Дьикти Саас - 09

Итини да көрүөххэ уолдьастаҕа. Көтөҕөн баран остуойкатын дуу,
акылаатын дуу уларытыахха наада. Бу дириэктэргэ эппитим да, “үп, үп
суох” диэбитэ. Чэ, барыта үптэн эрэ тутулуктаах буолан түһэн! Оттон
биһиги тутарбыт саҕана үп диэн олуйсубатахпыт ээ.
— Итини оҕонньор бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэн, ис санаатын этэрдии
саҥарда.
— Чэ, ол сыл аайы уларыйан бара-кэлэ турар дьон, баҕар,
кыһамматыннар даҕаны. Саатар, Миитэрэй Миитэрэйэбис кыһаныа эбит,
олохтоох киһи. Биһигинньик оҕонньотторго да эттэҕинэ, аккаастыырбыт
биллибэт. Оччотооҕу кэмҥэ холоотоххо, билигин араас тэрил барахсан эчи
үксүн. Начаас да буолуо этэ. Барыта дьаһал суоҕуттан. Ити биристээтэл
хотонугар хойутаан кэбистэ. Күһүҥҥүттэн харса суох ылсыах баара. Дьэ
туруммут, дьэ өйдөөбүт. Дьон бачча былдьаһыылаах кэмҥэ өрүү оонньуу
сылдьыахтара дуо? Туттуммахтаан хаалыахха наада. Оннооҕор былыр астаҥас суоҕар киһи үлэлиирэ. Эгэ билигин...
Оҕонньорум олохтоох былаастары кириитикэлээһинэ миэхэ наадата
суох, ол иһин:
— Дьорҕоотоп туһунан тугу билэҕин? — диэн ыйытабын.
— Дьорҕоотоп сэбиэт этэ. Ити Сэбиэт Мэхээлэ, Дьорҕоотоп колхоз
председателэ буолбутугар, кини кэнниттэн сэбиэттээбитэ. Оскуола
тутуутун үлэтин барытын Дьорҕоотоп тэрийбитэ. Үрүҥ үлэтигэр билбэтим,
оттон хара үлэтигэр улахан кыайыылаах киһи быһыылааҕа. Өһүөнү
таһаарсарыттан, буор хасыһарыттан сылыктаатахха, күүстээх этэ. Кини
ханна тиийэр да, үлэ күөстүү оргуйара, кэпсээн-ипсээн, көр-күлүү! Тугу да
тулуппат күүстээх-уохтаах санаалааҕа. Дьэ бачыгырайан киһи этэ.
— Кини кэнники ханна барбытай? Хайдах буолбутай?
Оҕонньорум ах баран тохтуу түстэ, кинигэтин ылан остуолга уурда,
киэр аста.
— Мин аармыйаҕа сырыттахпына өлбүт этэ.
— Ол хайдах?
— Балыыһаҕа киирэн... Мин, үөрэҕэ суох киһи, тугу билээхтиэмий?
— Ол ыалдьан киирбит дуу? — ыйытыым салаҥыттан бэйэм да
бэркиһиибин.
— һэ-һэ, ыалдьан буолумна, — оҕонньорум сонньуйар.
— Тукаам, балыыһаҕа ыалдьар киһи киирэр буоллаҕа.
— Хайдах ыалдьыбыт?
— Дьэ, билбэтим ээ. Мин оччолорго соҕуруу баар этим.
Оҕонньорум соруйан эппиэттиэн баҕарбата өтө көстөрө. Сибилигин
аҕай бэрт хомоҕойдук кэпсии-ипсии олорбут оҕонньор мин Дьорҕоотоп
туһунан ыйытыыларбар уларыйа түстэ, сөбүлээбэтэхтии быһа-бааччы
эппиэттэтэлээтэ. Мин баһыыбалаан, быраһаайдаһан дьиэттэн тахсабын.
Сүрдээх оҕонньор! Үлэттэн күнү таһаарбыт, ийэм инньэ диир. Төһө
да кырыйдар, билигин да оҕонньоруҥ санаата модьу — оскуоланы
көтөҕөөрү гынар. “Күһүҥҥүттэн ылсыах баара”. Биригэдьиир эбитэ
буоллар, букатын өрөбүл, сынньалаҥ диэни суох гынан кэбиһиэ эбит.
Күһүҥҥүттэн кыһыны быһа өрөбүлэ суох үлэ! Оччоҕо спорт, тустуу, киинэ,
оонньуу? Аҥардас үлэ эрэ. Кэбис! Биригэдьиир буолбатаҕа сөп эбит.
Уйбаан Саадьаҕайын мин дьонум эмиэ кэпсииллэр. Бука, лаппа
тардыылаах буолан кэпсээҥҥэ киирдэҕэ. Тардыылаах көлө туспа. Биирдэ
миэхэ Маҕаачыйа диэн олус да тардыылаах, олус да өйдөөх ат түбэспитэ
ээ. Ол аттан сылтаан Саша биһикки охсуһа сыһан турардаахпыт.
Биһиги иккиэн бииргэ волокушаҕа үлэлиирбит. Мин Маҕаачыйам
наһаа сүрэхтээх этэ. Оттон Саша Буулуура сүрэҕэ суох, олус киитэрэй.
Оннук сылгы баар буолааччы, соруйан киитэрэйдиир: кыратык үлэлиир,
үгүстүк аһыыр. Саша Буулуура эмиэ наар мэччийэ сылдьар, хаампат.
Кымньыылаатахха, ыҥыранан эрэ кэбиһэр. Мин Маҕаачыйам эрэйдээх
күнү быһа соҕотоҕун волокушаны соһон чыраахтаһан тахсаахтыыр.
