Дьикти Саас - 21

да Мордьой.
— Оччотооҕуга эн сыыныҥ бэрдэ, — Ленька өһүргэнэр. Тула оҕолор
күлсэллэр.
— Оо, экзамены быһа түспүт киһи! — Инга Люсяҕа сыста түһэр. — Мин
олус куттанабын, проваллыырым буолуо.
— Хаһан эрэ экзамен ааһар!
— Арай ханнык билиэт түбэһэрин билэр буол!
— Саатар, сочинение тематын диэ.
— Оннооҕор учуутал да билбэт.
— Олус долгуйумаҥ, син проваллатыахтара суоҕа, — Аргылов
кыргыттары уоскутар.
— Оскуоланы бүтэрдэхпитинэ, кылааһынан фермаҕа тахсабыт дуу? — Ганя Ланаттан ыйытар. — Арай тахсыбатахха? Мин, холобур, тракторга
барыам.
— Ол ким эйигин тракториһынан ылар? — диир Лена.
— Трактористыы диэбэтим ээ, тракторга грузчиктыы.
— Фермаҕа барарга комсомольскай мунньах быһаарбыта, — диир Лана
холкутук.
— Оччоҕо быйыл биир да киһи үөрэххэ барбат дуу? - Толя ыйытар.
— Барбат, бары буолла да бары.
— Кэбис, ким эрэ үөрэниэн наада.
— Холобур эн?
— Мин да буолуум, Соломонов, баҕар, эн да буол, — Толя холкутук
быһаарар. — Колхозка үөрэхтээх киһи наада.
— Кэнники да үөрэниэхтэрэ. Билигин оскуола—производство—үөрэх.
— Онуоха диэри биһигинньиктэр үөрэхпитин умнан да кэбиһэр инибит,
— Попов Ганя түгэх түһэр.
— Аахтаххына, өйдүөҥ.
— Киһи баҕатын бобору мин утарабын, — диир Толя.
— Коллектив быһаарбыта.
— Киһи баҕатын коллектив тоҕо күүһүлүөхтээҕий? Биирдии киһи
баҕатыттан коллектив мнениета үөскүөхтээх.
— Мунньахха бэйэҕит ылыммыккыт дии...
— Мин ол уураахха уумматаҕым, — диир Ганя.
— Ол да буоллар, аҕыйах элбэххэ бэриниэхтээх.
— Барыта
куолаһынан
буолан.
Кэргэн
ыларбытыгар,
ыал
буоларбытыгар эмиэ куолаһынан быһаарарбыт дуу?— кыһыйар Ганя.
— Сыыһа уураах.
Ганя тылыттан кыргыттар күлсэллэр, Толя эмиэ күлэр.
— Ганя, биһиги эйиэхэ мунньаҕынан кэргэн ылан биэриэхпит!
Мин Мандаарап Саша кэннигэр ньургуһун быыһыгар сытабын. Умса
сытан ньургуһун иһигэр хаамар кыра үөнү одуулаһабын. Кини тугу эрэ
көрдүүр, букунаһар. Бука айаҕын иһин сордонон эрэрэ буолаахтыа.
Ньургуһун төрдүгэр араас үөн-көйүүр барыта тиллибит, эчи үксүлэрин.
Кымырдаҕас тугу эрэ соһуста. Кымырдаҕастар эмиэ коллективынан
олороллор диэн аахпытым.
Коллектив диэн киһиэхэ хайаатар да наада быһыылаах.
Ганя сыыһа кыһыйар. Үгүс куоласка бэринэргэр тиийэҕин,
сөбүлэспэтэҕиҥ да иһин. Эн баҕаҥ сөп түбэспэт да буоллаҕына, син биир
толор. Макар Нагульновтыы. Кини этэр: өскөтүн партия сэриигэ
ыыттаҕына, үөрүүнэн ба- рыам, хортуоска көмүүтүгэр — үөрүөм суоҕа да
барыам, оттон ынах ыата ыыттаҕына — тииспин хабырыныам да син биир
барыам.
“Коллектив диэн биирдиилээн дьоннор механическай суумалара
буолбатах, социальнай организм”, — диэбитэ Михаил Сергеевич общество
уруогар. Оннук буоллаҕына коллективка бас-көс киһилээх буоллахха
сатанар. Холобур, Лана курдук дьоннор. Кинилэр тылларын иһиттэххэ
табыллар.
Толя Лананы кытта боччумнаахтык туттан кэпсэтэр. Лананы кытта
атыннык кэпсэтэрин мин санаам хоппот. Лана колхозка хаалара буолуо,
оттон Толя үөрэххэ барыа. Толя колхозка үөрэхтээхтэр наадалар диир, ол
иһин үөрэ- ниэн баҕарар курдук этэр да, мин итэҕэйбэппин. Үрдүк
үөрэхтэннэҕинэ, манна кэлэрэ саарбах.
Аттыбытынан солбуйааччы Максим Егорович уонна Людмила
Сергеевна кэлэн ааһаллар. Биһиэхэ уол кыыһы, дьахтар эр киһини кытта
хаамсыбыта суох. Сиигэ-одууга барар. Арай солбуйааччылаах эрэ онно
кыһаллыбаттар. Ким да тоҕо эрэ кинилэр тустарынан хоп-сип тарҕаппат.
Буолуохтааҕын курдук саныыллара дуу, хобугунаһааччылар тэҥнэһэн
хоһулуохтарын кыахтара тиийбэтин өйдүүллэрэ дуу. Арай биһиги эмиэ
кинилэр курдук кы- быстыбакка, тардыммакка сылдьарбыт буоллар, ол
киэһэ дэриэбинэ иһэ туолуо этэ.
