Керешме җаның зехинине башымы эгйәндирин.
Дөвлет. Гайлы дәде, ылхам дийип бир гудрат бар! Онуң алы
хезретлери Ылхам! Анха, шол гүн Кыят Кепбановичиң ылхамы
дәли сил дей җошуп, аңкасыны ашырып алып гачайды-да!
Ёгсам Кыят Кепбанович күрти гойны ялы ювашҗа. Бизи дагы
оглундан эзиз гӛрүп, айлыгыны совруп ийдирип-ичирип йӛр,
ынанмасаң, йӛр Кыят дәдем ресторанда нәхили адамдыгыны
гӛркезсин! (Хич киме гөркезмән Пайтыга гөз гыпяр)
Хоҗа. Худай Керешмәниң гурсагына гуюпдыр гуюп билен
зехинини! Ынха, гӛрерсиң Гайлы ага, Керешме юрдуң мешхур
артисти болар!
Гайлы ага. Керешме җан, юрда мешхур айдымчы болды! Бизе
онуң айдымчылыгы бес!
19
Дөвлет өр-гөкден гелип Гайлы аганың маңлайына гечип мөлерйәр,
геңлейәр.
Дөвлет. Хов-хов, Гайлы ага, сен айдымчы билен артисти
деңешдирип отырмың? Түвәм дий! Гайтмышым эт! Артист
нире, айдымчы нире! Икисиниң Худайы бир болса-да,
пыгамбери башгадыр! Охо-хо-хов! Артист Алланың арзылан
сахыпҗемалыдыр, Гайлы ага!
Пайтык. Гайлы ага, сен Сара Бернар атлы мешхур артисти
билйәмиң? Җүмле-җаханы баглан гениал артист! Сара Бернар
хайсы юрда барса патыша гарашылан ялы дабара билен гаршы
алярлар! Анха, хакыйт Англияның ша аялы Сара Бернара ашык
боляр. Тылла тагтыны, гӛвхер тәҗини, тамам Англияны оңа
багш эдйәр!
Гайлы ага. Дур, дур! Ай пекге, Сара Бернарың ӛзи аял ахыры!
Пайтык (алҗыраяр). Сара Бернарың гудраты шонда-да! Оңа
дүнйәниң әхли эркек гӛбеклилери ашык болман, хатда
җынсыны унудып аял ша-да ашык боляр!
Хоҗа. Гайлы ага, Керешме ӛрән бейик артист болар!
Гайлы ага. Ханы такал-түкеззибаныңызы алың-да гӛтерилиң
ховлудан!
Дөвлет. Пәхей, ил-улус Гайлы ага диениң Горкут ата ялы
акылдардыр диййәди вели, агам, ханы сениң ол акылпайхасың? Я ил-улус ялңышып йӛрми? Сениң бар болуп
билшиң шумы?
Гайлы ага (дергазап). Бар болуп билшим шүй!
Дөвлет. Гайлы ага, ханы ил-улусы яланчы этме-де, пәхимпайхаслы яшулы бол!
Гайлы ага. Хә, пәхим-пайхаслы яшулы нәме эдйәр?
Дөвлет. Пәхим-пайхаслы яшулы ганыны гачырып, дызытдырып
дурман, фантазиясыны ишледйә! Йӛне сизе «Керешме ѐк!»
дийип гыгырып дурман шерт гой!
Гайлы ага. О нәмәниң шерти?
Дөвлет. Меселем, сен бизе «мени гӛрешде йыкың-да гызы алып
гидибериң» диййәң.
Кыят дагы хайран, Гайлы ага чакдан аша даяв боланы үчин эҗизҗе
артистлере хонданбәрси середип йыршаряр.
Гайлы ага. Шерт гоймалы болса гояяйс! Ынха, мен алтмышдан
аган адам, сизем җахыллар! Мени гӛрешип йыкың-да алып
гидибериң Керешмәни.
20
Дөвлет (Кыяда). Анха, эркек болсаң чык гӛреше! Кыят
Кепбанович, артист герегиң чын болса, чык орта!
Кыят (гахарлы). Мен сениң самсыкдыгыңы билйәдим, а сен
сапсым самсык экениң!
Дөвлет. Гайлы кака, сен артист диен миллети билмейәң! Хәзир
Кыят Кепбанович Пәви пәлваның образына гирер вели, сен
онсоң Валуев болай, Гӛроглы болай, гара ере чыршап ташлар!
Ханны Кыят Кепбанович, пәлваның образына гир бакалы!
Кыят. Ёк бол!
Дөвлет. Кыят Кепбанович режиссѐр адам, везипели ѐлбашчы!
Гӛрешмеги услып билмейә! Гайлы кака, сен Хоҗа Хайыдович
билен чапышып билермиң? Йүз метре, дӛрт йүз метре?...
Гайлы ага. Чыксын орта!
Дөвлет. Гайлы кака, сен Хоҗа Хайыдың эшегиң гарны ялы
гарнына бакма! Ол йүврүгиң образына гирсе, мен мен диен
тазыларам тозана гойяр! Хоҗа кака, чык орта!