— Тоҕо аккын һаттаабаккын? Наар миэнин эрэ таттараары гынаҕын
дуо? — диибин мин Сашаҕа.
— Кымньыылыыбын да, барбат дии...
Мин уһун талах кымньыынан Саша атын быһа биэрэбин. Киһим
бэйэтин оҕустарбыттыы өрө көтө түстэ, атын көмүскэстэ.
— Тоҕо кырбыыгын? Эн аккын оҕустахха холоон буолуоҥ!
Онтон иккиэн аттарбытын көмүскэсиһэн чуут охсуһа сыстыбыт...
Дьорҕоотоп туһунан ахтары кытта оҕонньор эмиэ мин дьоммунуу
саҥата суох барда. Туохтан туттуналлар? Кырдьык тугу да билбэттэр дуу?
Куттаналлар дуу?
Айта эбии тупсан иһэр, оттон мин псих буолан иһэбин. Бэйэни кыана
туттуохха наада. Воля! Ити наада миэхэ! Бэйэтин чувствотын кыайан
туттуммат киһи диэн эр киһи үһү дуо? Үнүр өсөһөммүн киинэҕэ
барбатаҕым, ылыммыт сорукпун син толорбутум дии. Өссө Баһылай
оҕонньордоохтон ыкса киэһэ кэлэн баран, оскуола туһунан тугу
истибиппин халыҥ, саҥа уопсай тэтэрээккэ суруйбутум ээ. Санаам
көтөҕүллүбүтэ. Уопсайынан да, Айтаны мин олус үгүстүк саныыбын.
Аҕыйахтык саныахха! Айта бэйэтэ кэпсэтэ илигинэ кэпсэтимиэххэ,
кэпсэттэҕинэ да, тымныытык уонна элэккэйдик туттуохха. Соннук
тымныытык уонна элэккэйдик! “Чем меньше женщину мы любим, тем
легче нравимся мы ей”.
Уһун переменаҕа буолбут линейкаҕа мин ылыммыт былааммын
толорон, тымныытык уонна элэккэйдик туттубутум. Оскуола барыта
стройдаабыта. Кыараҕас уһун көрүдүөргэ кылаастар түөртүү хос ыгыта
симсэн турбут- тара. Биһиги кылааспыт иннигэр Толя, Маахыс, Соломонов,
Аргылов. Кинилэр парадка куруутун знамя тутан бастааччы, оскуола
саамай уһун уолаттара. Мин ортоку турабын. Стройга турдахпына, иннибэр
Айта. Кини күөкэйбит моонньун икки өттүнэн түһэр баттаҕын сүүмэхтэрэ
кылбалдьыһан олус да хара. Мин итэҕэйбэккэ биир эмэ сырдык баттаҕы
булаары көрдүү сатыыбын. Тула күйгүөрэр оҕолор айдааннарыгар
кыһаммакка, кини строй иннигэр тахсыбыт учууталлары кэтэһэр. Мин
кэннибэр турар Мандаарап Айта баттаҕын сүүмэҕин ылан мин санныбар
иилэ бырахта уонна тугу да билбэтэх буолла. Айта миэхэ эргичис гынна,
ыйытардыы көрдө. Мин тугу да саҥарбакка, сэҥээрбэтэхтик утары
көрөбүн.
— Кеша, эн?
— Суох, бырастыы гын, алҕаһаатыҥ, — диибин элэккэйдик, ол эрээри
тымныытык.
Чыпчылыйыы ханнык эрэ түгэнигэр Айта харахтара миэхэ тардыллан
аастылар. Онтон олус көрсүөтүк туттан турар Мандаарапка тохтоотулар,
Айта сөмүйэтин чочоҥнотто:
— Мэниктээбэккэ, сүгүн тур!
Мандаарап балыйсардыы саҥата суох миигин ыйда дуу, хараҕынан
имнэннэ дуу — Айта өссө миигин көрдө. Мин тыйыс, сэҥээрбэтэх
көрүҥмүттэн кини тугу да саҥарбата. Онтон-мантан “тс!”, “тише!”
дэстилэр. Мин бэйэм туттунуубун астына санаатым.
Директор учууталларынан арыаллатан строй иннигэр таҕыста. Хаҥас
илиитигэр туппут кыра лиис кумааҕытыттан көрөн ыла-ыла, саҥарбытынан
барда. Вадим Николаевич миэхэ богдыханы санатар. Кини бары сэбэрэтэ
олорчута олорор олоҕунан дуоһуйууну, бэйэнэн астыныыны көрдөрөр.
Туох баар туттунуулуун-хаптыныылыын, сөҥ, уолуһуйбат куоластыын, сис
туттуммут бөдөҥ илиилиин, мөтөйбүт, үөскүлэҥ быһыылыын, бэл,
бөлтөркөй өрүөллээх значоктуун — бука барыта олоххо мантан ордук
наадата суох дииллэрэ. Хаһан эмэ ыгыллыбыта-ыксаабыта буолуо дуо?
Кыыһырдан көрбүт киһи.
Директор кэлэр өрөбүллээҕи баскыһыанньык туһунан кэпсээтэ. Түөрт
сүүс сүөһү киирэр улахан хотоно тутуллуохтаах. Ол иһин өрөбүл аайы
нэһилиэк үрдүнэн баскыһыанньык оҥоһуллар. Улахан дьоннуун, оскуола
оҕолорунуун бука бары үлэлии тахсыахтаахтар. Үрдүкү кылаастар
уолаттара сүгэлээх, бэһис, алтыс кылаастар уолаттара уонна кыргыттара
эрбиилээх, бары иккилиитэ аһыыр астаах, үлэ таҥастаах кэлиэхтээхтэр.
