Дьикти Саас - 05

— Эһиэхэ интернат буолан турар дьиэҕэ, — эмээхсин эмиэ быһаарар.
Ородобуой диэн тугуй диэн ыйытаары гынан баран, мин туттуннум.
Үгүстүк ыйыттахха, баҕар, оҕонньор сөбүлүө суоҕа. Ородобуой — родовой,
род диэнтэн буоллаҕа. Барыны барытын билээччи Мандаараптан
ыйытыллыа.
— Дьорҕоотоп Боссоойко сэриититтэн саҥа кэлбит, — оҕонньор быһыта
баттаталаабыттыы кэпсээн барда.
— Кэтит курдаах, ыт буутун саҕа бэстилиэттээх. Киһи астынар киһитэ.
Оскуола, үөрэх туһунан кэпсээбитэ. Оскуоланы тутуоҕуҥ диэбитэ. Күһүн
оскуоланы туппуппут.
Оҕонньор бурууһун уурда, сонун тэллэҕин тэбэннэ уонна чохороонун
кыбыммытынан таҕыста. Мин баһыыбалаат, эмиэ бэргэһэбин, үтүлүкпүн
ылабын. Эмээхсин миэхэ чугаһыыр, ааттаспыт сымнаҕас куолаһынан:
— Тукаам, хаһыакка туох сонун баарый? — диэн ыйытар.
— Туох да сонун суох, — диэн хоруйдуубун уонна тахсабын.
Мин уруккуттан билэбин: ити эмээхсин оҕотун сураһар. Сэрии
бүппүтэ ыраатта, ол тухары оҕотун күүтэр. Ити хаартыскаттан, күлэрин
кыатана сатыы-сатыы, дьиэ иһин көрөр оҕолуу тэбэнэттээх, мэник
сирэйдээх эдэркээн лейтенаны. Улахан дьон кэпсээнинэн, Миша Попов
оҕо эрдэҕиттэн сытыытынан-сымсатынан, толлугаһа суоҕунан биир
саастаахтарыттан таһыччы чорбойоро. Төһө да уҥуоҕунан кыратын иһин,
бэйэтиттэн биир тутум үрдүк быаны көтөрө. Сэрии иннинэ национальнай
байыаннай оскуоланы бүтэрбит.
Миша Попов сэрии маҥнайгы күннэрин Белоруссияҕа көрсүбүт.
Чугуйуу хомолтолоох кэмигэр Москва анныгар ыар кыргыһыыларга
кыттыбыт. 1942 сыллаахха Сталинградка тиийбит. Хас да бойобуой
орденнаах разведка взводун командира старшай лейтенант Попов
табаарыстарыныын — нуучча Киселевтуун, татаар Мамедовтыын
бойобуой сорудаҕы толоро барбыттар. Үлтүрүйбүт таас дьиэ дьөлөҕөһүнэн
тыаһа суох ньимис гыммыттар. Ахсынньытааҕы буурҕалаах хараҥа түүн
кинилэри мэлдьэһэн кэбиспит. Туох буолбутун ким да билбэт... Мин өссө
билэбин эмээхсиҥҥэ итинтэн атын фронтан кэлбит хаартыска эмиэ баар.
Онно сиэрэй синиэллээх, сулустаах сиэрэй бэргэһэлээх, санныгар хаптаҕай
немецкэй автоматы иилэ бырахпыт старшай лейтенант турара.
Өһүөннээхтик өтөрү көрбүт, күлэри-үөрэри умнубут хараҕар, көтөхтөрбүт
уонна эрдийбит мөссүөнүгэр урукку көрдөөх-нардаах Миша Поповтан туох
да хаалбатаҕын курдук этэ. Эмээхсин ол хаартысканы ыйаабатах. Кини
билэр эйэҕэс, куруутун күлэ-үөрэ сылдьар Мишатыгар маарыннаабатыттан
атыҥыраатаҕа буолуо.
Биһиги пионерскай этэрээппит лейтенант Попов аатын сүгэрэ.
“Кыһыл суолдьуттар” буоламмыт, кини туһунан кэпсээни үгүстүк
истибиппит, хаартыскатын көрбүппүт, суругун аахпыппыт, табаарыстарын
кытта суруйсубуппут, сураһан, көрдөөн көрбүппүт да булбатахпыт. Отучча
сыл- лааҕыта сэрии будулҕаныгар сүппүт киһини булар чэпчэки буолбатах
быһыылааҕа. Эмээхсиҥҥэ оҕотун туһунан тугу эмэни кэпсиир эбитэ
буоллар, төһөлөөх үөрүө этэй? Кини уола сураҕа суох сүппүтүн өлбүтэ
буолуо диэн ончу итэҕэйбэт. Оҕом тыыннаах буолуо дии саныыр. Ордук
аҕыйах сыллааҕыта биһигиттэн сэриигэ баран сураҕа суох сүппүт Инга
Стручкова абаҕата Донбасска шахтер буолан олорорун хаһыатынан
булбуттарыттан ыла хас киирбит киһиттэн симиктик, көрдөһөрдүү оҕотун
сураһар.
Соччолооҕу туһамматым дии санаатым төннөн иһэн. Арааһа,
сыыстым: бөһүөлэк саамай саҥата суох киһититтэн саҕалаатым.
Баһылай оҕонньору Байанай курдук оҕонньор дииллэр бөһүөлэккэ.
Били сайын оттуу сылдьан бултуйдахпытына Саша алгыыр “кыһыл саһыл
кыалыктаах, хара саарба хаппардаах, быалаах кэрэмэс кымньыылаах,
ойдоох буурай оонньуулаах, бардам тутуу, барылы кэскил” Баай
Байанайыгар маарынныыр үһү. Баай Байанайдара эмиэ аҕыйах саҥалаах,
охсурҕаламмыт оҕонньор эбитэ дуу?