Хоҗа. Акмак!
Пайтык. Гайлы ага, Дӛвлет чагака салланчакдан йыкыля, келлеси
дегйә гаты пола! Онунҗыны гутарып үч йыл экзаменден
йыкыля, дегйәр келлеси Ашгабадың асфалтына!
Дөвлет пәлван писинт Гайлы аганы, интелигент ѐлдашларыны
сынлаяр.
Дөвлет. Гара гүйҗе галанда Гайлы какам, бизден рүстем! Биз хәзир
Гайлы какам билен интеллектуал ярыш гуряс. Ылымдабилимде.
Гайлы ага (мөлерйәр). О нәхили ярыш?
Дөвлет. Акыл-пайхас, ылым-билим ярышы! Гепиң күлеси ким
билмешек ойнаяс. Биринҗи совалы мен берйән: Гайлы ага,
Борнео адаларында яшаян орангутанларың эркегине орангутан
дийилйәр. А зенан орангутанлара нәме дийилйәр?
Гайлы ага. Сен мени ойнаҗак болуп дурмуң?... Кыят,
аласамсыкларыңы ал-да гӛтерил ховлудан!
Дөвлет. Гайлы ага, сен Кыят Кепбанович икимиз билен күштде
ярышып билермиң?!
Гайлы ага. Кыят, шунуң аслында сагат затмы бир?
Пайтык. Сагат адам артист бормай!
Кыят. Ай, чоча, ай макав! Гайлы Атаманов велаят боюнча күшт
чемпионы!
21
Дөвлет. А биз ики адам. Ики келле бир келледен мыдама зор
гелйәндир!
Пайтык. Ай, пекге, Гайлы ага күшт боюнча спорт уссады!
Дөвлет. Болса болупдыр-да спорт уссады! Кыяс Кепбанович
гроссмейстер Лаукертиң, мен болса Бобби Фишериң образына
гирерин! Весселам!
Хоҗа. Кыят Кепбанович, урлуп-енҗилмәкәк гайдалы!
Дөвлет. Гайлы ага, ӛңүмиздәки екшенбеде мен сениң билен күшт
ойнаян! Театрың сахнасында! Разымың?
Хеммелер мөлерип середйәр. Чыра сөнйәр. Саз.
Авенсена
Кыят дагы гайдып гелйәр, олар гахардан яңа Дөвлети үтүп ийәйҗеклер.
Кыят. Акмак! Акмаклыгыңы эддил Гайлы гӛхертлерде эдәймелими
сен?
Хоҗа. Мен муны эшек енҗен ялы енҗейин-ле!
Пайтык. Күшдүң гӛчмесини дүйн ӛвренип, бу гүн велаят
чемпионыны утҗакмыш!
Дөвлет (ичякгынч). Онуң алы хезретлери артистлер! Горкмаң!
Образа гирерис, образа!
Пайтык. Хоҗа Хайыдович, ханы эллериңи айла, ѐгсам бизиң
ичимиз совамая!
Дөвлет. Халыпалар, мен достум Гаммарҗан үчин, онуң пәкизе
сӛйгүси үчин ола күштмиш, аждарха билен гарпышмага, Гара
дӛв билен тутлушмага тайяр! (ол сүем бармагыны гөге гөтерип,
ваҗып гөрнүшде олара чынлакай бакяр) Гүйчлини гүйчли
еринден барып еңмелидир!
Кыят. Спорт уссадыны нәдип күштде утарсың! Акмак!
Дөвлет. Халыпалар, богемалар, бомондлар! Гаммарҗаның доган
дайысы гроссмейстер! Гаммар Ашгабада гидйәр. Ашгабатда
гроссмейстер дикйәр күшди, бәрде биз дикйәс күшди! Апалап
ак чӛпи берйәс Гайлы ага. Ол гӛчйәр, Пайтык гӛчүми гӛрүп,
Ашгабада җаң эдйәр, гроссмейстер җогап гӛчүмини гӛчйәр,
Гаммарҗан Пайтыга җаң эдйәр. Пайтыгам оны маңа айдяр…
Бир сагатда велаят чемпионыны күл эдип утяс!
Хеммесиниң йүзи ягтыляр.
Пайтык. Ахов, шунуң мүҗүҗе келлесинде шыгырды бар ялы-ла…
Олар гечип гидйәрлер.
22
Сахнада күшт дикилипдир. Ак чөпде Гайлы гөхерт, гарада Дөвлет
ойнаяр. Кыят Кепбан дагы томашачы. Дөвлет габыл телефонындан
җаң эдйәр.
Дөвлет. Алев, мениң оваданҗа, акыллыҗа хоҗайыным – Узукҗан,
күшт боюнча дүнйә энсиклопедиясына серет! Хәзирки заманда,
бизиң эрамыздан ӛңден-соңда Гайлы Атаман дийип күштчи
болупмы? (Гайлы ага) Гайлы кака, күшт ярышларында
тахаллуслы-лакамлы чыкыш эдйән дәлсиң-дә!
Кыят. Сен самахыллап отурман күшдүңи ойна! Гара чының билен
ойна!