Мунньустуу — сарсыарда аҕыс чааска оскуола таһыгар.
— Эһиги бука бары активнайдык кыттыах тустааххыт. Баҕар, ол хотоҥҥо
үлэлиир чиэскэ тиксиэххит, — диэтэ директор.
Хотоҥҥо үлэлиир хайдаҕын биһиги бэйэбит бэркэ билэбит. Вадим
Николаевич ол туһунан билбэт оҕолорго кэпсиэ эбит, биһиэхэ буолбатах.
— Оччоҕо күрэхтэһиибит хаһан буолар? — ким эрэ ыйытар.
— Хаһан буоларын кэнники этиэхпит.
— Тренировкабыт таах хааллаҕа, таах-сибиэ бэлэмнэнэн, — дьаарай
спортсмен, тохсус Витята сөбүлээбэтэҕин биллэрэр.
— Ким итиннэ муннун анныгар ботугуруур? Иһиллэр гына эттэҕинэ, — Вадим Николаевич ким саҥарбытын көрө сатаата да, хата, Витя иккистээн
тыл быктарбата.
— Ыйытыы баар дуо?
— Арай ыалдьан тахсыбатахха? — диэн Морда төттөрүлэһэн ыйытар.
Леньканы көрөн туран киһи ыалдьыа диэҕэр түктэри этэ. Директор
кыһаллыбат, холку.
— Таҕыстаххына табыллар. Бары да интэриэстээх буолуохтаахпыт,
особенно улахан оҕолор. Эн тоҕо тахсыаххын баҕарбаккын, Мордосов?
Бэлиэргиттэн сүрэҕэлдьиигин дуу?
— Суох, баҕар, ыалдьан хаалыам диэн этэбин, — диир Ленька
кырдьык-хордьук. Кини кэнники тыллара оҕолор күлсүүлэригэр тимирэр.
Директор иннигэр турар суон, кылгас моойдоох, кып-кыһыл, доруобай
уолу соһуйан одуулуур.
— Бу... эн... ыалдьыаҥ дуо?
Оҕолор эмиэ күлсэллэр, Ленька кытар гына түһэр. Айдаан
намтаабытыгар директор сэрэхтээхтик сылдьар туһунан чиҥэтэн эттэ. Ол
барыта толору өйдөнүллэр. Үлэлиир биһиэхэ сонун буолбатах. Үлэлээнүлэлээн хайдах үлэлиири баҕас билэбит. Ону директор билбэт быһыылаах.
Мандаарап Сашалыын биһиги тоҕус сыл устата окко бииргэ
үлэлээтибит. Маҥнай от кэбиһиитигэр оҕус сиэппиппит, онтон волокушаҕа,
от мустарыытыгар, кэнники улаатан баран от оҕустарбыппыт.
Өссө биирдэ Саша биһикки үчүгэй үлэһит буолан хаһыакка тахса
сыспыппыт. Оройуонтан корреспондент кэлэн биһигини волокушалыы
сылдьарбытын хаартыскаҕа устар үһү диэн истибиппит. Биһиги,
хаартыскаҕа түһэ охсоору тиэтэйэн, аттарбытын холбуу да баайбакка, таах
быраҕан баран, отууга ыстаммыппыт. Арай фотоаппарат бөҕөнү иилиммит
килэйээҥки хортуустаах киһи газиктан тахсан кэлбитэ. Кэпсэтэн-ипсэтэн
баран, волокушабытын кытта хаартыскаҕа түһээри аттарбытыгар
барбыппыт. Аттарбыт суохтара. Онтон кинилэри көрдөөн кэбиһиилээх оту
эргийэн иһэн көрбүппүт, аттарбыт баҕайылар алаас нөҥүө тиийбиттэр:
волокушабытын икки аҥы ыыра тардан баран, тугу да оҥорботох курдук,
холкутук мэччийэ сылдьаллар эбит. Биһиги сааппыппыт иһин, туох истиэй,
сирэй сирэйбитин көрсөөт, Сашалыын аттарбытыгар сүүрбүппүт.
Сордоохторуҥ баара газиктан сиргэнэннэр тус-туһунан ыстаммыттар,
холбуу баайыллыбакка, волокушабытын хайа тарпыттар. Оннук дьону
хаартыскаҕа уста сылдьыахтара дуо? Аттарбытын мөхпүт иһин, онтон туох
тахсыай?
Хаһыакка үчүгэй үлэлээх буолан Ланалаах тахсыбыттар этэ, биһиги
мэлийбиппит. “Саргылаана Попова звенота” диэн. Хаартыскалара эмиэ
баара! Лана, Улахан Света, Лена от мунньа тураллара. Дьэ, оннук...
— Оҕолор, аныгы өрөбүлгэ сыбаайба буолар үһү, — диир барыны
истээччи Верка биһиги бары кылааска киирбиппитигэр.
— Тыый!
— Оонньоон этэҕин?
— Сымыйа!
Кыргыттар соһуйа түстүлэр. Кинилэр ким эрэ кимниин билсибитин,
сыбаайбалыырын олус интэриэһиргииллэр уонна мэлдьитин соһуйаллар.
Кырдьык! Бэҕэһээ Бүөккэ миэхэ эмиэ эппитэ, — Мордосов
бигэргэтэр. — Суоппар Андрей сыбаайбалыыр. Аргыттан да ыйытыҥ.
— Ол кими? — Кыра Света Мишаттан ыйытар.
— Ону мин билэбин дуо? Наадыйдаргын бэйэтиттэн ыйыт ээ, — Аргы
куруубайдык хардарар.
— Хайдах саҥаскын билбэккин, — Кыра Света да хаалсыбат.