Актрисалаах быһыкка тохтоотулар. Мантан сытан эрэ чээлэй күөх тыа
күлүгэ түспүт кылбачыгас ыраас уу урсунугар кыһарыйа көрдөххө, маҥан
таҥастаах икки эдэр киһи, кыраһыабай паара турара кэрэтин! Кинилэр туох
туһунан кэпсэтэллэрэ буолуой? Быһыт туһунан? Инники олох туһунан?
Бука, Максим Егорович эмиэ биһиэхэ кэпсээбитин курдук өрө
көтөҕүллүүлээхтик, итэҕэтиилээхтик быһыт систематын, үрэх үрдүнэн
бачыгыраһыахтаах дэриэбинэлэр тустарынан кэпсээн эрдэҕэ буолуо.
Эмискэ испэр туох эрэ тобуллар, төбөм иһэ ырааһыра түһэр.
Математика контрольнайыгар эмискэ ахсаан суоттааһына бу тахсан
ырылыс гынарыныы. Мин олоро түһэбин. Хайдах баччааҥҥа дылы итини
өйдөөбөккө сылдьыбыппыный? Мин колхозка хаалабын. Уонна Максим
Егорович, Байбаас, ити куорат уолаттара олоххо киллэрээри мөхсө
сылдьар дьыалаларыгар көмөлөспүтүнэн барабын, олоххо киллэрэргэ
охсуһабын. Дьонум олохторо үчүгэй буолалларын иһин охсуһабын.
Кэнники, Байбаас эппитин курдук, үөрэххэ барыам. Үөрэхтээх киһи буолан
кэллэхпинэ... Хайдах уруккуттан итинник быһаарымматахпыный? Көстөн
турар суолу! Сороҕор киһи билэр да тиһэҕэр тиийэ өйдөөбөт идэлээх. Били
“Кинигэ—билии төрдө” диэн библиотека ааныгар ыйанан турар былакааттыы. Бу күһүҥҥүттэн үгүстүк истэр “Оскуола—производство—үөрэх” диэни
дьэ дириҥник эппинэн-хааммынан чуолкайдык өйдөөтүм. Уопсай
знаменательгэ киллэриллибит холобурдуу бары барыта судургутуйа
түспүтэ: мин ханнык үөрэххэ барарым, туох киһи буоларым, дьоммор
хайдах көмөлөһөрүм.
Оскуола историятын суруйуубутугар бастаан мин баҕам коллектив
киэнигэр сөп түбэспэтэҕэ. Оттон колхозка тахсыыга сөп түбэһистэ. Санааҥ
сөп түбэстэ да, туох барыта судургу, чуолкай, үчүгэй буолар эбит. Санааҥ
табыллар. Бүөккэҕэ быһыты быыһыырыгар, бука, эмиэ оннук эбитэ буолуо.
Маҥнай уу кэлиитигэр быһыты тоҕо охсон, куотаары ыксал буолбута.
Бүөккэ тракторынан соҕотоҕун суукканы быһа кабинатыттан тахсыбакка
үлэлээбитэ, быһыкка буор астаран, бу анныбытыгар мэндээрэн турар
үтүөкэн күөлү быыһаабыта. Бүөккэ санаата эмиэ үлэтигэр сөп түбэспит.
— Оҕолор, оҕолор, мөккүһүмэҥ! — диир Улахан Света.
— Хата бары ыллыаҕыҥ!
— Оля, Света, таһаарыҥ!
Оля хап-сабар ойон турар, илиитин дирижердардыы далбаатыыр.
Аан дойду хатыҥын лабаата
Хас чараҥ аайытын куустустун!
Ырыа дорҕооно ууттан охсуллан, куула тыаҕа өй дуораана буолан
сатарыыр.
Киэһэ биһиги кылааһынан киинэҕэ барбыппыт. Айта биһикки
кэккэлэһэ олорбуппут. Саала толору, хараҥа, итии этэ. Биһиги
кэннибитигэр оҕонньоттор күө-дьаа кэпсэтэр саҥалара иһиллэрэ.
Ортолоругар Михаил Сергеевич ачыкыта килбэҥниирэ. Кини
оҕонньотторго тылбаастыыр, быһаарар.
“Альба-Регия” — венгерскэй фильм. Аҕа дойду сэриитин туһунан.
Советскай разведчицаны фашистар тыылларыгар врач-венгр хайдах
өлүүттэн быыһаабытын туһунан кэпсэнэр. Немец офицера кыыс радиолаҕа
саһыарбыт передатчигын булар. Рацияны булбут фашист идэмэрдээх
харахтара! Кыыс эрэйдээх куттаммыт харахтара! Врач фашиһы кэнниттэн
кэтэххэ биэрэр! Киинэ бу миэстэтигэр Айта саҥа аллайа түһэн баран, мин
илиибин туппута. Айта долгуйуута миигин эмиэ кууспута. Мин маннык
дууһам бары устурууналара тыҥаан киинэ көрбүппүн өйдөөбөппүн. Айта
илиитин мин илиибэр ууруоҕуттан болҕомтом хайдыбыта: киинэ уонна
Айта илиитэ. Мин үөрэбин, кыбыстабын, тиритэбин. Илиитин араарбатар.
Оттон Айта, тугу да билбэтэх курдук туттан, илиитин мин илиибиттэн
араарбакка, экраны көрөн олорбута.
Кэнники көстүү ситэ бүтэ илигинэ дьон суугунаспытынан туран
кэлбиттэрэ, таһырдьаны былдьаспыттара. Биһиги эмиэ хараҥа, итии
саалаттан таһырдьа тахсыбыппыт. Сөрүүн салгыны мин түөспэр
иҥсэлээхтик эҕирийбитим.