Эһэ бөҕөнү өлөрбүт оҕонньор. Үгүстүк арҕахтан өлөрөрө үһү.
Арҕахтаах эһэ. Мин арҕахтаах эһэҕэ киирэртэн куттаныам этэ дуо?
Куттаныам. Арай эрэллээх доҕордооҕум буоллар. Холобур, Саша
Мандаарап буоллун. Мин арҕахтаах эһэҕэ киирэргэ Сашаны ылыам этэ.
Халдеев Ваняны ылбаппын. Толяны эмиэ. Сашаны эрэнэбин, кинилиин
бука куттаныам суоҕа этэ. Сайын оттуу сылдьан Саша кэпсээбитэ: арҕахтаах
эһэни саас уһугуннардахха тииһэ ытыстан, тыҥырахтара кумуйан хаалар
үһү. Оччоҕо арҕаҕыттан тахсан сутуруктуу туппут баппаҕайынан киһини
кулгаах тааска охсон кууһуннарар үһү. Ытырыан айаҕа аһыллыбат, хайыта
тыытыан тыҥырахтара кумуччу көһүйэн хаалбыттар. Охсоро киһи
охсоруттан ыарыыта суох диир Саша. Кырдьык буолуо дуо? Умнан кэбиһэн,
оҕонньортон ыйытан көрүмүнэбин.
Биһиги дьоммут Баһылай оҕонньор онуоха маарынныыр түбэлтэҕэ
түбэспитин миэхэ кэпсээбиттэрэ. Биирдэ күһүн (эһэ тииһэ ытыстыан
иннинэ) куобахха туһахтыы сылдьан оҕонньор эһэ арҕаҕар түбэспит.
Чохороонноох эрэ үһү. Бэрикини баран, оҕонньор саа таһаарыан сүрэҕэлдьээбит, сүгэнэн бултаһарга санаммыт. Сүгэтинэн модьу бүө быһан
киллэрэн, эһэ арҕаҕын бүөлээн кэбиспит. Эһэтэ уһуктан арҕаҕын иһигэр
буллугунайа түспүт, онтон тахсаары тыынар чуолханнарын сиритэ тыытан
барбыт. Оҕонньор кэтэһэн туран эһэ биир баппаҕайа быгарын кытары
сытыы чохороонунан дук гынар, иккис баппаҕайа быгарын кытары эмиэ
дуксуйар. Эһэтэ сытыы тыҥырахтардаах баппаҕайдарыттан мэлийимээри
иһирдьэ тимис гынар. Оннук эһэни оҕонньор киһилиэ дуо — төбөтө бу
мэлэс гынарын кытта сүгэнэн сүүскэ биэрбит. Бүттэҕэ ол.
Оҕонньор сэрии сылларыгар соҕотоҕун үрэх баһыгар тахсара эбитэ
үһү. Соҕотоҕун кыһыны быһа үүчээнҥэ хонор. Соҕотоҕун, уонунан көстөөх
сиргэ соҕотоҕун. Эчи куттамматын! Арай онно дьаҥнаатын? Арай онно
атаҕын, илиитин өлөрдүн? Кимэ кэлэн көмөлөһүөй, тоҥон өлөр буолбат
дуо? Мин бөһүөлэк иһигэр турар Боппуоктар иччитэх ампаардарыгар
саахар да манньаҕа хонуо суохпун. Бары булчуттар оннуктар. Уорааннаах
уһун кыһыны быһа иэгэйэр икки атахтааҕы көрбөккө, биирдэ да
кэпсэппэккэ кыстыыллар.
Туох кинилэри оннук дьэбир бэйэлиирий, тулуурдаах тыйыс
санаалыырый? Булт имэҥэ дуо?
Тахсарбар оҕонньордоох будильниктара сэттэни көрдөрөрө.
Председатель Попову киһи киэһэ эрэ дьиэтигэр баттыаҕын сөбө, мин
киниэхэ сылдьан барарга быһаарыммытым.
Биһиги уонна председатель Поповтаах төһө да биир
араспаанньалаах буолларбыт, төһө да биир нэһилиэккэ олордорбут,
аймахтыы буолбатах этибит.
Биһиги нэһилиэкпит үксэ Поповтар. Сүрэхтээбит холуочук аҕабыкка
бары биир сирэйдээх буолан көстүбүттэр үһү, ол иһин барыларын Попов
диэбит (поп диэнтэн таһаарбыт) диэн биирдэ сайын от мустара сылдьан
Саша Мандаарап кэпсээбитэ.
Председателлээх дьиэлэрэ кулууптан чугас, хаҥас диэки этэ. Кинилэр
председателлэргэ ананан тутуллубут улахан, алта хостоох дьиэҕэ
олороллоро. Оҕолоро улаатан, сорохторо кэргэннэнэн, атыттара үөрэххэ
баран, тарҕаһан Толялыын үһүөйэхтэр этэ.
Миигин аан хоско ийэлэрэ көрсүбүтэ. Кини Толяҕа олус
маарынныыра, маҥан, толуу дьахтар этэ. Мин кыра эрдэхпиттэн
председательгэ дьүөрэтэ суоҕун иһин муодаргыырым: бу улахан,
кыраһыабай дьахтар токуруччу хаппыт, дьүһүнүнэн бүрэ, уҥуоҕунан кыра
киһиэхэ тоҕо кэргэн тахсыбытын.
Матрена Матвеевна саһархай, уолуһуйбут харахтарынан миигин
аахайбаттык көрөөт, тымныытык саҥарда:
— Толя суох, киинэҕэ барбыта.
“Айталыын” — испэр хомойбуттуу Матрена Матвеевнаны ситэрэбин.
— Толяҕа кэлбэтим, Роман Романовичка, — диибин. — Дьиэтигэр дуо?