— Оройуонтан аҕалар үһү, почтаҕа үлэлиир үһү, — Верка салгыыр. — Сыбаайбалара кэлэр баскыһыанньаҕа манна буолар. Кыыс дьоно
тэрийэллэр үһү.
— Уол сыбаайбатын бэйэтэ тэрийбэт дуо? — Люся соһуйар.
— Уол дьоно көмөлөһөллөр, убайдара эмиэ. Андрейга мотоцикл
бэлэхтииллэр үһү.
— Ок-сиэ, мотоцикл дуу?! — Ленька ымсыыран чыпчырынар.
— Мотоциклланыаххын баҕардаххына, эн эмиэ сыбаайбалаа ээ, — Чаҕылыыһап чап гыннарар.
Оҕолор күлсэ түһэллэр, Мордосов кытар гынар, Степаҕа эргиллэр.
Степа Маахыс кэннигэр түһэр, кини кэтит санныттан быган тылын
көрдөрөр, Мордосов Степаҕа сутуругун ыадаҥнатар.
— Мин эбитим буоллар, оҥоруом суоҕа этэ, — диир Попов Ганя. Кини
аҕыйахтык да саҥардар, кини саҥата куруутун төттөрү буолара.
— Тугу?
— Сыбаайбаны атын дьон үбүгэр оҥорору этэбин, — диир Ганя
холкутук.
— Тыый, дьоно тэрийиэхтэрэ суоҕа дуо? — Кыра Света соһуйар.
— Билигин бары инньэ гыналлар, — диэн Толя быһаарар.
— Буоллун. Сыбаайба харчытын бэйэ үлэлээн булбут астык. Иккиэн
үлэһиттэр буолбат дуо? — Ганя бэриммэт.
— Сыбаайбаны атын дьон харчытыгар тэрийбит да диэн.
Оҕолор көбдьүөрэ түһэллэр, ордук кыргыттар айдаараллар,
кырдьыктарын балыйтаран эрэрдии.
— Дьонноро бэйэлэрэ тэрийдэхтэрэ дии.
— Туох иһин дьонноохторуй?
— Дьонноро оҕолоругар хайдах көмөлөһүөхтэрэ суоҕай?
— Оччоҕо эһиги эмиэ сыбаайбаҕытын босхоҕо тэрийиэ этигит дуо? — Ганя хата иннин биэрбэт.
Айдааны звонок тохтотор. Актриса бүгүн саҕатыгар үрүҥ хаймыылаах
кыһыл свитери кэппит. Свитер ыга тутан түөһэ өссө үрдээбит, биилэ өссө
синньээбит. Уопсайынан, бүгүн сэргэхсийбит уонна бэһиэлэй
көрүҥнэммит. Стручкова Ингаҕа “биэһи” туруорда, бэл Халдеевтаах
Маахыс “түөрдү” ыллылар. Мин үнүргү кэпсэтии кэнниттэн тылга тииспэт
буолбутум, английскайга биллэ- көстө сатаабакка, саҥата-иҥэтэ суох
олорон тахсарым. Бүгүн кистээн Кыра Света уонна Саша аҕалбыт
матырыйаалларын көрөбүн.
Чубугурас тыллаах Кыра Света оҕолортон хайаларыттан да өһөс эбит,
бобууттан куттамматах, аҕатыттан, колхоз бухгалтерыттан, ахтыы
суруйтаран аҕалбыт. Тугу барытын сокуон хараҕынан көрөн ытыра-ытыра
тарпыт хохучуол киһи түөрт лииһи быһа тугу суруйар эбит? Кини оскуолаҕа
үөрэммит сэрии иннинээҕи сылларын суруйбут. Сытыары биир тэҥ
буочарынан бухгалтер хас сыллаахха, ханнык ыйга оскуолаҕа киирбитин
уонна бүтэрбитин, хас оҕо хаһыс кылааска үөрэммитин, ханнык учууталлар
үөрэппиттэрин, колхоз солкуобайын ааҕан эрэрдии, туочунайдык суруйбут
этэ. Бухгалтер бухгалтердыы туочунай сыыппаралары аҕалбыт. Ол эрээри
ахтыыны мин астымматаҕым. Ол сыыппараларга оччотооҕу үлэ, үөрэх
хайдах барбыта, ким үөрбүтэ, ким хомойбута, туохха дьулуспута суох этэ.
Дьон солкуобай буолбатахтар. Михаил Сергеевич эппитин курдук, хас
биирдии киһи олоҕо — тус-туһунан остуоруйа. Тоҥуй сыыппаралар ол
туһунан тугу да эппэттэрэ. Соломонов, биһиги кылааспыт бастыҥ
математига, кэнники роботтар уонна ааҕар-суоттуур массыыналар
баһылыахтара диир. Кырдьык оннук олох буоллаҕына, туох да сыыһата
суох чуҥкук, салгымтыалаах олох буолсу. Сыыппаралар тыллара — кэмчи
кэпсээн. Робот — учуутал. Төһө да мөҕүлүннэрбин, Актрисаны ханнык да
робокка атастаһыа суох этим. Дьорҕоотоп туһунан Кыра Света аҕатын
ахтыытыгар туох да суоҕа.
Саша аҕатын ахтыытын мин литература уруогар оҥостон олорон
көрбүтүм. Федора Алексеевна, бэйэтин кэпсээниттэн бэйэтэ үлүһүйэүлүһүйэ, тугу эрэ уруогу быһа кэпсээбитэ, миэхэ кыһамматаҕа.
Маҥнай оскуола аһыллыаҕыттан колхозтары тэрийиигэ
үөрэнээччилэр, учууталлар быһаччы кыттыбыттар: 158 хаһаайыстыбалаах
18 колхоһу тэрийбиттэр. Быһата, Давыдовтаах Нагульновтыы.