Дөвлет. Вәх! Гара чынымы эдер ялы гаршыдашым Касабланкамы?
Гарри Каспармы? Я Ласкерми? Гайлы ага ялыларың бир ай
ишләп алян айлыгыны мен ойнабам алян! Мен Гайлы аганы
ойнап-ойнабам утян.
Гайлы ага. Хей бидӛвлет, утҗагың чын болса, ойна-да самахыллап
отурман!
Дөвлет. Энтек агаҗан, мен сениң нервиңи ойнарын, нервиң
беркҗемидир ӛзи?
Гайлы ага. Гӛч-хов!
Дөвлет. Вәх, асыл гӛчмек гезеги менденмидир? (Пайтык Гайлы
аганың еңсесинден гелип, язгыны гөркезйәр. Язгыда ЕF-9
язылыпдыр) Гайлы ага, сен мениң ѐлдашлы йигитдигими бир
билйәмиң? Мениң ѐлдашым бар! Түркменлер-ә оңа җыны
барам диййәр. Җыным маңа аты ЕF 9-а гӛч диййәр! Кыят
Кепбанич, гӛчәейин онда?
Гайлы ага. Болшуң шу болса, мен сениң билен ойнамаян.
Дөвлет (шертнаманы узадяр). Шертнама баглашдык, Гайлы ага.
Эгер сен ойнамасаң, утулды хасап боляр!
Гайлы ага. Онда самсыклап отурман күшдүңи ойна-да… Гӛч-дә!
Дөвлет. Гайлы ага җызмасы ѐк-хов! Утулып баряныңы менден
гӛрме!
Гайлы ага. Мен утулянмы? Мен спорт уссады болуп сениң ялы
шүлерден утуларынмы?
Дөвлет. Гайлы кака, мен хәзир дүнйә чемпионының образына
гирип барян. Анха, бейледенем түвелейләп ылхамым гелйәр!
Онуң алы хезретлери артист Дӛвлет Хуммаев хәзир чемпионың
образына гирдиги ит масгарасы эдип утар сени! Сен артист
дийилйән адамда пынхан гудрат бардыгыны билмейән экениң!
Ол гүн Кыят какам пәлваның образына гирмәни башаранда, сен
дагы ере чыршарды! Арман, Кыят Кепбанович, режиссѐрлык
23
эдип, артистлик сунгатыны унудыпдыр. Ол гүн Хоҗа гарын
ылгамак боюнча дүнйә чемпионының образына гиренде сени
дагы тозана гоярды. Арман, Хоҗа гарын кӛрзехинрәк-дә!
Кыят. Түкет хов самахыллыңы!
Гайлы ага. Эй, тентек, сен утулып барярсың!
Дөвлет. Унутма Гайлы ага, мен утулан болуп утянлардандырын!
Гӛч ханы!
Гайлы ага. Ене гӛчүм сенден-ов!
Дөвлет. Гайлы ага, бейдип чыглып отураныңдан утулдым дийип
мерт болуп ташла күшдүңи!
Гайлы ага. Эй, гуррумсак, хей, мен сенден утуларынмы?
Дөвлет. Утулман маймын борсуң, Гайлы агаҗан!
Гайлы ага (саг элини бокурдагына сүйкейәр). Эй, пекге, сен мени
шундан доюрдың, шундан!
Дөвлет (йылгырып). Мен Хатам Тай ялы җомартдырын Гайлы
кака! (Саг элини депесинде ойнадяр) Шундан болянчаң
гидибер!
Гайлы ага (тарса еринден туряр). Кыят, мен шу доңузыңы уруп
сүйндүрәйин!
Дөвлет (Хоҗаның якасындан тутуп, Гайлы ага голайладяр).
Гайлы ага, ынха, урасың гелсе, ур, енч, депгиле, соңундан
«Хоҗаҗан бейик артист дийсең» болдугыдыр! Хах-хах-ха!
Гайлы ага (лампа ерине чөкүп, келлесини тутяр). Кыятҗан, Алла
ярың-ов, сен кимлерден артист эдип йӛрсиң?
Дөвлет. Хах-хах-ха. Ахав, велаятдашлар, чемпионыңыза бакың!
Чемпи-чемпи-чемпион,
гомпы-гомпы-гомпыон,
говшак
ойнайоң! Хах-хах-ха!
Гайлы ага. Хей доңуз, сен мениң үстүмден гүлйәмиң?
Дөвлет. Пархы нәме, сенем гүлүбер, гүлүбер! Абул Артаван
Аңңалакдар хер гүнде еди ѐла гүлен адам учмаха дүшер
дийипдир. Мен хәзир сени бехишди эдйән! Лукманлар хер
гүлки ӛмрүңи бәш минут узалдяр диййәр. Гайлы агаҗан, шу гүн
сениң ӛмрүңи бир ай узалдян, эртир ай… ярым!
Гайлы ага (атылып туряр). Кыят Кепбан, мен шу некгендәңи
ӛлдүрйән!
Пайтык. Бизден нәхили кӛмек герек Гайлы ага?