— Матрена Матвеевна хаастара муодарҕаабыттыы өрө ыйаннылар:
— Баар.
Мин улахан дьону кытары кэпсэтэри сөбүлээбэппин, ордук дьыала
туһунан. Сэнээбиттии үөһэттэн аллара көрөн туран кэпсэтэр дьоҥҥо
уруокпун билбэт маҥнайгы кылаас оҕотун курдук сананабын. Ол иһин
толло-толлобун, дьиэлээх хаһаайканы батыһан, куукунаҕа киирэбин.
Председатель мин киирдэхпинэ тэриэлкэттэн хаппыысталаах хойуу миини
иһэ олороро. Хантан эрэ субу аҕай кэлбит быһыылааҕа. Миигин көрөөт,
эҕэрдэлиирдии күлэн мүчүҥнээтэ.
— Эдэр киһи, олорон кэбис уонна сонунна кэпсээ.
— Сонун суох, — диэтим мин. — Роман Романович, эһиэхэ кэллим.
Маҥнайгы этиибэр грамматическай аһыыпка оҥоро оҕустум,
бэйэбиттэн тутулуга суох бэлиэтии саныыбын. Эһиэхэ диэтим биир киһини,
кэргэнигэр мин наадам суох. Нууччалыы таттаран дуу, убаастаан дуу.
Председатели эн диир хайдах эрэ табыгаһа суох — председатель биһиги
буолбатах.
— Ол туох наадалааххыный? — диэтэ Роман Романович, аһыырын
кубулуппакка эрэ.
Мин аҕыйах тылынан кэпсээн биэрэбин. Төһө да аһыырын
тохтоппотор, председатель болҕойон иһиттэ. Бүтэрбиппэр:
— Бэртээхэй дьыала эбит, — диэтэ. — Мин онно туох
сыһыаннаахпыный?
— Оскуола туһунан истиэх этим, — диибин, бу сырыыга солбуйар ааты
кичэйэн тумнабын.
— Олус үксэ бэрт буолаарай барытын кэпсээтэххэ. Чуолаан тугу?
Мин мух-мах буолабын. Кырдьык да, чуолаан тугу?
Боппуруостарынан суруйан кэлиэх баара. Сүбэлэспиппитин өйдөөн этэбин:
— Оскуола сэрии сылларынааҕы кэмин, кимнээх онно үлэлии
сылдьыбыттарын, кимнээх үөрэммиттэрин.
— Сөп, сөп, — председатель сөбүлэһиэх курдук буолар.
— Кэпсиэххэ да сөп.
— Мин эр ылабын. Баһылай оҕонньор кэпсээнэ өйбөр киирэр.
Дьорҕоотобу, кини оскуоланы аспытын. Оскуоланы кини туттарбыт эбит
дии. Кэнники...
Мин кэнники тылларбар председатель, тэриэлкэтигэр төҥкөйөн
миинин иһэ олорон, сүүһүн аннынан сүрдээх үлүгэрдик миигин көрөн
ылла. Ол көрүүтүттэн дьик гына түстүм, этиибин ситэрбэккэ быстым.
— Сөп, сөп, — диэтэ кини уонна мин сирэйбин болҕомтолоохтук
одууласта. Сэнээбиттии мичээрэ олорор, үлэттэн сылайан кэлбит аҕам
киһи тыйыс дьүһүннээх-бодолоох председатель буола түстэ.
— Ким инньэ диирий? — председатель куолаһа намыын, кыыкынас этэ
да, олус тымныыта.
— Баһылай оҕонньор, — диибин мин буруйдаммыттыы, туохха
буруйдаахпын өссө билбэтэрбин да.
— Эһигини ким Дьорҕоотобу сураһыҥ диэтэ?
— Ким да сураһыҥ диэбэтэҕэ, бэйэбит.
— Тоҕо ол былыр үйэҕэ өлбүт киһини үөтэрдигит? — Попов аһыырын
тохтотто. — Кини кимин эһиги үчүгэйдик билэҕит дуо?
— Суох, — диибин маҥнайгы кылаас оҕотунуу ыксаан.
— Колхоһу куорҕаллаан, колхоз үбүн ыһан, дьон бөҕөнү сэрии саҕана
аччыктаппыт, сутаппыт киһи. Оннук киһини көбүтэргэ ким эһигини киктэ?
— председатель куолаһын үрдэппэтэҕэ, холку этэ да, суостааҕа. — Чэ эрэ,
эр киһилии көнөтүк, кистээбэккэ эт эрэ.
Мин саҥарбаппын.
— Ыйытабын дии: ким эйигин манна ыытта?
— Ким да ыыппатаҕа.
— Чэ оччоҕо кими туоһулаһаргытын эрдэттэн билэн баран туоһулаһыҥ.
Эһиги ону-маны өйдүүр буолбут, улааппыт дьоҥҥут. Бэйэ, директоргытын
кытта кэпсэттэххэ сөп буолсу.
Кэпсэтии бүттэ. Председатель тэриэлкэтигэр төҥкөйдө.
— Аата, ону-маны ыатаран, — Матрена Матвеевна куолаһын аан
хостон истэбин. — Хайы-үйэҕэ өлөн хаалбыт киһитэ суох үөрэхтэрэ
сатаммат буоллаҕа дуу?
— Сатанымына, сатанан бөҕө буоллаҕа, — диир председатель
кэргэнигэр. — Ол гынан баран ким эрэ иирдэр, кигэр буоллаҕа дии...
Мин тахсабын.
Бу сырыыга табыллыбатым дии санаатым. Баскыһыанньаҕа кэлиэх
баара. Настроениета суох кэмигэр түбэстим быһыылаах. Ол эрээри
председатель Попов настроениетын хоту сылдьар киһи буолуо дуо? Кини
суолтата суох кыра аайыттан кыыһыран тырытта сылдьар киһи буолбатах.