Үөрэнээччилэртэн культармеецтар тэриллэннэр, үөрэҕэ суоҕу
үөрэхтээбиттэр, “ыраас олох”, “трахома” муннуктарын үлэлэппиттэр.
Бастакы бассабыыктыы ыһыы хампаанньатыгар 14 комсомолец
боломуочунай буолбут.
1930—1931 сс. үөрэх дьылыгар оскуола Сэкэйиэм буолар.
Үөрэнээччилэр сүөһү иитиитигэр, хонууга, оҕуруокка үлэлииллэр. Инньэ
гынан нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар улахан көмөнү оҥорбуттар. 1931
сыллаахха бассабыыктыы ыһыыны үчүгэйдик ыыттарбытын иһин
председатель Дьорҕоотоп Москваҕа Свердлов аатынан Коммунистическай
университекка үөрэнэ барарга путевка ылбыт. Баран үөрэммитэ дуу?
Урукку үөрэнээччилэр үгүһү да үлэлииллэр эбит. Ыраас олох,
трахоманы суох гынар иһин, баҕар, охсустуннар, улахан дьону
үөрэттиннэр, оттон колхоһу тэрийиини, ыһыыга тахсан
боломуочунайдааһыны мин санаам хоппот. Аргыловка эппиппин
хоҥуруутугар да холооботтук, ол кэмҥэ төрөөбүппүт буоллар, биһиги да
хаалсыа суох этибит диир. Баҕар, кини сөпкө этэрэ буолуо да, мин сатаан
колхоһу тэрийиэм этэ дии санаабаппын бу билиҥҥи өйбүнэн.
Мандаарап аҕатын ахтыытыттан оччотооҕу оҕолор миэхэ доруобай,
күн уотугар сиэппит, лиһигирэспит бөдөҥ уолаттар буолан көстөллөр.
“Сэрии иннинээҕи дьон барахсаттар бөдөҥ-садаҥ, күүстээх-уохтаах
этилэр”. Уус Миитэрэй кэпсиирин өйдүү түһэбин.
Саша оччотооҕу хаһыаты аҕатын паапкатыттан уоран аҕалбыт этэ.
Сэрии саҕанааҕы хаһыат. Оройуон хаһыатын биир балаһатын тухары
“Күүһү түмүү” колхоз итэҕэстэрин туһунан суруллубут. Дьорҕоотобу автор
быһаччы “арастырааччыт”, “ыскайдааччы”, “сиэмэх”, “куорҕаллааччы”
диэбит.
Бойобуойдук киирсэллэр эбит. Билиҥҥи оройуон хаһыатыгар оннук
тыллары булуон суоҕа. Бириэмэтэ атын буоллаҕа: дьон коммунизмтан
өссө ыраах, өссө ситэ иитиллэ илик кэмэ. Ол иһин туттуллар тыллар
холустар, кытаанахтар.
Көннөрү да кэмҥэ колхоһу куорҕаллааһын ыар буруй. Оттон дойду
уодаһыннаах өстөөҕү утары охсуһар ыарахан кэмигэр Дьорҕоотоп
дьайыыта икки төгүл ыарахан буруй. Быһата итинник түмүктээбит автор,
“Сэргэх” диэн псевдонимы ылыммыт киһи.
Өйбөр оҥостунан эрэр сүгүрүйэр пааматынньыгым пьедесталыттан
түҥнэри анньыллыбыта. Эмиэ били Крош туһунан киинэ кэнниттэн курдук,
мин эмиэ туох эрэ сыаналаахпын уордарбыттыы санаммытым.
“Социализм сырдык саарыстыбатын иһин” охсуспут дьону мин
сибэтиэйдэринэн ааҕарым. Ону баара “кыһыл буурҕа аттаахтарга” эмиэ
алҕас аргыс баар эбит буоллаҕа. “Тиэриллибит кырыс” Тит Бородинын
сахалыы вариана.
Мин Дьорҕоотоп туһунан сураҕалаһарбын тохтоторго санаммытым.
Дьоҥҥо-норуокка куһаҕаны оҥорбут киһи туһунан билэ-көрө сатыыр
туһата суох. Ол да иһин үгүстэр сөбүлээбэтэхтэр эбит. Ол да иһин ким да
билбэт, умнулуннаҕа. Хааллын!
Оттон оскуола историятын туһунан матырыйаал сыыйа үксүүр. Мин
онтон үөрэбин. Ол аайы өссө интэриэһинэй буолан иһэр. Саҥа ааҕыллар
кинигэлии мин иннибэр урукку олох аргыый сыыйа аһыллан иһэргэ дылы.
Ол гынан баран арыллан иһэр кинигэ лиистэриттэн түһүтэлээбитөйдөнүллүбэт үгүс. “Сэкэйиэм”, “бассабыыктыы ыһыы”, “мопр” диэн
туохтарый?
Алта уруок кэнниттэн мин оскуола библиотекатыгар киирбитим.
Генеральнай репетиция буолуохтааҕа, ону күүтэ таарыйа. Оскуолаҕа мин
саамай таптыыр уонна тэһийэр сирим — библиотека. Кыра эрдэхпинэ
улааттахпына библиотекарь буолуом дии саныырым, араас кинигэлэри
сыттана сытан ааҕаары. Онтукам, син эмиэ өссө кыра эрдэхпинэ киинэ
көрдөрөөччү буолан үгүс киинэни көрүөхпүн баҕарар санаабыныы,
ааспыта.
Биһиги оскуолабыт библиотеката баай. Кинигэлэри маҥнай бэрт
өрдөөҕүттэн чааһынай дьон (баҕар, политссыльнайдар буолуо) муспуттар.