Дөвлет. Ынха-да! Мен мура-мурт мунуң ӛмрүни узалдып отырын,
ол болса, мениң ӛмрүми ѐлҗак! Ынха, онда мен сени
сыпайылык билен утуп гойберейин!
24
Пайтык (Гайлы аганың еңсесинден гелип гөркезйәр) Утҗак болсаң
ут-хов! Халыс бизи сурнукдырдың!
Дөвлет. Ынха, утдум! Күшт саңа!
Гайлы ага. Ёк, огул, сениң ӛзүңе күшт! Я утуланыңам билеңокмы
сен?!
Кыят. Акмак, мен айтмадыммы Гайлы ага спорт уссады дийип…
Гайлы ага. Ханы сен күшт чемпионының образына гирен ялыдыңла!
Дөвлет. Образа гирмесине гирдим, арман, дагарман түвелейләп,
торнада ялы болуп ылхамым гелмеди-дә! (чете) Хай-хай
Гаммар гроссмейстр дайың бар экенов!
Кыят. Мерез этди-дә!
Гайлы ага дерини сыляр, күшди сынлаяр.
Гайлы ага. Кыят, Керешме эртеден башлап ише барар…
Дөвлет. Айтмадыммы, мен утулып утяндырын дийип? Хах-хах-ха!
Даяв бердашлы Гайлы ага бирден Дөвлетиң, Пайтыгың бокурдагындан
пенҗе уруп, икисини хем ѐкарык гөтерйәр, олар богуляр, баззыкбуззуклаяр.
Гайлы ага. Гуррумсаклар, мениң гаршыма нәме пирим-пыррылдак
гурдуңыз?
Мениң
гаршыма
хайсы
Гроссмейстери
ойнатдыңыз?!
Хоҗа. Дӛвлетҗан, Пайтыкҗан, Гайлы ага рехимдардыр! Гайлы ага
гоҗадыр! Гайлы ага узакчыл дәлдир сабыр эдиң!
Чыра сөнйәр.
Бәшинҗи гөрнүш
Артистлер Кыят Кепбановичлерде ийип-ичип мес болуп отырлар.
Олар Хоҗаны чынаберимсиз ойнаярлар, Хоҗа өзүни чынаберимсиз
халда ойнадяр. Артистлер-дә!
Кыят. Сизиң Хоҗаҗан билен гӛзүңиз ӛвренишипдир! Хоҗаҗан
заманымызың иң бейик артисти! Хоҗа Хайыдович ялы артисте
дирикә хейкел дикилйәндир!
Пайтык. Хах-хах-ха. Шейдип Шейда гелип бир ай курорта гитсе
Хоҗа дирикә Фараонларың мумыясына ӛврүлйәр!
Огулла. Башлык, сен сейил багда бинят гурдур, Хоҗа кантуш
кыямат ахыра ченли биняда мүнүп, хейкел болуп дурмаярмы?
Дөвлет. Хоҗа кака, биз бир кӛрзехин яшлар-да! Ёгсам хер гүн
азанда сениң кераматлы босагаңы яссанып, мүбәрекден бедрой
кешбиңе сежде эдип, ак пата алып гайтмалы!
25
Пайтык. Хоҗа, ханы ериңден тур! (Хоҗа туряр) Әл-айт муны
Худайың ярадайшыны! Гениал тип! Хоҗаҗан, ханы маймын
болуп гӛркез! (Хоҗа хезиллер эдип маймын боляр). Ханы инди
пышбага болуп гӛркез!
Хоҗа пышбага болуп гөркезйәр, бирден шеррайлык билен җынссыз
гыгырып, аглап башлаяр.
Хоҗа. Вай-вай, мен ӛлүпдирин-эй! Вай, вай, мен ӛленимем билмән
ӛлүпдирин-эй! Шейдам, вай, мен хачан ӛлдүм-эй?
Огулла (гүлйәр). Шейда гелне дурмуша чыкан гүнүң ӛлдүң-эй!
Хоҗа. Вай, мен нәдип ӛлдүм-эй?
Узук. Гой, гой, Хоҗа Хайыдович, сен ӛлеңок, сен дири!
Хоҗа. Гой-гой, җиҗимҗан, мен ӛлүпдирин-эй! Би артист диен
миллет ӛләймесе бири-бирини ӛвйәми нәме?! Артист диен
миллет бири-бирини ӛвәйсе ӛләймейәми нәме?!
Дөвлет (чыны билен гыгыряр). Ай, кантуш кака, сен нәме
артистми? (Хоҗа дергазап болуп, юмрукларыны дүвйәр)
Языҗыларың пири Горкут ата! Шахырларың пири Магтымгулы
ата! Артистлериң пири – Хоҗа Хайыт ата!
Хоҗа пагыш-пара эрәп, хонданбәри гомаляр.
Пайтык. Хоҗаҗан, Томмазо Саллини!
Огулла. Хоҗаҗан Гарри Вайлдер!
Пайтык. Хоҗаҗан Айседоре Дункан!
Дөвлет (юваш). Айседоре Дункан америкалы тансчы хелей-ов!