Манна туох эрэ атын баар.
Мин туохха сыыстым, туохтан кини кыыһырда? Мин кэпсэтиибитин
сааһылыыбын. Маҥнай кини үчүгэйдик кэпсэтэн испитэ дии. Дьорҕоотоп
туһунан ахтарбын кытта сүр үлүгэрдик көрдө. Кини көрүүтэ өйбүттэн
сүппэт. Суптугур кыра сирэйэ өссө синньээн, сүтэн, миигин үүттүүр
харахтара эрэ хаалан, өйбөр умнуллубаттык хатаммыттара. Мин улаатан
баран итинник тымныытык көрүллүбүппүн өйдөөбөппүн. Куолаһын хаһан
да үрдэппэт, куруутун сонньуйа сылдьар кыра, мөлтөх председатель миэхэ
атыннык көстүбүтэ. Мин киниттэн тутулуктаах буолуохпун баҕарыа суох
эбиппин.
Дьорҕоотоп туһунан. Мин кини туһунан аан маҥнай истэбин уонна
икки адьас тус-туһунан кэпсээни. Хайалара кырдьыгый?
Колхоһу тэрийбитин хайдах Баһылай оҕонньор сымыйалыай? Оттон
колхоһу куорҕаллаабытын? Сэрии саҕана дьон эрэйдэммитэ сымыйа
буолбатах. Ол туһунан ийэм, эбэм куруутун ыаһыйалаһаллар.
Тэрийбит колхоһун бэйэтэ куорҕаллыыр. Туох да логиката суох.
Дьорҕоотоп туһунан урут тоҕо кимтэн эмэ истибэтэҕим бэрдэй?
Саатар, дьоммуттан. Биһиги нэһилиэккэ суох араспаанньа. Дьорҕоотобу
Мандаарап Саша эбэтэр атын да оҕолор билэллэрэ дуу?
Киинэ бүтэ илик, уулусса кураанах. Мин суһал хаамыынан
дьиэлиибин.
Киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолуохтаах. Литература уруогар ырытар,
үөрэтэр геройдарбыт курдук. Мин куруутун икки эрээтинэн стройдаабыт
дьоннор кэккэлэрин көрөбүн: бииригэр үчүгэй дьон — биһирэбиллээх
геройдар: Корчагиннар, Давыдовтар, Нагульновтар, иккиһигэр куһаҕан
дьон — омсолоох геройдар: Половцевтар, Литьевскэйдэр. Кинилэр
үчүгэйдэрэ-куһаҕаннара кылаас дуоскатыгар суруллубуттуу ырылыччы
көстөр буолуохтаах. Ону көрөн олорон хайдах тус-туһунан сыананы
биэриэххин сөбүй? Мин өйүм хоппот. Мин соторутааҥҥа диэри инньэ дии
саныырым.
Быйыл барыта сабыс-саҥа. Олорор алааспын атын өттуттэн киирэн
көрбүттүү. Мин биирдэ мунаммын куулаттан алааспар киирэн баран
билбэккэ турбуттаахпын.
Улаатан өйдөнүөм кэриэтин, олоххо өйдөөбөтүм аҕыйыахтааҕар
үксээн иһэргэ дылы. Баҕар, ол иһин буолуо, былыр биир муударай киһи
“сааһыҥ тухары олор, сааһыҥ тухары үөрэн” диэбитин, иккиһэ абарбыттыы
саба саҥарбыт: “син биир акаарыгынан өлүөҥ”.
Олох биһиги бэһис кылааска географияҕа үөрэппит айсбергбытыгар
маарынныыр диэн толкуйга кэллим. Биһиги кини бэрт кыра чааһын
көрөбүт. Оттон анна, биһиги билбэппит-көрбөппүт, быдан улахан,
кудумньулуу барар. Муус үөһээ өттүн одуулаһа иһэн, эмискэ билбэккэҕин,
тыынан кэтиллэр курдук киниэхэ анньыллар соччо үчүгэйэ суох уонна
кутталлаах.
Били радиаторы да ылан көрдөххө. Маҥнай санаатахха, киһи
баайсыаҕа суохха дылы этэ. Алдьаммыт массыына бөххө быраҕыллыбыт
радиатора диэн туох улахан аһыылаах мал буолуон сөбүй? Сэбиэдиссэй
Онтооску инньэ диэбэтэҕэ. Кэнники толкуйдаатахха, биһиги билбэккэ
кыбыллыбыт этибит.
Сууттаныахпыт дуо, сэбиэдиссэй үҥсүүтүн истээт, биһиги гаражка
радиаторы илдьибиппит. Руслан, Саша, мин. Гараж иһигэр ким да суоҕа.
Биһиги, радиаторы ылбыт сирбитигэр муннукка туруоран баран, аҕалбыппытын этэ котельнайга киирбиппит. Үлэһиттэр бары котельнайга мустан,
тугу эрэ сүбэлэһэ дуу, табахтыы дуу олороллоро. Ортолоругар парторг
Арамаан маҥан баттаҕа көстөрө. Киирбиппитигэр биһигини өрө көрө
түспүттэрэ.
— Хайа, бу оскуола уолаттара кэллилэр, — диир бэлэм айах Бүөккэ. — Оҕолор, туохха кэллигит?
— Радиаторы аҕаллыбыт, — диэн эппиэттээбитэ биһигиттэн Руслан.
— Били үнүр уоран барбыт радиаторгытын дуо? — диир сэбиэдиссэй
Онтооску биһиэхэ эргиллэн. Кини мырчыстаҕас, хаппыт тэллэйгэ
майгынныыр сирэйэ үтүөнү күүттэрбэтэ. — Хайдах талбыккытынан
сылдьар дьоҥҥутуй? Ыйытыыта суох ылыы — уоруу буолар. Атастарым
аҕалбатаххыт буоллар, суукка эппиэттиэ этигит ээ.