Ол мунньуллубут кинигэлэр библиотека төрдө буолбуттар. Библиотекаттан
уларсыллыбыт сорох кинигэлэргэ “Сия книга принадлежит Попову П.Я.”,
“Из книг Ягловского С.” диэн суруктаахтар. Оннук суруктаах Пушкин,
Тургенев айымньыларын хомуурунньуктара лаһыанай кумааҕылаах, олус
үчүгэй хартыыналардаах, ыга баттанан ойууламмыт халыҥ тастаах
буолаллар. “СПБ” диэн суруктарыттан сэрэйдэххэ, революция иннинээҕи
таһаарыылар быһыылаахтара. Библиотекаҕа сүүрбэһис-отутус сылларга
тахсыбыт олус боростуой бороҥ тастаах кыра “Капитальный ремонт”,
“Железный поток”, “Золотой теленок”, о.д.а. кинигэлэр бааллара. Сэрии
кэминээҕи кинигэлэр тута биллэллэрэ: кинилэр кумааҕылара саһарбыт
хаһыат лииһин санаталлара, чараас кумааҕы тастаахтара, куһаҕан
ойуулаахтара. Дойду эрэйдээх, кыһалҕалаах сыллара онтон да өтө
көстөллөрө. Сэрии кэннинээҕи кинигэлэр хаачыстыбалара улам-улам
тупсан иһэллэр. Кэнники сылларга тахсыбыт кинигэлэр олус үчүгэйдэр:
кыһыл, үрүҥ көмүс суруктаахтар, халыҥ үтүөкэн тастаахтар, дьикти үчүгэй
ойуулаахтар.
Кинигэлэр ис хоһоонноругар эрэ буолбакка, аҥардас тастарыгар да
төрөөбүт дойду историята суруллан, бэлиэтэнэн хаалбыт.
Библиотека аанын үрдүгэр, хас сыл турбута буолла, саһарбыт
“Кинигэ — билии төрдө, оттон билии — күүс, кыах!” диэн синньигэс
хортуоҥҥа суруллубут плакат. Күн аайы олорор паартаҥ, эбэтэр аһан
киирэр оскуолаҥ халҕанын курдук, көрөн-көрөн үөрэнэн хаалбыт этииҥ,
күн аайы көрөҕүн да көрбөккүн, ааҕаҕын да өйдөөбөккүн. Мин ити этиини
быйыл “Гриада” диэн кинигэни ааҕан эрэ баран өйдөөтүм, атын
харахпынан көрөр буоллум. Грианнарга билии, информация киинэ баар.
Библиотекалар эмиэ сүүһүнэн, тыһыынчанан сылларга киһи аймах муспут
билиитин сөҥөрөр сирдэринэн буолаллар эбит диэн саҥа өйдөөбүтүм.
Билии өскөтүн сурукка киирэн мунньуллубата буоллар, умнуллан хаалан
иһиэ эбит, оччоҕуна киһи аймах сайдыбакка, биир сиргэ тэпсэҥнии да
турдаҕына көҥүлэ. Афанасий Лукич, физика учуутала, киһи аймах билиитэ
уоннуу сыл буола-буола икки төгүл эбиллэр, онон билиини сотору ЭВМ-ҥа
мунньуохтара диэбитэ.
Билии — күүс, кыах! Ол иһин былыргы жрецтэр былаастаахтар. Орто
үйэлэргэ баайдар олус билиилээх киһини уокка уматан өлөрөллөрө.
Ыраахтааҕы былааһа үөрэхтээх дьону эмиэ сойуолуура. Мин санаабар,
революционердар диэн, киһи билбэтин билэн, норуот хараҕын аспыт
дьон. Баҕар, ол иһин буолуо “судаарыскайдар” диэн тыл мин өйбөр
“үөрэхтээх дьон”, “интеллигеннэр” диэн өйдөбүлүнэн иҥмит.
Государственнай преступник диэн буолбакка. “Просвещение есть
богатство народа...” диэн политссыльнайдар саха норуотун байыта сатаабыттар.
Библиотека бу кэккэлээбит кинигэлэрэ төһөлөөх дьикти кэпсээннэри,
интэриэһинэй дьоннору, сирдэри, кыыллары, көтөрдөрү иҥэрэн илдьэ
тураллара буолуой? Библиотека диэни уларытан Информарий диэн
ааттыахха сөп эбит.
Долбууртан энциклопедияны ылан көрөбүн: 36 том. Растрата диэн
тугуй? Кимиэхэ эмэ итэҕэйиллибит имуществоны (харчыны, малы,
сыаналаах кумааҕылары уо.д.а.) сокуону кэһэн апчарыйыы (атыылааһын,
бэлэхтээһин, солуок туттарыы уо.д.а.) эбэтэр бэйэ туһатыгар туттуу.
Дьорҕоотоп киниэхэ итэҕэйиллибит имуществоны, колхоз харчытын,
үбүн апчарыйбыт, атыылаабыт, бэйэтин туһатыгар туттубут.
Барыта чуолкай, өйдөнөр.
Мин энциклопедияны оннугар ууруом иннинэ кыра
эрдэҕинээҕибинии ойуутун көрөбүн. Рафаэль Санти (1483—1520). Улуу
итальянскай художник уонна архитектор. Сикстинская мадонна. Аатырбыт
хартыына. Тугунан? Мин болҕойон көрөбүн. Олус эдэр дьахтар. Оҕото
суоҕа эбитэ буоллар, киһи хайдах да дьахтар диэ суох эбит. Оҕотун аһыйан
хараастыбыт харахтарыан! Оҕоттон арахсар ийэҕэ манан ахан буолуо дуо?!