Чуумпу, нуһараҥ киэһэ налыйбыт этэ. Саас эрдэ куруутун да
тыаллаах буолааччы. Ол хотугу уонна соҕурууҥу тымныы — итии салгын
харсыһыытынан тахсар. Онтон итии салгын тымныыны лаппа
баһыйдаҕына, маннык нуһараҥ киэһэлэр кэлэллэр.
Биһиги бэйэбит да билбэппитинэн, дьиэбитигэр барар суолтан
туораан, атахтарбыт күөл кытыытыгар аҕаллылар. Тоҕо киһи күөл, өрүс
кытыытын ордороро буолла? Ким да түҥ тыаҕа тахсыа эбэтэр кураанах
хонууга барыа суоҕа этэ. Кырдьык да, бу чуумпу, саҥардыы тыллыбыт
мутукча сытынан дыргыйар киэһэҕэ эбэ (күөл диэҕи хайдах эрэ олуона)
ньуура ханнык да тыалтан мырчыстыбакка, сиэркилэ иэнинии нэлэһийэрэ
олус кэрэ. Хобдох биир маҥан хаар уһун кыһыны быһа сытан салгыппыт
дуолугар бу букатын атын көстүү!
Биһиги иккиэммитин да итинник биир иэйии кууста быһыылаах.
Онтон саҥата суох дууһабыт туолан, аргыый биэрэк устун хаамсабыт. Бачча
бэйэлээх үтүө киэһэҕэ биир да киһи биллибэт. Оол, ыраах үөскэ
тыылаахтар - балыксыттар усталлар. Эрдии салбаҕыттан үрүҥ көмүс
таммахтар илибирэһэ тохтоллор, үрүмэтийбит үрүҥ көмүс ууну тыы сытыы
тумса тоҕу үтүрүйэр.
Намыын киэһэттэн уонна санаарҕабыллаах киинэттэн миигин наҕыл
сылаанньыйыы кууһар. Радистка сүппүтэ хомолтолоох. Кини туох
буолбутай? Гестапо илиитигэр түбэһиэ дуо, ама? Айта эмиэ хайдах эрэ
киниэхэ майгылыыр. Кини курдук көрсүө, сэмэй, номоҕон. Ол эрээри,
ыксал дьыала тирээтэҕинэ хорсун, уолуһуйбат. Мин эмиэ кинини үөрэххэ
бардаҕына сүтэриэх бэйэм дуу?
— Айта, эн тугу саныы иһэҕин?
— Суох, тугу да санаабаппын.
— Хайдах киһи тугу да санаабат буолуой?
— Кырдьык, тугу да санаабаппын. Миэхэ маннык иһэр бэйэтэ да үчүгэй.
Оттон эн тугу саныыгын?
— Мин дуо? Кус-ньуолах көй-бараан түүн ийэ күөйэ көтөн тахсан
араҕас ими аргыый аҕай алгыы-таптыы саба тутта. Барыта уоскуйда,
барыта налыйда, — мин бэйэм билэрбинэн ааҕабын. — Үчүгэй дуо?
— Үчүгэй, — Айта мин илиибин ылан хонноҕун анныгар угунна. — Наадата суох, тугу да саҥарба.
Чараас болоньевай плащ нөҥүө кини этин сылааһа бу баарга дылы
билиннэ. Мин илиим долгуйбуппуттан салҕалаан ылла. Айта мин диэки
көрөн баран мичээрдээтэ уонна илиибин өссө ыксары кыбынна.
Бытааннык уонна өр биһиги эбэ кытыытынан кырдал устун испиппит.
Нуоралдьыйан дьикти киэһэ,
Дьикти киэһэ, сэгэрим.
Тиҥ-тиҥ тэптэ түөһүм иһэ,
Түөһүм иһэ — сүрэҕим.
Айта аргыый аҕай иһиллэр-иһиллибэттик ыллыыр. Улаханнык да
ыллаабат буолан. Мин көннөрү тылынан биһигини иккиэммитин кууспут
иэйиини үргүтүөхпүн баҕарбатаҕым. Айта иһиллэр-иһиллибэт ырыатыгар
санаам бигэнэн, кынаттанан, уйгууран үөһэ көтөр, ыраатар, чугаһыыр, көй
салгыҥҥа сөтүөлүү оонньуур.
Сөрүүн-сөрүүн сүөгэй курдук,
Сүөгэй курдук көй салгын,
Оттон ама мантан ордук
Хаарыан кэми булуомуй?
Уһуннук кэккэлээбит дэриэбинэ дьиэлэрэ ааспыттара. Быһытынан
биһиги куулаҕа тахсыбыппыт. Күөл кытыытыгар диэри үтэн киирбит үөттэр
быыстарыгар кэккэлэһэ олорбуппут.
Сайыҥҥы түүн сэргэх этэ. Ханна эрэ ыһыы трактора үлэлээн
ньиргийэрэ, мотоцикллар битигирээн ааһаллара. Ол булчуттар. Дэриэбинэ
ыттара үрэллэр. Атахпыт анныгар күөлгэ балык охсон биллиргэтэр, мунду
чалым- ныыр. Сотору-сотору үрдүбүтүнэн кустар кынаттарын тыаһа
суһугураһан ааһаллар. Хам-түм саалар тыастара иһиллэр.
Биһиги саҥата суох сааскы түүн тыаһын иһиллээн өр олорбуппут.
Туман көппүтэ. Оттон түүн букатын да хараҥарбатаҕа, тула сып-сырдык
этэ. “Өйдүүбүн сайыҥҥы күөх түүнү...” Үрүҥ түүн. Күөх түүн диэн ордук.
Белые ночи диэни күөх түүн диэн тылбаастыахха сөп эбит. Бэйэ, мин
Сашаттан ыйытыам.