Пайтык (юваш). Хоҗа оны билип дурмы, дашары юртлың адыны
тут-да магтабер!
Кыят. Хоҗа Хайыдович Молланепес театрының студиясыны
гутарып баряр обасына. Хайыт ага-да ур-тут Хоҗаны ӛерйәр.
Шейда (атылып туряр). Вай, мунуң менден башга-да аялы бармы?
Кыят (Шейда үнс бермән). Хах-хах-ха! Тутуш Гарахан обасы
Хоҗаны гелниң янына салҗак боляр, Хоҗа болса
Мүрзевилиниң аты ялы терсе зыңяр! Шол пурсат Пайтык
икимиз бараймарысмы?...
Пайтык (гүлйәр). Башлыкҗан, ызыны мен айдайын-ла… Хах-хахха. Гӛрениңиз Хоҗа Хайыт, ӛлҗек-йитҗек, гелниң янына
гирҗек дәл!
Огулла. Хай, акмаг-ай…
Дөвлет. Эпендиниңки ялы гелниң янына палавдан доянлар гирсин
диййәми?
26
Пайтык. Агалары дызаяр, атасы дызаяр, Хоҗа болса, кес-келләм
гелниң янына гирмекден боюн товлаяр. Онсоң бейик режиссѐр
Кыят Кепбанович нәдендир ӛйдйәңиз? Хоҗаны чете чекип:
«Хоҗаҗан, сен хәзир ӛйленйән йигидиң образына гирип,
обаңыза бейик артистиң кимдигини гӛркез!» дийди. Пах-пах,
гениал артист-дә! Хоҗа Хайыт шейдип (гөркезйәр) темегини
асмана тутуп, гирди яш гелинли җая! Хах-хах-ха! Ярым
сагатданам даш чыкды ала гыкылык болуп «мен олар ялы
партнѐр билен әр-хелей болуп ойнамаян!» дийип! Шейда
Амановна, сенден ӛң Хоҗа кантуш екеҗе гезек ӛйленйән
йигидиң образына гирип, екеҗе гезек репетисия эдип гӛрди!
Хах-хах-ха!
Дөвлет. Хай, кантуш дийилсе кантуш экен-ов! Яш гелниң учмах
гойнуна гирмән образа гирди дийсене!
Кыят. Хоҗаҗан хакдан ичен, халкдан иен артист!
Пайтык. Хоҗаҗан Патрис Лумумбаданам гүйчли артист!
Огулла. Хей, Хоҗа беркҗе отуравери!
Хоҗа. Хах-хах-ха. Беглер, мен ниреде отырын?
Дөвлет. Хатырҗем отур, Хоҗа кака! Сен КАМ-азың домкрадының
үстүнде отырсың! Хах-хах-ха!
Шейда. Ай, махлук, сени магтан болуп ойнап отырлар.
Хоҗа. Вәх, хезиллер эдйәнем диййән-ле! Достлар, ойнап магтаң,
айнап магтаң, магтасаңыз боля! (дик дуруп гөзлерини сүзүп
леззет биле) Мениң ики саны хүйрүм-мелегим бар! Бириучмахдан чыкан Шейда перим, икинҗиси ал яңаклыҗа, инче
биллиҗе, ләле леблиҗе шан-шӛхрат! Хах-хах-ха! Бол-бол Хоҗа
кантуш бол, мен гиҗелер Шейда перимиң гуҗагында,
гүндизлер шан-шӛхрадың гуҗагында дӛвран сүрйән! Мен ӛлмез
йитмез җавыдан! Хӛкүмедиме дӛнейин, мен леззет алып
сахнада дӛвран сүрйән, олам маңа мүң манат айлык берйәр-ә!
Огулла. Хоҗа Хайыт айлыксыз ойнамаярмы? Хах-хах-ха!
Хоҗа. Вах, сен айлыгың гүррүңини эдйәң! Мен айыма мүң манат
берип ойнамаянмы? Театр мениң дүнйәм! Сахна мениң месгенмеканым! Оюн мениң дурмушым!
Пайтык. Башлык, маңа җогап берсене…
Дөвлет. Эй, Пекге Пелекгәевич, сен зәхмет ругсадында…
Пайтык. Асыл шейледир-ов! Шу сапар ӛзүмем утанайдым-ай…
Эҗеш. Шейда, йӛр буларың екеҗе кеми кофе, ичдиклери учяр!
(икиси ашхана уграяр, Эҗеш ювашҗа) Олары сынла. Хоҗа
27
билен Кыядың шады-хоррам болуп отуршыны сынла! Бизден
ярымай дынянына хешелле какып учҗак болярлар.
Шейда (ювашҗа). Бизем хешелле какалы-да! Бизем ол икисинден
ярым ай дыняс-а!
Олара ашхана гирйәр.
Кыят (ювашҗа). Яшасын азатлык!
Хоҗа. Яшасын эркинлик! Яшасын саллахлык!...
Эҗеш билен Шейда кофе гетирип пайлаяр.