Оттон оҕотун харахтара улахан киһилии өйдөөхтөр, уоттаахтар. Өссө
уордаахтар да диэххэ сөп. Боростуой оҕо буолбатаҕа хараҕар көстөр.
Хартыынаны дьиҥнээх бэйэтин көрөр киһи! Аан дойду дьоно барыта
бэркиһиир хартыыната хайдах эрэ буолла?! Мин аатырбыт Джоконданы
уонна бу Сикстинскэй мадоннаны көрүөхпүн баҕарабын. Джоконда сүүс
мөлүйүөн долларга сыаналанар үһү диэни истэн баран, Аргы олус да
бэркиһээтэ этэ: аата сүрүн, ханнык эрэ уруһуйу баран.
Өссө арыйабын. Рембрандт Харменс ван Рейн (1606— 1669).
Голландия гениальнай художнига уонна графига. Рафаэлы уонна
Рембраны биһиги сэттис кылааска барбыппыт, оччотооҕуга кинини Эриэнбыраан диирбит. Ассур, Аман уонна Эсфирь. Туох туһунан буолуой? Туох
сүдү боппуруоһу быһаараары бу үс киһи төбөлөрүн хоҥкуттулар?
— Оо, бу баар эбит дуу! — Айта саҥатыттан соһуйан ходьох гына
түстүм. — Ол иһин мин манна баар буолуо дии санаабытым ээ. Бу Ассур,
Аман уонна Эсфирь. Кеша, бу хартыына ис хоһоонун билэҕин дуо?
— Суох.
— Миэхэ кини туһунан кинигэ баар. Уларсыам, баран иһэн сылдьаар.
— Сөп.
— Бэлэмнэнии саҕаланна ээ. Сип-сибилигин, — диибин уонна
энциклопедияны оннугар уурабын.
Биһиги кылааспытыгар киирбиппит оҕолор бары мустубут этилэр.
Лана лиис кумааҕыны, вечер программатын, илиитигэр тутан туран
оҕолорун ыксатара:
— Чэйиҥ, чэйиҥ, бэлэмнэниибитин саҕалыаҕыҥ!
Генеральнай репетиция — сценаҕа дьиҥнээхтик тахсартан итэҕэһэ
суох эппиэттээх кэм. Концерт нүөмэрдэрэ хайдах толоруллуохтаахтарын
курдук толоруллаллар. Ону баҕас Лана дьэ тутуһуннарар. Мин киһи
соруйарын, киһи бирикээстиирин букатын сөбүлээбэппин да, арааһа, биир
истэр киһилээх үчүгэй быһыылаах, онтуката суох — анархия.
Музыканы өйдөөбөт киһи олох биир саамай сиэдэрэйиттэн матар
диэн ким эрэ этэн турар. Мин музыканы өйдөөбөппүн, онтон олус
эрэйдэнэбин. Өйдүү сатыыбын да, музыка дорҕоонноро миэхэҕэ ханнык
да чувствоны үөдүппэттэр. Биллэн турар, байыаннай марштартан атыттар.
Байыаннай марштары сөбүлээччилэри олус намыһахтык сыаналаан
Эйнштейн эппитин билэбин, ол эрээри маҥнайгы номербытын — марш
матыыптаах ырыаны кылаас барыта ньиргиппитигэр мин сүргэм көтөҕүллэ
түспүтэ. Хор кэнниттэн соло.
Улахан Света ырыатын мин куруутун олус сөбүлүүбүн. Мин ыалым
Света сэмэй, биллэ-көстө сатаабат, төгүрүк сирэйдээх, дьүһүнүнэн ортоку
кыысчаан. Кини ыллаатаҕына уларыйар, тупсар. Сценаҕа кини букатын
кыбыстыбат. Баһын арыый кыҥнары быраҕар, хантаччы туттар, үөһэ дьиэ
үрдүгэр ыйаммыт лаампаларга хайыһан туохха эрэ, бэйэтэ эрэ билэригэр,
мичээрдиир. Кини ол мичээрэ олус ис киирбэх, ис-иһиттэн көрдөөҕү,
бэһиэлэйи саныырга дылыта кинини олус тупсарара, мэктиэтигэр
кыраһыабай оҥороро. Саалаҕа тохтор дьырылас куолаһыттан уонна
мустубут дьоҥҥо ыллаан үтүөнү оҥороруттан үөрэр курдуга. Ол эдэр саас
искэ сатаан хам баттаммакка төлө көтөн тахсар үөрүүтэ саалаҕа баар дьону
үөрүү уотунан кынаттыыра, күннээҕи сылааны үүрэрэ, түспүт санааны
көтөҕөрө. Света ырыата наҕыл, баархатынан имэрийэн эрэр курдук этэ.
Кини куруутун эҥээркэй ырыалары толороро.
Ол гынан баран, мин Попова Оля ырыатын ордорор этим. Оля наар
революционнай эбэтэр эдэр ыччат ырыаларын ыллыыра. Куолаһа хатан,
кылыһахтаах, чаҥкынас этэ. Ыллаатаҕына кыра бэйэтэ үрдүүргэ, бэл,
куолаһын кый бырахха көтөр дорҕооннорун батыһан, моонньо кытары
уһуурга дылыта. Хараҕа уоттанар, имэ кэйэр. Олус өрө көтөҕүллүүлээхтик
ыллыыр!
Комсомол! Комсомол!
Аалай уоттаах сулуһум,
Айар, тутар мин дьолум!
Куйуһутан куолас да куолас! Былыр үчүгэй ырыаһыкка кытыйа, иһит
кытта ыллаһара үһү. Оля, балаҕаҥҥа ыллыыра буоллар, хайыа эбитэ
буолла? Оттон билигин истиэнэлэргэ турар урукку комсомолецтар
сэргэхсийэ, хамсыы түһэргэ дылы гыналлар.