— Тымныйан барбыта, ол аайы Айта бэйэтэ да билбэтинэн миэхэ
сыстан испитэ. Долгуйуубуттан, үөрүүбүттэн сүрэҕим улаатан айахпын
бүөлүүргэ дылы гыммыта.
— Тоҥнуҥ дуо?
— Суох, — диир Айта тоҕо эрэ өрө тыынар, дьигиһийэн ылар. — Чэ,
барыах.
Мин, акаары, ону эрэ күүппүт курдук ойон турабын уонна илиибин
биэрэбин. Илиибитин араарбакка, чочумча утарыта көрсөн турбуппут. Мин
Айтаны саҥа көрбүттүү, оттон кини тугу эрэ күүтэрдии. Мин Айта хараҥаҕа
күлүктэнэн өссө хараарбыт уонна кэҥээбит харахтарын көрөбүн. Эмискэ
харахпын симээт, Айтаны моонньуттан кууһан ылаат, уоһуттан ууруубун.
Айта атын баҕайытык муннунан аргыый “уой!” диэбитэ уонна сэниэтэ
эстибиттии байааттан, хараҕын быһа симэн миэхэ өйөнөн турбахтаабыта.
Онтон эмискэ тэйэ охсоот, үөһэ ыстанан тахсан дьиэтин диэки
дьулуруйбута. Мин ситэн ылан, тугу гыныахпын билбэккэ, сэргэстэһэ
хааман испитим. Хайдах- хайдах буолар быһыытай? Сибилигин аҕай
дьикти үчүгэй этэ дии.
— Айта!
— Тугуй?
— Кыыһырдыҥ дуо?
— Суох.
Дэриэбинэҕэ киирдибит. Айта бытаарда. Мин эрдийэн эмиэ
илиититтэн ыллым. Бу сырыыга Айта аргыый да буоллар, илиитин мин
илиибиттэн булгуччу босхолоото.
— Айта!
— Тугуй?
— Мин... Билигин хас чаас буолбута буолуой?
— Билбэтим, биир буолла ини.
Эмиэ саҥа суох. Быһаарыыта суох куһаҕан даҕаны. Этиэххэ да, ол
кыаллыбат. Акаары, сыырга олорон тоҕо эппэтэҕим буолла? Билигин
кэмсинэбин.
Арахсыы кэлэ оҕуста, Айта тохтообото, “пока” диэт, тиэтэйбиттии
төбөтүн умса туттан, дьиэтин диэки бара турда.
Сэрэниин-сэрэнэн дьиэбэр киирэн кушеткабын булабын. Хоско аҕам
муннун тыаһа баччыгыныыр.
Мин аан маҥнай кыыстыын уурастым. Муода да буолар эбит. Үчүгэй
да буолар эбит уотунан хаарыйан. Мин уураһыым өйбүттэн арахсыбат.
Тоҕо мин “таптыыбын” диэбэтим. Ол эрээри, тыл эмиэ наада дуо? Уум
кэлэн биэрбэккэ эрэйдэнэбин.
Бүгүн маҥнайгы экзамен.
Кыра кылаастар үөрэнэн бүтэн, оскуола иһэ киэҥ- куоҥ, чуумпу.
Бэҕэһээ кыргыттар кылааспытын мутукчанан уонна ньургуһунунан
киэргэппиттэрэ.
Оҕолор бары экзамеҥҥа киэргэнэн кэлбиппит. Биһиги, уолаттар,
хара көстүүмнээхпит, оттон кыргыттар маҥан фартуктаахтар. Төһө да
кыргыттар маҥан фартуктанан бары биир көрүҥнэммиттэрин иһин, мин
тыһыынча да маҥан фартуктаах кыргыттартан Айтаны эндэппэккэ булуом
этэ: мин санаабар, Айта киэнэ хайаларынааҕар да быдан тупсаҕай,
бэйэтигэр ордук барар.
Федора Алексеевна дуоскаҕа үс суол теманы суруйбут этэ: Горькай
“Ийэ” диэн романыттан Ниловна обраһа, Некрасов “Нуучча сиригэр ким
үчүгэйдик олорор” диэн поэматыттан “Гриша Добросклонов—норуоту
көмүскээччи” уонна көҥүл тема “Дьиҥнээх киһи диэн кимий?” Мин
Ниловна обраһын урут да сөбүлээбэт этим, миэхэ чаҕылхай образтар
ордуктар. Оттон Гриша Добросклоновы, кырдьыгын эттэххэ, бу маннык
диэн чуолкайдык билбэт этим. Онон үһүс теманы туох да халбаҥа суох
талбытым. Биһиги урут маныаха чугасаһар темаҕа суруйан турабыт. Баҕар,
ол иһин буолуо, миэхэ хайдах эрэ чэпчэкигэ, чуолкайга дылы этэ.
Уопсайынан да, мин санаам көммүт этэ. Тустууктардыы эттэххэ,
дьиҥнээх формабар сылдьарым. Мин хатылааһыҥҥа биири бэлиэтии
көрбүттээхпин. Өскөтүн киһи үчүгэйдик бэлэмнэннэҕинэ, куттаныахтааҕар,
төттөрүтүн, экзамены туттарса охсон, күүһү боруобаланан көрбүт киһи дии
саныыр. Мин настроениебын ордук Айта көтөхпүтэ. Ыарахан кэммэр
өйүүр доҕортон ордук үчүгэй туох баар буолуой? Кыыс инньэ гынара икки
төгүл кэрэ!