— Сыыһа гыммыккыт, — Сатабыл Сааба Онтооскуну бигэргэтэр. — Манна гаражка наадалаах үгүс ээ, ону оскуола оҕото барыта илдьэн
оонньуур оҥоһуннаҕына хайдах сатаныай? Бачча улахан дьон, ону өйдүө
эбиккит.
— Оскуола оҕолоро наһаалаан эрэллэр, — Онтооску эбии айдаарар. — Бу тугу туохха да уурбаттарын, сыаналаабаттарын! Бу сүрэхтэрэ суоҕун!
Учууталлар туохха үөрэтэн эрэллэрэ буолла?
Онтооску оскуолаҕа, учууталларга хаһааҥныттан эрэ өстөөх киһилии
хоһох хостуур. Оннук дьоннор баар буолааччылар, кинилэртэн арыый
үөрэхтээх дьону сөбүлээбэт, үөрэхтэрин былдьаппыт курдук саныыр,
үөрэхтээхтэргэ кыһыйар дьон.
Ким да саҥарбатаҕын үрдүнэн Онтооску тохтообот.
— Оскуолаларбыт да олустар. Биһиги, колхозтаахтар, бэлэммитигэр
олорон өйдөөҕүмсүйэллэрин, хааххайдаһалларын эрэ билэллэр. Бу
уолаттар улааттахтарына эмиэ үөрэҕэ суох колхозтаахтары үлтү
тэпсиэхтэрэ.
Аҕа саастаах дьону кытта этиспэт буолуҥ диэн дьоммут биһигини
үгүстүк такайааччылар. Ол да буоллар Саша, оскуолатын, учууталларын
саҥаттаран, хараҕа уоттана түстэ. Оттон Руслан, бэһис кылаас оҕотунуу “эй,
эй” дии-дии, төбөтүн мулукуччутар, тарбанар. Кини утарсар толкуйа суох
буолуохтаах, оннук толкуй төбөтүгэр киирбэтэҕэ да чахчы, сөпкө мөхтүлэр
эрэ, сыыһа мөхтүлэр.
— Учууталлар онно буруйдара суох, — диир Саша. — Биһиги да
көҥүллэтэн ылбыппыт.
— Кимтэн көҥүллэппиккитий?
— Мин көҥүллээбитим, — диир бачча тухары саҥата суох истэн
олорбут маҥан баттах Арамаан.
Онтооску ах барда, Арамааны одууласта.
— Атын киһи подотчетун ыскайдыыр, биллэн турар, чэпчэки, — диир
кини сөбүлээбэтэхтик. — Арай миигиттэн төлөттүннэр?
— Төлөөтөххүнэ даҕаны итиччэни уйунар оҕонньор буолуоҥ, — дьаалайбаттык Бүөккэ этэр.
— Эн төлөөр бүтүн массыынаны, бэрт оҕо, — Онтооску Бүөккэҕэ
кыыһырар. — Бу саҥардаҕа торооһуна суоҕун.
— Бука, төлөппөттөрө буолуо ээ, — диир Сеня, сабыс- саҥа ЗИЛ-130
массыына суоппара, уһун көтөх уол, арыы буолбут халыҥ былаахы
остуолга тоҥонохтонон олорон.
— Списаниеҕа барбыт массыына.
— Таһырдьа состорон кэбиһиэххэ сөп этэ, — Бүөккэлээх Сеняҕа Ганя
холбоһор, “Беларусь” тракториһа.
— Списаниеҕа барбытын дуу, барбатаҕын дуу бу Саабаттан да ыйытыҥ.
— Онтооску Саабаны ханыы тардыһар, — уонна состортооҥ.
Сааба олорор суон сомоҕо маһын мөкүҥнэтэр.
— Быйыл списаниеҕа ыытаары гыммыппытын боболлор. Ол иһин
турар. Списаниеҕа ыытар сүрдээх уустук.
— Дьэ, ити иһиттигит, — Онтооску уолаттар сирэйдэрин биир-биир
көрөн, төбөтө лэкээриҥниир, онтон Ганяҕа эргиллэн. — Мин
сэбиэдиссэйим тухары состорбоккут буолуо. Сэбиэдиссэй буоллаххытына,
талбыккытынан состорооруҥ.
— Син списаниеҕа барар. Тракторбын оҥордорбун эрэ тута таһырдьа
состорон кэбиһиэм, — диир кырдьык- хордьук Бүөккэ. — Олус үгүс
миэстэни ылан турар.
— Онтооску Бүөккэҕэ эргиллэр:
— Олох сананыма даҕаны, төлүөҕүҥ.
— Эн төлүөҥ буоллаҕа дии, подотчеттаах киһи, — Бүөккэ хараҕынан
имнэнэр, уолаттар күлсэллэр.
— Дьэ, состорон көрөөр эрэ.
— Состоруом!
— Чэ бэйэ, тохтооҥ, — парторг Онтооскулааҕы буойар.
— Солуута суоҕу мөккүһүмэҥ. Эн, Бүөккэ, тылга тииһимэ. Антон
Павлович, состоруохтара суоҕа. Оттон бу эдэр дьону мөҥүмэ. Сотору көмө
дьон буолуохтара.
— Ким билэр...
— Ким билэр диэмэ, чахчы. Эн биһиккини солбуйуохтара. Оскуола,
колхоз диэн мэнээк тыллаһаргын бырах, кырдьаҕас, сааһырбыт киһи
буолан баран. Оскуола, учууталлар эн биһикки оҕолорбутун үөрэтэллэр,
иитэллэр, кинилэртэн чаас арахса сатаама.
— Оннук, оннук, — дэһэллэр уолаттар. — Хайа, эһиил манна бэйэҕэр
кэлэн үлэлиэхтэрэ дии.