Кыят. Ядыңыздадыр, бир махал еди даг, еди деря ашып гайры
юртлара курорта гидердик! Пул барыны сечип, етмиш еди
таныш гӛрүп ӛлүмиң ӛйүнде путевка тапарсың, сегсен секиз
таныш гӛрүп ӛлүмиң ӛйүнде учара петек тапарсың!...
Хоҗа. Анха, инди йӛне гидибермели. Путѐвка-да герек дәл, гайры
задам!
Огулла. Президентиме дӛнейин, Авазаны җүмле-җаханың
учмахына ӛвүрди!
Дөвлет. Машыныңа мүнүп гидибермели!
Эҗеш. Узукҗан, бумада дурмуш гураныңда гидердиң-дә бизиң
билен учмахың гойнуна!
Дөвлет (өр-гөкден гелйәр). Пәхей, Эҗеш гелнеҗе, вах дурмуш
гурайсак, хей мен Узукҗемалымы Аваза ибәринми? (гүлйәр)
Узукҗаны алты-еди ай ише-де ибермейән!
Огулла. А гыз, сиз хачана ченли бейдип сӛйшен болуп гезҗек?
Инди дурмуш гурайсаңыз болмаямы?!
Узук (айнап өр-гөкден гелен боляр). Вай, мен шуҗагаз оглана…
агзындан сүйдүң ысы гитмедик огланҗыга дурмуша
чыкайынмы?
Дөвлет (тарса ерине галып, Узугың йүзүне үфлейәр). Сүйдүң
ысымыдыр шул?
Пайтык. Бай-бов, кейгим, Дӛвханың агзындан сүйдүң ысы
гидйәнчә гарашҗак болсаң, ишиң гайдыпдыр. Би заманың
яшлары отуз яшаман етишмейәр.
Дөвлет. Гарашмалы болса гарашыберйәс. Дурмуша болса
дүшүндик. Дурмуш ѐл ялы бир зат. Ёла чыканыңда илки
солуңа, соңра сагыңа серетмели!
Узук (элҗирейәр). Мен саңа сол гӛркезерин!
Дөвлет. Пайтык дәде, мен етишйәнчәм Огулла еңңем билен
дурмуш гуруп гӛркезсене, белки Узукҗемалыңам хӛвесине от
дүшәеди-дә!
28
Пайтык (гыгыряр). Эй, акмак, сен мени дүррек дийип эшитдиңми?
Огулла билен дурмуш гурар ялы мен акмакмы? Гӛрмедиңми,
мунуң ӛңки әри пакыр Огулладан зордан ӛлүп сыпыпдыр…
Огулла (гүлйәр). Сен аркайын бол, мен сениң ӛңки аялың ялы
акмак дәл! Икимиз гош бирикдирдигимиз, мен сениң эркыгтыярыңы аларын, онсоң ханы-маныңы, машыныңы-җайыңы
аларын! Хех-хех-хе, сен болса менден ер гутарянча гачып,
айба-ай алиментиңи ѐллар йӛрерсиң!
Эҗеш. Яшасын азатлык! Бол-бол Кыят Кепбан бол!
Шейда. Яшасын эркинлик! Яшасын саллахлык! Бол-бол, Хоҗа
Хайыт бол!
Хоҗа. Вай, мен ярым айлап сенсиз нәдерин-эй!
Шейда. Кыят Кепбанич билен бегенҗиңизе учар йӛрерсиңиз!
Дөвлет (сагадына середйәр). Гелнеҗелер, вагтыңыз болды! Отлы
бейик артистлер гелйә дийип гарашып дурмаса герек.
Хеммелер сагадына середип, ерлеринден турярлар. Эҗеш Кыяды
сахнаның өңүне чекйәр.
Эҗеш. Ханы маңа эл телефоныңы бер! Мунам сен ал!
Кыят. Нәме дийип?
Эҗеш. Тәзе ырым шейле.
Ол өз телефоныны әрине берйәр, әриниңкини өзи аляр. Шейда-да
Хоҗаны сахнаның өңүне чекип, онуң телефоныны алып, өзүниңкини
берйәр.
Хоҗа. Телефонлары нәме дийип чалышяң?
Шейда. Себәбини соң билерсиң…
Хер ким бир гошы алып, ѐла уграяр. Чыра сөнйәр. Саз.
*
*
*
Чыра яняр. Эллери агыр чемеданлы, эгни гош-голамлы Эҗеш билен
Шейда гайдып гелйәр. Олар гошларыны гоюп, өйи айланып гөрйәрлер.
Эҗеш. Гӛрдүңми, бизиң вепалы герчеклеримизи! Биссимилла, бизи
уградып ѐк болуп гидипдирлер.
Шейда (геңлейәр). А гыз, сен нәме Кыяды габанып йӛрмиң?
Эҗеш. Хава, габанян. Мен нәме габанмаз ялы, зенан дәлми!
Шейда. Ваей, шунча йыллап бал билен яг ялы гатышып, җаны
җана гошушып, яшашып йӛрен адамыңам габанмак бормы?
Эҗеш. Вай, сен нәме адамыңы габанаңокмы?