Федора Алексеевна тоҕустан үскэ диэри суруйаҕыт диэтэ. Уһуннук
суруйууһубут. Ол иһин мин наҕылыйабын, темабын талан баран, кылааһы
эргиччи көрөбүн. Айта кэннин хайыһан биир киксиилээхтик миэхэ
мичээрдээтэ. Мин уостарым эмиэ бэйэбиттэн ыйытыыта суох мичээрдээбитинэн бараллар. Мин ити кырыыбалыы уҥа олорор кыыстан
үөрэбин: кини ити килбэлдьигэс ыас хара баттаҕыныын, чохойбут
кэтэҕиниин, күөкэйбит синньигэс моойунуун, ити кыыс Айта, мин доҕорум,
миэнэ. Миигин үөрүү, киэн туттуу тиирэ киэптиир: “Көтүөхпүн ханнаный
кынатым?” Саша миэхэ тойон эрбэҕин уонна сөмүйэтин токурутан
көрдөрөр. Ол аата хайдаххыный диэн. Мин тойон эрбэхпин көрдөрөбүн.
Кэккэлэһэ Ваня Халдеев олорор, умса түһэн тугу эрэ суруйар.
Былаан оҥостуом иннигэр тугу билэрбин өйбөр сааһылыыбын.
Алгебра буолбатах, урут билбиппин өйүм ол-бу муннуктарыттан көрдүү
сатаабаппын. Тугу билбитим-көрбүтүм миэхэ өйбөр үтүрүһэ-үтүрүһэ
симсэллэр. Арай кинилэри системалыах, наардыах эрэ наада.
Дьиҥнээх киһи, биһиги кэммит геройа... Өйбөр, биллэн турар, урукку
олох геройа Печорин бастаан киирэр. Мин кинини тугунан да
дьарыктаммат, иирсээни эрэ тардааччы курдук саныыбын. Ону Федора
Алексеевна сөбүлээбэтэҕэ. Учебник киэнинэн толкуйдуохтаах үһүбүт,
баҕар, сөбүлээ, баҕар, сөбүлээмэ. Киниттэн арай үчүгэйэ диэн куттаҕаһа
суоҕа уонна бэйэтин кыана туттара. Оттон билиҥҥи кэмтэн “дьиҥнээх
киһи” Маресьев волята сөхтөрөр. Ол эрээри, миэхэ ордук күндүлэр
Джованьоли Спартага (“Спартак” диэн киинэни көрөн баран
сөбүлээбэтэҕим: Спартак биир- биир охсуһууга эфиопка кыайтарар.
Конвоир атаҕар тииһинэн түһэр — ханнык да геройга сөбө суох
быһыылары оҥортуур), Нагульнов, Шебалов “социализм сырдык
саарыстыбатын иһин” имэҥнээх дьулуурдара, Корчагин киһи аймах
батталтан босхолонуутун иһин охсуһар волята.
Бу дьону туох биир бөлөххө түмэр уонна туохтарын иһин мин
кинилэри таптыыбын? Халбаҥнаабат кытаанах санаалаахтарын иһин. Ол
иһин. Кинилэр тугу барытын тулуйаллар, ханнык да ыарахаттары
туорууллар, хаһан да санааларын түһэрбэттэр. Ол кинилэри угуйар,
кинилэр дьулуһар сыаллара — дьону барытын дьоллоох оҥоруу — коммунизм. Онтон ордук үчүгэй сыал туох баар буолуой сир
үрдүгэр?
Мин өйбөр таптыыр, саамай күндү дьоммун — олохпор холобур
буолар, үтүктэ сатыыр геройдарбын сыымайдыыбын. Уонна Дьорҕоотопко
тохтуубун. Кини эмиэ ити дьоннор курдук киһи. Ол эрээри, кини чугас,
маннааҕы уонна мин бэйэм арыйбыт киһим. Кини тугу тутустун биһиги
тутан-хабан көрөргө дылыбыт, кини туохха дьулуспутун биһиги
салгыахпытын, олоххо киллэриэхпитин сөп.
Мин дьонум кэпсээннэриттэн, Баһылай оҕонньор, Уус Миитэрэй
ахтыыларыттан, Михаил Сергеевичкэ көрбүт сурукпуттан уонна бэйэм
булбут матырыйаалларбыттан барыларыттан миэхэ сыыйа дьиҥнээх киһи
олоҕо арыллыбыта. Ол олох Дьорҕоотоп хаартыскатааҕы дьиҥнээх тас
көрүҥэр баппатаҕа, баһыйбыта. Уруһуйдаммыт эбэтэр муостан
оҥоһуллубут бухатыыры олонхоһут уохтаах-төлөннөөх уус-уран тылынан
оҥорон кэпсиир бухатыыра баһыйарыныы.
Мин өйбөр Дьорҕоотоп олоҥхо бухатыырыныы бөдөҥ- садаҥ,
улахан чөллөркөй куоластаах, күөстүү үллэ сылдьар эрчимнээх, дьону
барытын көҕүтэр, кэнниттэн батыһыннарар дьиҥнээх киһинэн, дьиҥнээх
геройунан хаалбыта. Кини тугу барытын чахчы ис дууһатыттан, былааны,
графигы эрэ толороору буолбакка, бу биһиэхэ, дьоҥҥо- норуокка наада
диэн оҥороро: дьону үөрэхтээһин, оскуола да тутуута буоллун, колхоһу
тэрийии уонна салайыы да буоллун. Итини революционнай энтузиазм
диэбитэ Михаил Сергеевич. Мин өйбөр революционерка, Ленин соратнига
Коллонтай тыллара киирэллэр: “Биһиги саҥа олоҕу тутаары тиэтэйэрбит,
сарсыҥҥыга хаалларбаппыт, сарсыҥҥыга саҥа соруктар тураллара”.
Кимиэхэ ити маарынныырый? Мин кими эрэ итинник дьулуурдаах
дии санаабыттааҕым ээ. Өйдөөбөтүм. Ону өйдүү сатыырга бириэмэ суох.