Онтооску кыайтаран саҥата суох барбыта да, кини саҥата түбэлтэҕэ
буолбатах быһыылааҕа. Уолаттар Онтооскуну хаадьылаабыттарыттан
иһиттэххэ, массыына син биир туһата суоҕа. Ол эрээри, парторг буойбатаҕа
буоллар. Онтооску учууталлар уонна оскуола туһунан өссө тугу туойара
биллибэт этэ.
Биһиги Дьорҕоотобунан бэйэбит да билбэккэбит, алҕаска, үгүс киһи
ыалдьар уонна сөбүлээбэт боппуруостарын таарыйбыт быһыылаахпыт.
Онно улахан дьон икки аҥы сыһыаннаспыттара. Сорохтор ону эһиги
билэргит, киргэ-хахха сыстаргыт, олох куһаҕан, хараҥа муннугун өҥөйөргүт
наадата суох, былыргыны былыт саппыта диэн, тута сатыыр курдуктара,
атыттар — биһиги кэннибититтэн олохпутун салҕааччылар эһиги буолаҕыт,
биһиги оннубутугар эһиги манна олоруоххут, онон табабытынсыыһабытын билиҥ, онно үөрэниҥ дииллэрэ.
Иккис кылааска сылдьан билиэн-көрүөн баҕалаах слон оҕотун
туһунан кэпсээни аахпытым. Слон оҕото ол-бу туһунан билээри
ыаһыйалаһарын иһин эдьиийдэрэ, убайдара мэлдьи кырбыыллара да,
ханнан хаалбатаҕа. Биһиги да ыйыталаспытынан барбыппыт.
Председатель Поповка сырыттаҕым күн сарсыҥҥытыгар мин
барыны билээччи Мандаарапка Дьорҕоотоп туһунан кэпсээбитим. Кини
истибэтэх араспаанньам диэбитэ. Киэһэ тиийэн аҕатыттан ыйыппытын
“Кэбис, ыйытыма!” диэн буолбут, өссө куттаммыт көрүҥнээх үһү. Саша
бэркэ соһуйан да, интэриэһиргээн да кэпсээбитэ. Кини аҕата, сельпоҕа
үлэлээн баран, былырыын пенсияҕа тахсыбыта, холку, соччо куттаҕаһа
суох көрүҥнээҕэ. “Дьэ муода! — диэбитэ Саша. — Мин оҕонньорум чахчы
куттанна, манна туох эрэ баар!” Аҕатыныын кини олус эйэлээхтэр. Саша
“мин киһим”, “оҕонньорум” диэн истибэтигэр күлэн ааттыыр. Миигин: “Эн
эмиэ дьоҥҥуттан ыйыт”, — диэбитэ.
Киэһэ мин дьоммуттан ыйыппытым:
— Дьорҕоотоп диэн туох киһиний? — диэн.
Ийэм иистэнэ олорор сүүтүгүн мүччү тутта, ону көрдүү төҥкөйдө.
Аҕам мин кушеткабар нухарыйан иһэн ыараханнык миэхэ эргилиннэ.
Чочумча саҥа суох буолла. Мин Киплинг слонун оҕотунуу сананным.
— Тоҕо онно наадыйдыҥ? — аҕам сөбүлээбэтэхтик ыйытта.
— Ээ, мээнэ, — диибин мин быһаарыыта суох.
— Урукку биристээтэл, — диир аҕам.
— Кини билигин ханнаный?
— Өлбүтэ.
— Сэриигэ баран дуо? — Маня олорсо түһэр.
— Суох... Манна, — диир аҕам аат эрэ харата.
Дьонум кэпсэтиэхтэрин баҕарбаттара өтө көстөрө.
Онуоха, хата, балтым кыһаллыбат.
— Ыалдьан дуо? — диир кини.
— Ыалдьан буолумна. Бу оҕо барыттан бары хаалбата тугун сүрэй, — диир ийэм, — бар, уруоккун үөрэт.
— Үөрэппитим ээ. Маамуо, миэхэ платье тикпэккин ээ. Мин
бырааһынньыкка тугу кэтиэмий?
— Хантан ылан, маҕаһыыҥҥа сөптөөх таҥас суох дии.
— Ыллаттарыҥ ээ.
Былааччыйа, бачыыҥка, лиэнтэ сулуйсуута. Мин өссө хайа өттүнэн
киирэн ыйытыахпын була сатыыбын.
— Оттон кинини колхоз үбүн ыспыт дииллэр ээ.
Аҕам соһуйбуттуу миигин көрдө.
— Туох ааттаах Дьорҕоотобунан иирэн хааллаххыный?
— Баҕар, учууталлар соруйбуттара буолуо, тугу мөхтөххүнүй? — ийэм
көмүскэстэ.
“Учууталлар соруйбуттарын” истэн, аҕам сымныы быһыытыйар.
Өскөтүн ийэм эбэтэр мин эрэ эппиппит буоллар, аҕам хата сымнаабат.
Атын дьон эттэхтэринэ, этии ис хоһооно уларыйарыгар дылы.
— Дьорҕоотоп норуот өстөөҕө, куорҕаллааччы. Чэ, онтон ордук тугу
истээри гынаҕын?
— Тугу куорҕаллаабыт? — Маня эмиэ хатана түһэр.
— Тугу буолуой, колхоһу.
— Куорҕаллыыр диэн тугуй?
— Ыскайдыыр, — диир аҕам баҕарбатахтыы. Маняны аҕам атаахтатар.
Маҥнайгы оҕолоро, алталаах кыыс, тымныйан өлбүтэ үһү. Чугас эмчит
баара эбитэ буоллар, өрүһүллүөхтээҕэ үһү. Үрэх баһыгар от сии олорор
дьоҥҥо хантан фельдшер кэлиэй? Онтон хомойон, балтыбын олус
таптыыр, тугу да туойдар мөхпөт.