Шейда. Элбетде габанамок! (җакҗаклаяр) Мен Хоҗамы
гүҗүҗеккә далап, кантуш эдип ташландырын! Хоҗаны пәкизе
гелниң янына салып, дүнйәниң байлыгыны берсең-де, маңа
29
бивепалык эдип билмез! Бир замандан бир заман ӛлүп җеннете
дүшсе, учмахың хүйр-мелеклерине-де габагыны гӛтерип билмез
ялы эдендирин мен о кантушы!
Эҗеш. Гой, гой гыз. «Эркек эшек!» дийлен сӛз йӛнелиге дӛрән
дәлдир!
Шейда. Гая-гопуз ѐкка васвасы болуп отурмасана гыз.
Эҗеш. Ханы онда ӛй эелери?
Шейда. Ваей, гӛргүлилер гӛре гитсинми? Ӛмүр зынҗырда сакланан
кӛпеги бошадып гойберсең, хав-хавлап гидер үмдүзине, бир
салымдан гӛрсең, гелип зынҗырының янында ятандыр. (габыл
телефонда җаң эдйәр). Алев, Хоҗа сенми?
Пистолетиң ышыгы эгни махра халатлы, аягы шыпбыклы
Хоҗаның үстүне дүшйәр.
Хоҗа (габыл телефонда гүрлешйәр). Охо-хо-хо! Калбымда хейҗан
Шейдам! Пах-пах бал ялы датлыҗа, ышк ялы отлыҗа
овазыңдан
айланайын!
(телефоны
огшаяр)
Пах-пах
билбилгӛйәниң овазы ялы сесиң серхош эдип баряр-ов! Авазада
умман шалыгың сувпериси ялы болуп йӛрмиң, эзизим!
Шейда. Аваза учмах болайыпдыр, эзизим! Дүйнден бәри Хазар
деңзиниң гойнундан чыкмасак нәме? Җанымыз хезиллер
эдәйди… Нахар-шорам шейле бир тагамлы вели, биз
хакыкатданам учмаха дүшен ялы болайдык… Сен ниреде
эзизим?
Хоҗа. Ниреде бор ӛйдйәң? Хоҗа Хайыт Айралык дагында Хиҗран
җүлгесинде Пыркат күлбесинде ах чекип, пыган дартып отыр.
Шейдам, сен гитсең дүнйәде дурарлык галмаян экен! Мен
мунда эесинден җыда дүшен ит ялы увлап үмдүзиме
тутдурыбересим гелйәр! Хәлем янымда Кыят Кепбанович бар,
пйесаны ишлейәс. Сен хачан гелҗек, серви нәзим?
Шейда. Вай, Аваза геленимизе яңыҗа ики гүн болды… Хазарың
сувлы шейле бир җаныңа шипа, деңизден чыкасың гелмейәр!
Хоҗа (пышырдаяр). Эзизим, мен сениң гардан ак, сабадан ал
бедениң ашыгыдырын, сува дүшүп гүне янып, хебеши хелейи
ялы гап-гара болуп геләйме! Хах-хах-ха!
Шейда. Гыйв, йигрими йыллап топлан бар байлыгымыз ӛйдедир.
Ӛйи чолардып, онда-мунда каңкап йӛрмегин!
Хоҗа. Вай, мен сенсиз нирәк гидейин, Шейдам! Ӛтен агшам бизиң
ӛйде үч саны спектаклың дискини гӛрдүк. Хәзирем Кыят
Кепбановичлерде пйессаның үстүнде ишлейәс.
30
Шейда. Хош онда! Җаңлашып дур!
Ол габыл телефоны япып, Эҗеше сырлы-сырлы середйәр.
Эҗеш. Олар ниреде экен?
Шейда. Олар сизиң ӛйде экен.
Эҗеш. Онсоң биз ниреде?
Шейда. Бизем сизиң ӛйүңизде!
Эҗеш (гөге). Гудратыңдан айланайын гең-таң дүнйә! Бизем бизиң
ӛйде! Әрлеримизем бизиң ӛйде! Олар бизе гӛрүнмән
«пйессаның» үстүнде ишлейәр.
Шейда (айнап, Эҗеши ойнаяр). Ай делҗе пйесса тапандырлар-да!
Эҗешиң телефоны җырлаяр, ол габыл телефоны алып, илки диңлейәр.
Эҗеш. Шей дийсене? Говуҗа пйесса тапдыңызмы?... Ӛңки
пйессаның үстүнде ишлейәс?... (диңлейәр) Ӛңки пйесса дийип
дурман, тәзеҗесини, говуҗасыны гӛзлесеңизләң! Гӛзләң, гӛзлән
тапяндыр!...
Саз гүйчленйәр. Сахнаның өңүнден Пайтык гелйәр.
Пайтык (алыслара гарап). Бәх-хә! Кыят Кепбанич дагы эййәм
ызына гайдып геләйдимикә? Охо-хо-хов, ханха Хоҗа
кантушларда-да ышык бар! Бех… Кыят Кепбанич гайдып гелсе,
хӛкман маңа җаң эдерди… Ёк-лай, яңы овсарындан сыпан Кыят
ызына гелерми? Дур, дур, бирден оларың албассыларыарвахлары ызына гелен болаймасын?... Бир бела бар мунда,
аныкла, Пайтык, аныкла…
Ол гечип гидйәр.