Дьорҕоотоп кэнники да санаатын ыһыктыбатах. Төһө да сиргэ-буорга
тэпсилиннэр. Бука, арыы үрдүгэр уу дагдайбатын кэриэтэ, кырдьык син
биир көбөн тахсыа эбитэ буолуо, ону өлөн хааллаҕа. Эт-хаан өттүнэн
кыайан тулуйбатах, өйө-санаата төһө да кыайбытын иһин. Туохтан маннык
модун күүстээх өй-санаа киниэхэ иҥмитэй? Коллонтай тыллара кэлэллэр:
“Биһиги сыалбытын уохтаахтык-төлөннөөхтүк итэҕэйэрбит”. Оннук эрэ
киһи бары ыарахаттары тулуйуох, кыайыах тустаах.
Мин сочинением сүнньэ, былаана тахсыбыта. Суруйан барабын.
Бэйэм санаабын нууччалыы кумааҕыга биэрэртэн куттаммат этим.
Кылаабынайа, грамматическай аһыыпка. Федора Алексеевна онно олус
кытаанах. Төһө да үчүгэй ис хоһоонноохтук суруй, миэстэтигэр
туруоруллубатах запятой иһин киниттэн “иккини” ылыахха сөп.
Олоххо сыаллаах буолан, Дьорҕоотоп мунчаарбат. Мин дьэ
өйдөөтүм Дьорҕоотопко кими маарынната көрбүппүн. Ол солбуйааччы
председатель Максим Егорович. Кини биһиэхэ колхоз туһунан кэпсииригэр
куолаһыгар чахчы бэйэтин дьыалатыгар эрэ, бэйэтин дьыалатынан
үлүһүйүү иһиллибитэ. Оттон председатель Поповка оннук үлүһүйүү баар
дуо? Мин кини кыыкынаабыт намыын, хаһан да үрдэппэт куолаһыгар ону
булан истибэппин. Кини саҥата барыта таба, сокуон хараҕынан, ыйаах
сүнньүнэн. Тус бэйэтин толкуйунан колхоз салалтатыгар орооспута буолуо
дуо диэх санаа кэлэр. Ол да буоллар, Дьорҕоотобу кыайбыт. Хайдах? Мин
маҥнай олус муодаргыы санаабытым. Онтон ампаартан булбут
мунньаҕым боротокуола уонна Михаил Сергеевич кэпсээнэ харахпын
аспыттара.
Чиэһинэйинэн кини хайдах кыайыай? Сэрэйбит курдук, чиэһинэйэ
суох киитэрэйинэн. Ол гынан Дьорҕоотоп тугу оҥорбутун бэйэтигэр
анньыммыт. Ол да иһин уһуннук тойон-хотун буолан олорбут. Быйыл
пенсияҕа тахсар диэн кэпсээн тарҕаммыта аҕыйах хонно. Бэйэтин олоҕор
кини үчүгэйдик олорон аастаҕа: бочуот, убаастабыл үрдүгэр... Попов тус
бэйэтин олоҕун үчүгэйдик олорбут. Дьорҕоотоп тус бэйэтэ олох
олорботоҕун кэриэтэ. Хайата ордугуй: бу дойдуга олус үчүгэйдик олорон
ааспытыҥ кэннэ кэннигиттэн үөҕэллэрэ дуу? Эбэтэр бу дойдуга олус
эрэйдэнэн олорон баран өлбүтүн кэннэ, дьэ, хайгыыллара дуу? Дьонтон
хайҕанар өрүүтүн да үтүө дьыала. Оттон тустаахха?
Ол эрээри мин Дьорҕоотоп суолун талыам этэ. Эрэйдэн дьон туһугар,
эрэйдэн бэйэҥ олоххор. Ол оннугар сүүһүнэн дьон-норуот үчүгэйдик
олордуннар.
Председатель Попов дьоллоохпун диэн сананара буолуо дуо?
Оҕолоругар туох диэн кэпсиирэ буолуой? Бэйэтин олоҕун, Дьорҕоотоп
эҥин тустарынан? Толя билэрэ буолуо дуо? Бука, кэпсээбэтэ буолуо ээ.
Толя ханнык эрэ темаҕа суруйда? Мин атыны саныы олорорбун өйдүү
оҕустум. Кэбис, буолан баран экзамеҥҥа сатаммат. Бэйэбин күүһүлээн
эмиэ темабар төннөбүн.
Түмүктүөххэ. Өлөн да баран Дьорҕоотоп кыайтарбыт дуо? Мин
санаабар, суох. Кини өлүүтэ миэхэ Стефан Цвейг строкаларын санатар:
“Так подвиг, казавшийся напрасным, становится животворным, неудача — пламенным призывом к человечеству напрячь свои силы для достижения
доселе недостижимого, доблестная смерть порождает удесятеренную
волю к жизни, трагическая гибель — неудержимому стремлению к
уходящим в бесконечность вершинам”. Мин ити строкалары нойосуус
билэбин уона сочинениебын түмүктүүбүн.
Сынньана түһэн баран сочинениебын үрүҥэр таһаарабын. Үрүҥмэр
таһаарарбар эпиграф талабын. Маҥнай Горькайтан “Пускай ты умер... Но
песне смелых и сильных духом всегда ты будешь живым примером,
призывом гордым к свободе, к свету!” Онтон Гете “Фауһуттан”: “Лишь тот,
кем бой за жизнь изведан, жизнь и свободу заслужил. Так именно,
вседневно, ежегодно, трудясь, борясь, опасностью шутя, пускай живут
муж, старец и дитя”. Ити эпиграфтар олус уһуттар, эпиграф кылгас, сытыы
буолуохтаах, ол иһин Людмила Сергеевна английскай уруогар куруутун
туттар “То strive, to seek, to find and not to yield”4 диэн Теннисон тылларын
суруйабын. Федора Алексеевна сочинениебын сөбүлээбэтэ чахчы. Ол
эрээри бу сырыыга “иккиттэн” куттанан, суобаспын кытта торгуйдаспат
бигэ санаа баар. Уонна сочинениебын Федора Алексеевна соҕотоҕун
сыаналаабат, комиссия сыаналыыр. Директор комиссия председателэ,
ортоку дуоспуруннанан олорор. Кини ханнык предмет специалиһа эбитэй?