— Эчи, ким билэр, доҕор... — ийэм тииһинэн сабы быһа тардар.
Аҕам өс саҕа буолан түргэнник ийэбэр эргиллэр.
— Санаатахха да, мээнэҕэ буруйдуохтара дуо? Тыала суохха мас
хамсаабат.
— Суоччут Бааска...
— Ону эн билэҕин! — Аҕам ийэбин быһа түстэ, буойда.
— Солуута суоҕу саҥарыма, аны дьон истиэхтэрэ. — Онтон миэхэ
эргилиннэ: — Ону-маны хасыһан. Эн итини бырахтаргын сөп этэ. Хасыһар
буоллахтарына, учууталлар бэйэлэрэ хаһыстыннар. — Онтон улаҕа диэки
эргиллэн, нухарыйардыы быһыытыйан иһэн ботугураата: — Аны билигин
ким кырдьыгын, ким сымыйатын туох быһаарыай, буолар буолтун кэннэ.
Мин аһаат, Халдеев Ваняҕа тахсыбытым. Киниэхэ математикаҕа мин
көмөлөһүөхтээхпин, английскайга — таһынааҕы Света. Ваня муода киһи:
практическай олоххо биһигиннээҕэр таһыччы. Маҕаһыыҥҥа эт-арыы
сыаната, эбэтэр сылгы, ынах төһө отунан сыл тахсара буоллун, Ваня билэр,
оттон математикаҕа букатын судургуну да өйдөөбөт. Оннук оҕо баар
буолааччы, көннөрүтүгэр чап курдук, оттон уруокка өлөн түһэр.
Ваня хоһугар кыра бырааттара, Миисэлээх Миитискэ, бааллара.
Остуол хотойор сэриитин тардан баран “кыргыһан” силиктэһэ сылдьаллар.
Ваня, саллааттаргытын хомуйуҥ диэбитигэр, кыргыһыы айдааныгар
буолан, кымаардаан да көрбөтүлэр. Онуоха Ваня этэ сатаан баран
пластилин сэриини барытын остуолтан аргыый ороҥҥо хаһыйда.
Сэбиэскэйдэр немецтэргэ, буускалар танкаларга булкуллубуттара, онуоха
бырааттар кыыһыран көхсүлэрэ богдьоспута да, тугу да саҥарар бокуойа
суох, хам сыстыбыт сэриини араартыыр түбүккэ түспүттэрэ. Сотору эмиэ
пулемет, автомат сүрдэммитэ: ши-ши-ши! чик-чик-чик! Остуолга биһиги
кумааҕыбытын тэлгэппиппит уонна суоттаан барбыппыт. Ваня
айдаарымаҥ диэн бирикээстээбитэ, автоматтар тыастара арыый
сэллээбитэ. Куукунаттан иһит-хомуос сууйар тыас уонна кэпсэтии
чуолкайдык иһиллибитэ.
— Ол таспыт былаахыларгыттан аҕалан, саатар, бу террасабытын
ситэрбэккин, — диир Кэтириис саҥата.
— Ваня, аҕаҥ баар эбит дуу?
— Баар.
— Биристээтэл буоллун, доҕор. Арыгынан эрэ хатаҕалыыра баар. Ол
оннугар харчы биэрэрэ буоллар.
— Баллыгыраама.
— Оҕолоргун тугунан иитээри гынаҕын? Ас-таҥас диэн баран айахтарын
аталлара кэллэ дии.
— Бэйи, ыстаама.
— Сытыма! Бар, тахсан маста мастаа.
— Чэ бэйи, бэйи.
Аан аһыллар тыаһа иһиллэр уонна Огдооччуйа саҥата:
— Хайа, тугу кэпсээтигит? — диир.
— Суох, — Кэтириис хоруйдуур.
— Миитэрэй баар эбит дуу? Хайа, тоҕо бу өрөөтүҥ?
— Тракторым моһуогуран.
Мин Ваняттан ыйытабын: “Трактор ол туга алдьаммыт?” — диэн.
Ваня онуоха: “Улахан алдьаныы суох ини. Уматыга барбат үһү, бүөлэммитэ
буолуо”, — диир.
— Миитэрэй, мин эйигин соруйсан көрөөрү гынабын. Балбаахпын
тиэйэн кулу. Кыра да соҕус этэ. Врач кэлэн ыстарааптаары үлүгэр бөҕө.
Сарсыҥҥы күнү ааспакка тиэйтэр диир.
— Ким билэр, доҕор, тракторым мөлтөх ээ.
— Чэ кытаат, ыстарааптатыма. Чугас да сир этэ, начаас сылдьыаҥ.
Огдооччуйа тылын ылыннарда быһыылаах, сотору тахсар тыастара
иһиллэр.
— Хара сордоох киһи, доҕор. Күнү быһа сытан-сытан баран, дьэ ити.
Киэһэ эмиэ итирик кэлиэҕэ, — дии-дии, Кэтириис иһитинэн-хомуоһунан
быраҕаттанар.
Ваня биһикки сотору задачабытын суоттаан бүтэрбиппит, ийэтэ
Ваняны куукунаҕа туохха эрэ көмөлөһүннэрэ ыҥырбыта.
Ваня бырааттара — убайдарыттан атын, бойобуой дьон. Соторусотору охсуһан турааччылар. Муодаргыырым баар, биир быраат
иккистиин охсустар эрэ үһүс түһүспүтүнэн барар: маҥнай балачча саҥата
суох турбахтаан баран туох да сылтаҕа суох биирдэстэрин кэтэххэ
чаҕылытар, онтон бары охсуһан дьуон-элэк буолар.