Алтынҗы гөрнүш.
Алҗырап алабасгы болуп Пайтык гелйәр.
Огулла (гүлйәр). Гыйв, этек алты ең еди кимден гачып гелйәң?
Дөвлет. Хай ишигайдан биринҗи аялына душандыр-ов!
Пайтык. Ишлер пыррык, достлар! Ишлер пыррык!
Огулла. Хә, нәм болупдыр?
Дөвлет (чай гуюп узадяр). Ал чай овуртлап, непесиңи дүзле!
Пайтык (чай овуртлап). Эҗеш Амановна билен Шейда гайдып
гелипдир.
Огулла (җакҗаклаяр). Нәме Эҗеш билен Шейда гайдып гер ялы
гайтарма гелинмишми?
Дөвлет. Вай, олар курорта гитди ахыры.
Пайтык. Хава, курорта гитдилер, эмма ызына гайдып гелипдирлер.
ӛйде болса әрлери ѐк!
31
Огулла. Вай, мен бәш йыл бәри ниреден гайдып гелсем-де ӛйүмде
әрим ѐк. Әрлери болманы билен ишлер пыррык болаймалымы?
Пайтык. Ай акмак! Эркеклер аялларыны курорта уградып, нирә
гидендир ӛйдйәң! Кыят Кепбан Хоҗа кантуш билен тиркешип
Хаҗа гиденмидир! Вай, Худай тутмушлар!
Огулла. Вай, ол икиси нирәк гиденмиш?
Пайтык. Нирәк гидендир ӛйдйәң?
Огулла (мөлерйәр). Хә, чак эдйән.
Пайтык (кесгин). Ёк, олар сениң чак эдйән ериңден хас эйменч
ере…
Огулла (утанып). Вай, менем шо ери чак эдйән-дә!
Пайтык. Ёк, олар хас элхенч ере…
Огулла. Ох-хо!
Пайтык. Ох-хо дәл! Ох-хох-хох-хо! Хай багты ятанлар! Хай иши
гайданлар!
Огулла. Бейдип увлап йӛренден пейда ѐк. Икисине-де дессине җаң
этмели!
Огулла габыл телефоны алып җаң эдйәр. Сахнаның төри ягтыляр.
Шейданың ян телефоны җырлаяр. Шейда телефоны аляр.
Огулла. Алев! Хоҗа! Кантуш! Кантуш диййән мен саңа! Ниреде
отлап-сувлап йӛрсиң?!
Шейда (ардынып, Хоҗаның сесинде гүрлейәр). Алев, ким сен?
Саламың-хелигиң болмазмы сениң?
Огулла. Дерхал ӛйүңе гел! Албассың ӛйүңде салам тайынлап отыр!
Шейда билен Эҗеш гүлүшйәр, себәби телефондан Огуллаң сеси гаты
эшдилйәр.
Огулла. Вай, Кантуш, сен хелейиңден горкаңокмы?
Шейда. Горкамок! Ӛе бардыгым хелейимиң шахыны сындырар
мен! Чао!
Телефон япыляр, Огулла аңк боляр, мөлерип дур.
Огулла. О ишигайдан хелейимден горкамок диййә!
Пайтык габыл телефондан җаң эдйәр, Эҗешиң габыл телефоны
җырлаяр.
Пайтык. Алев. Кыят Кепбанич! Башлыкҗан!...
Эҗеш Кыят Кепбаның сесинде гүрлейәр.
Эҗеш. Хах-хах-ха! Албассысыны курорта уградан Кыят Кепбанич
нирде бор ӛйдйәң?! Хах-хах-ха! Кыят Кепбанич учмахда!
Акгаңлар учмахың хүйр-перилери билен дүнйәниң дәли
дӛвраныны сүрйәр!
32
Пайтык. Акгамҗан, Эҗеш Амановна курортдан ызына гелипдир!
Ӛйүңе басым гел, саңа довзах гарашяр! Башлыкҗан, канда
болсаңам дерхал гел!
Эҗеш. Сен нәме мениң кейпиме кых берҗек болямың?
Пайтык. Башлыкҗан, ики ѐла, үч ѐла башлыкҗан, мен саңа Эҗеш
Амановна ызына гелипдир диййән! Я сен серхошмың? Ӛе
гелдигиң Эҗеш Амановна асманы агдарып, дүнйәни
дүңдерйәр!
Эҗеш. Хах-хах-ха! Бар Эҗеш Амановна айт, асманы агдарҗак
болса, йүп тапып берйән! Ери дүңдерҗек болса лом тапып
берйән! Хош акгаңлар кейп чекйәр, кейп!
Эҗеш телефоны өчүрйәр, Шейда җакҗаклап гүлйәр.
Шейда. Бай томаша болдоввв!
Эҗеш. Ёк томаша инди болмалы, инди! (голларыны билине уруп
газапланяр. Пистолетың ышыгы өчйәр).