Дым-Дым баар. Кинини кытта тугу эрэ ботур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ, бэһиссэттис кылаастарга нуучча тылын үөрэтэр эдэр, хатыҥыр Елизавета
Николаевна олороро. Комиссияҕа өссө утуктуу олорор саха тылын
учуутала кырдьаҕас Алексей Михайлович баара. Кини бөлүүн андыга
сыппыт быһыылаах.
Охсуһуохха уонна көрдүөххэ, булуохха уонна ыһыктымыахха!
Миигиттэн тугу эрэ кыайбыт-хоппут санаа арахпат. Ол мин
сочинением. Бэйэм киэнэ баһыттан атаҕар диэри. Дьэ хайдах
сыаналыыллар? Чахчы ис дууһам, ол иһин эбитэ дуу, мин олус
дьиксинэбин уонна түмүгүн билэ охсуохпун баҕарабын.
Дьиэбэр хайдах да тэһийбэккэ, сочинением түмүгүн билэ оскуолаҕа
кэлбитим. Оҕолор суохтара. Арай оскуолаҕа олорор Вера эрэ тугу эмэ
истээри-билээри соҕотоҕун аан быыһынан көрөн кылахтаһара. Кини
оннугар Айта да буолбат. Сэгэтиллибит аан быыһынан кэпсэтэр саҥа
иһиллэрэ, ситэ бүтэрэ иликтэрэ.
— Сочинениеҕын билэ кэллин дуо? — диэбитэ миэхэ Верка. — Эйиэнин
бэрэбиэркэлээн бүтэрбиттэрэ.
Мин сирэйим “ил” гына түһэр.
— Мөккүөр бөҕө. Ханнык темаҕа суруйбуккунуй?
— Үсүһү. Дьэ?
Уһатан-кэҥэтэн түһэн! Ассыаҥкатын этэ охсубат.
Федора Алексеевна олус соһуйда да, куттанна да: “Биһиги уруокка бу
туһунан барбатахпыт”, — диир кини директорга. “Мин кинилэргэ маны
кэпсээбэтэҕим”.
Сэрэйбит сэрэх, мин ыксыы түһэбин.
— Оттон Дым-Дым буоллаҕына: “Барбатах буоллуннар, ис хоһооно
олус бэрт буолбат дуо? — диир. Елизавета Николаевна кини диэки.
Алексей Михайлович тугу да саҥарбата. Федора Алексеевна сөпсөспөт.
Федора Алексеевна Попов куруутун өйдөөҕүмсүйэр, отсебятина, нэһиилэ
“үс” диир. Оттон Дым-Дым утарар: “Самостоятельнайдык толкуйдуурга
үөрэтиэх тустаахпыт”, — диир.
— Өр баҕайы мөккүстүлэр. Онтон директор: “Урукку өттүгэр хайдах
үөрэммитэй? — диир. Федора Алексеевна: “Сылы быһа чиҥ түөрт”, — диэн эппиэттиир. Оччоҕо “Түөрдү” туруоруҥ” диэн директор быһаарда.
“Түөрдү” туруордулар.
Мин “һуу” гынабын.
— Эйиэнэ?
— Иликтэр. Саша, Лана, Толя киэннэрин бэрэбиэркэлээбиттэрэ,
биэстэр.
— Оттон...
— Айта дуо? Бэрэбиэркэлии иликтэр да, үчүгэйдик суруйбут киһи
буолуо ээ. Кини курдук үгүстүк кинигэни ааҕар киһи куттаныа суоҕа этэ,
оттон мин олус куттанабын.
Мин интэриэһим умуллар. Төннөн таһырдьа тахсан иһэн көрүдүөргэ
кылааһым салайааччыта Анна Ивановнаны көрсө түстүм. Дорооболоһон
баран ааһаары гынан эрдэхпинэ, ыҥыран ылла.
— Кеша! Кэл, киириэх!
— Кураанах учительскайга киллэрдэ.
— Кеша, тугу гына сылдьаҕын? Үлэҥ түмүгүн истээри дуо?
— Ээх.
— Хас үһүнүй?
— “Түөрдү” туруорбут үһүлэр, — диибин.
— Оччоҕо маҥнайгы экзамены ситиһиилээхтик туттарбыккынан
эҕэрдэлиибин, — диэтэ кылааһым салайааччыта уонна улахан киһилии
илиибин тутта.
Бу миигин улахан киһилии үһүстээн эҕэрдэлээһиннэрэ. Маҥнай Айта
төрөөбүт күммүнэн эмиэ маннык эҕэрдэлээн турардаах. Онтон
Солбуйааччы. Мин кыбыстан сирэйим кытарар.
— Баһыыба.
— Кеша, эн билигин ханна олороҕун?
— Хайдах ханна? Оттон дьиэбэр, — Анна Ивановна ыйытыытыттан
муодаргыыбын.
— Хоноҕун диэн ыйытабын.
— Дьиэбэр.
— Аҕаҕыныын эйэлэстигит дуо?
Учуутал — учуутал, дьиэтээҕи олох — дьиэтээҕи олох, тустуһунаннар. Биһиги, оҕолор, дьиэтээҕи олох туһунан аһаҕастык
учууталларга кэпсээччибит суох. Мин саҥарбаппын. Анна Ивановна ону
билэр, ол иһин мин эппиэттээбэтэхпиттэн букатын да соһуйбат. Арай
боппуруоһун кыратык уларытар уонна куолаһын намтатар.