Мин таһыттан киирбит Лампыыгы (Лампыык диэн төбөтө улаханын
иһин ааттаммыт, эһиил үөрэххэ киирэр кыра быраат) ылан ороҥҥо тиэрэ
уурабын. Миисэлээх Миитискэ сэриилэрин быраҕан мин үрдүбэр түһэллэр,
тустуу саҕаланар. Мин, икки улаханнарын охтортоон баран, Лампыыгынан
баттатабын уонна: “Оо, Лампыык кыайда! Ура! Лампыык быдан күүстээх
эбит. Туруорума! Кинилэри үчүгэй аҕайдык хам баттаталаа!” диэн айдаан
бөҕөнү түһэрэбин. Миисэлээх Миитискэ кыайан турбакка, мөхсө сатаан
баран улам-улам көхсүлэрэ кыынньан бараллар. “Бүт, доҕор, бүт!
Турдахпытына кэһэтиэхпит!” — диэн бырааттарыгар сааналлар. Миэхэ ол
эрэ наада. Балачча кыынньа түспүттэрин кэннэ Лампыыкпын сулбу тардан
ылан, сэрэххэ аттыбар туруорабын уонна хайдах буолалларын күүтэбин.
Мөхсөн дэлби буспут, кытаччы кыыһырбыт Миисэлээх Миитискэ
Лампыыгы кырбаары ойон тураллар. Мин Лампыыкпын оҕустарбаппын,
эмиэ иккиэннэрин суулаталаан баран, үрдүлэригэр Лампыыгы олордон
кэбиһэбин. Биһиги мучумааммытын Улахан Света киирэн тохтотор.
— Эмиэ охсуһуннартаан эрэҕин дуу? — диэн миигин мөҕөр уонна
уолаттары сиртэн туруортуур. Бу киһи күлүөх кыыһыран, итии буулдьалыы
көрбүттэрин, сирилиспиттэрин-бурулуспуттарын! Мин күлэрбиттэн
быарбын туттабын уонна байааттаҥнаан тиийэн, ороҥҥо охтобун. Света
уолаттары тэбиир, таҥастарын көннөртүүр уонна тупсуһуннартыыр.
Лампыыгынан Ваняны ыҥыртарар. Мин Ваня киирбитигэр эрэ уоскуйабын.
— Ваня, сочинениеҕын суруйбутуҥ дуо? — диир Света.
— Суруйан туттарбытым.
— Ким туһунан суруйбуккунуй?
— Эдэр гвардеецтар тустарынан. Федора Алексеевна инньэ диэбитэ
дии.
— Оттон эн таптыыр геройуҥ кимий? — мин Ваняттан ыйытабын.
— Дьэ билбэтим ээ, — Ваня үөрүйэхтик хардарар.
Ох, Ваня да Ваня! Мин дьиэбэр тахсабын.
— Гуд бай, май прэндз!2
— Гуд бай! Гуд бай!
Мандаарап Саша, мин дьонум эмиэ сөбүлээбэттэрин уонна тугу да
кэпсээбэттэрин истэн, өссө күүркэйбитэ. Дьоннор кэпсиэхтэрин
баҕарбаттара кини интэриэһин эбии уһугуннарбыта. Бобуулаах ас былырбылыргыттан минньигэс! Маҥнай биһиги оскуолаҕа оҕолортон ыйыталаспыппыт — ким да билбэт этэ. Оҕолор үгүстэрэ билбэттэр да,
интэриэһиргээбэттэр да. Арай Руслан Намытаарап истибит этэ: кини
Дьорҕоотоп гранататын туһунан кэпсээбитэ. Намытаараптар дьиэлэрин
уонна ампаардарын Өтөхтөн көһөрөн аҕалбыттар. Ампаар Өтөххө
турдаҕына, Дьорҕоотоптоох сэрииттэн кэлэн баран, хайдах тэбэрин
дьоҥҥо көрдөрөөрү, боруобалаан ампаар ойоҕоһугар гранатаны эспиттэр.
Оччону истибит Сашаны ким тутуой — уруок
кэнниттэн
биһиги
Намытаараптарга барбыппыт. Мин “дьукааҕым” Аргыга этэн көрбүппүн,
“кыра оҕолорго дылы солуута суоҕу баран” диэн, аккаастаан кэбиспитэ.
Руслан сымыйалаабатах этэ. Биһиги тиийэн көрбүппүт, ампаар күн
уотуттан хараарбыт истиэнэлэригэр оскуолкалар батарыта түспүттэрэ,
хайыта көппүттэрэ чуолкайдык көстөрө. Оскуолкалар аллараа өттүгэр
хойуутук, үөһэ убаҕастык түспүттэр.
— Бу Дьорҕоотоптоох боруобалаан эспиттэр үһү, — диир Руслан. — Муннуктан быган туран бырахпыттар. Бум!
— Сүрдээхтик тэбэр эбит, — көрө-көрө Мандаарап бэркиһиир. — Манна турар киһини үчүгэйдик саайыа эбит!
Мин Макар Нагульнов өлүүтүн өйдүү түһэбин, чугастан киһини мыык
дэппэккэ тоҕо тэбииһи.
— Биир миэтэрэ тэйиччи сытан биэрдэххэ, киһини гранат өлөрбөт үһү,
— диир Руслан. — Оскуолка үрдүгүнэн ааһар үһү. Зин, зин!
— Мин сытан биэриэ суохпун, — диибин.
Бакааларыҥ, мин доҕотторум!
— Ол гранат хайдах сиргэ түһэн эстэриттэн, — Саша Русланы утарар. — Арай томторго эһиннин, бүк өлөҕүн, оттон быллараакка быыһаныаххын
сөп.
— Бу ханнык граната буолуой? — диэн мин ыйытабын.
— Лимонка, — диир Руслан.
— Японскай буолуо, — диир Саша.
— Чахчы, лимонка, — Руслан бэриммэт.