— Аҕаҥ мөҕөр дуо?
— Суох.
— Бэйэ дьонунуун кыыһырсыы үчүгэйгэ тириэрпэт, экзаменнарга
тэптэриэҥ. Аҕа, ийэ сыыспыттарын да бырастыы гынар баҕайыта.
Ким Анна Ивановнаҕа эппит бэйэтэй? Дьиэбэр сылдьыбыт, ийэм
кэпсээбит бэйэтэ дуу? Оҕолортон дуу?
— Кырдьаҕас дьон өйдөбүллэрэ туһунан уонна эйиэхэ куһаҕаны
санаабаттара чахчы.
Бэйэм да инньэ дии саныыбын. Ол эрээри, аҕабын кытта хайдах
эйэлэһэрбин билбэтим. Көрдөһүөхпүн туох да буруйу оҥорбуппун
билбэппин. Оттон аҕам ама миигиттэн көрдөһүө дуо? Арай итинник сыыйа
ааһар ини.
Мин саҥарбаппын көрөн, Анна Ивановна барыга бары олус быһаччы
быһаарар сыыһатын, өһөсүһүү куһаҕаҥҥа тириэрдэрин, төрөппүттэр
киһиэхэ саамай күндү дьон буолалларын туһунан мораль аахта. Онтон дьэ
сөп буолла быһыылаах диэтэҕэ:
— Чэ, ити мин эппиппин толкуйдаа, — диэн түмүктээтэ.
Анна Ивановна мораль ааҕара сонун буолбатах. Ол гынан баран,
кини бүгүн миигин кытта тэҥнээх улахан киһилии кэпсэттэ, өссө кини
кыратык ньылаҥнаһар туонуттан мин соһуйбутум.
Экзамен кэнниттэн сынньаныллыахтаах. Киэһэ күтүөт Мэхээчэни
хаайан мин дугдаҕа барсыбытым. Мэхээчэлээххэ Маҥан Баттах парторг
Арамаан баара. Кини эмиэ хоноһолуу барсаары кэлсэн олороро. Уһун уу
саппыкы- тын, истээх ыстааны уонна барааҥканы үллэччи кэппит этэ. Уон
иккилээх былыргы зауэрдааҕа.
— Эт атынан барабыт дуу, тимир атынан дуу? — Маҥан Баттах
Мэхээчэттэн ыйыппыта.
— Суол куурбут, мотоциклланыахпыт, — диир Мэхээчэ. — Хайа
уонна үһүө буоллубут дии.
— Бу эдэр киһи эмиэ барсар дуо? — диир парторг уонна миэхэ
эргиллэр. — Бүөтүр оҕотоҕун дуу?
— Ээх.
— Онуска үөрэнэҕин дуо? Оттон экзаменыҥ?
— Бүгүн маҥнайгытын туттарбыт, — мин оннубар Мэхээчэ эппиэттиир.
— Хата киһин “түөрдү” ылбыт.
— Сүрдээх киһи эбит дии. Куһаҕан баар дуо?
— Суох, — диибин мин.
— Дьэ үчүгэй эбит, — диир парторг. — Дьэ үһүөн бардахпыт, хата, эдэр
киһи байанайдаах буолуо.
“Урал” үһүөммүтүн үллэччи тиэммит таһаҕастары букатын тулуппат,
силлигирэтэн иһэр. Арай бадараан кэллэҕинэ мөлтөх, батылыннаҕына
көлүөһэтэ мэнээк эргийэр. Оччоҕо кэнники олорор сылбырҕа киһи, мин
ыстанан түһэн анньыһабын уонна хоҥнон истэҕинэ, хатана түһэн
олорсобун.
— Мэхээчэ, аттаргыттан хайаларын ордороҕун? — диир парторг.
— Эт аппын. Онтукаҥ вездеход, туохтан да иҥнибэт. Оттон бу тэрилиҥ
көнө сиргэ, кураанахха эрэ үчүгэй. Бадарааҥҥа, көр, ити эрэйдиирин.
Биһиги хонуохтаах сирбитигэр, Баһылай оҕонньор дугдатыгар,
кэлиибитигэр күн тиит баһыгар түспүт этэ. Оҕонньор дугдатыттан тахсан
үүчээнин иннигэр чэйдии олорор. Моойторуга аттыгар сытар. Биһиги
тиийбиппитигэр турбата даҕаны. Үүчээн ууттан тэйиччи халдьаайы үрдүгэр
тумуска турар. Иһирдьэ уу ортотугар улахан, омуннаан эттэххэ, балаҕан
саҕа дугда барыйар. Кини үөс өттүгэр икки сэлэ буолан мончууктар
барылаһаллар. Мин аахпытым 85 этэ. Ортолоро аһаҕас, анды түһэр сирэ
буоллаҕа.
Киирэр эрэр күн уотугар мөһүүрэлии кылбачыйар олус улахан күөл
халдьаайытыгар, куулатыгар ыраах-ыраах дугдалар. Күөл кытыытыгар
онно-манна буруо унаарыйар. Дугдаҕа киирээри олорор булчуттар
киэһээҥи аһылыктара быһыылаах. Биһиги тумулбут күөл бастыҥ миэстэтэ
буолара үөрүйэҕэ да суох киһи хараҕар өтөрү көстөрө. Оҕонньор манна
сааһын тухары сытар үһү. Ол иһин үүтээн туттубут. Күһүн, саас күөлтэн
тахсыбат, сааланар, илимниир. Тыаһаабат уулаах Тыымпы Былатыанын
курдук. Күтүөт Мэхээчэ — бастайааннай кыттыгаһа.