Мин сиспинэн тымныы сүүрээннэр дьырылыыллар, куйахам
ытырбахтыыр. Былыыр-былыр төгүрүктэнэн кыайтараары олорор
куоракка көмө собус-соҕотох киһини, Ырыаһыты, ыыппыттарын, маҥнай
мыынан баран, ол Ырыаһыт ырыатынан өрө күүрдүллэн кыайбыттарын
туһунан номоҕу Михаил Сергеевич хаһан эрэ кэпсээбитин өйдүүбүн уонна,
бука, оруннааҕа эбитэ буолуо дии саныыбын.
— Бэйэҥ да олус үчүгэйгин, — диир кэннибэр Толя куолаһа.
— Күлүмэ!
Айта саҥатын истэн, мин эргиллэ түһэбин. Айта олус кылгас
былааччыйалаах, үрдүк хобулуктаах түүппүлэни кэппит. Санныгар кыракый
суумкалаах уонна кыҥнары ууруммут сэлээппэлээх — кини интермедияҕа
үлэни кыайбат, сатаабат, стильнэй куорат кыыһын оонньуур. Толя Айтаны
гримниир.
— Арай табыллыбатын?
— Ол-бу буолума! Чэ, чэ, түргэнник!
— Сүүскүн кыратык манхатыахха. Маннык. Имҥин тэтэрдиэххэ.
Хараххын маннык тартахха, ыйаастыгас буолуо этэ. Билигин ыйаастыгас
харах муодунай.
— Наадата суох!
— Оччоҕо уоскун кытардыахха, — Толя Айтаны сэҥийэтиттэн ылаары
гынар.
— Кэбис, кэбис. Чэ, сөп буолуо, — диир Айта, сиэркилэҕэ көрүнэкөрүнэ, миэхэ чугаһыыр. — Кеша, көр эрэ төһө үчүгэйдик гримнээбитий?
— Олус үчүгэй! — диибин мин, Айта чугаһаан кэлбититтэн тэйэ-тэйэбин.
Түүппүлэ кэтэн Айта миигиттэн чахчы үрдээбит. Үрдүк киһи ыкса турдаҕына
ол киһи хараҕар ордук быраҕыллымтыа. Тэйиччи турдахха эбэтэр
олордоххо, син аҕай даҕаны. Мин паартаҕа тиийэн олорунан кэбиһэбин.
— Во! Иһиттиҥ дуо? — диир Толя. — Өссө кыратык тупсарыым.
Айтаны кууһан ылан эргилиннэри тарта.
— Вот парочка! — Аргылов кэллэ. — Толя, алардыы ыл ээ!
Мин “дьукааҕым” Аргы Миша этиитэ миигин ыарыылаахтык дьөлө
аста. Саша Мандаарап хаһан да инньэ диэ суоҕа этэ.
— Чэ, хватит, — Айта төлө көттө, кыыһырбыта буолла.
— Толя, кэл, миигин гримнии оҕус! — кыргыттар Толяны илдьэ
бардылар.
Айта миэхэ кэлэр.
— Кеша, кырдьык үчүгэй дуо? — уонна Айта мин иннибэр араастаан
туттан-хаптан көрдөрөр да, мин санаабар, наһаалыыр. Эмискэ өйбөр
таайыы күлүм гынар — кыбыстан наһаалыыр. Толяттан кыбыстыбат,
миигиттэн кыбыстар. Дьэ, дьикти! Мин ити таайыыбын испэр кистиибин.
Психолог буолан эрэбин дуу?
— Айта, эн куруутун үчүгэйгин.
Айта астыммыттыы умса көрөр уонна антах барар.
Биһиги дьиэҕэ киирэрбитигэр Айта ийэтэ, саҥата- иҥэтэ суох, хара
бараан, этиргэн дьахтар Мария Михайловна, соҕотоҕун диван муннугар
чөкө түһэн ааҕа олороро. Оҕолор ханна баартара эбитэй — дьиэҕэ уу
чуумпу. Биһиги киирэрбитин кытта Мария Михайловна ойон туран
остуолун тардаары гыммыта.
— Маама, мин бэйэм, — диэбитэ Айта, — эн сынньан. Почта кэлбитэ
дуо?
— Суох.
Айта, ийэтинээҕэр быдан үрдүгэ да, синньигэс этэ. Сыныйан
көрдөххө, кини ийэтигэр улаханнык майгынныыр эбит: ордук мунна, уоһа.
Хараҕа, аҕатын киэнэ буоллаҕа, атын. Айта хоһугар киирбитэ, Мария
Михайловна кинигэтигэр төҥкөйбүтэ. Мин остуол ыксатыгар турар
олоппоско олорбутум.
Дьиэ тутуутуттан ээ. Ыстапаан кэргэнэ баарын саҕана мин бу дьиэҕэ
эмиэ сылдьарым. Дьиэ иһэ маннык буолбат этэ. Айталаах кэлиэхтэриттэн
ыла уларыйбыт, мэлдьитин ыраас, бэрээдэктээх, киһи кута-сүрэ тохтуур.
Туох барыта бэйэтин сөптөөх миэстэтигэр турар. Биир эркини толору
энциклопедия халыҥ томнара кэккэлииллэр, олору Даль, Ушаков
тылдьыттара түмүктүүллэр. Атын истиэнэни быһа кинигэ долбуура араас
кинигэлэр кыһыл, үрүҥ көмүс суруктарынан кылбачыйар. Ыал аайы,
биһиги аҕай диэбиттии, киирдэххэ аан маҥнай харахха быраҕыллар, ыалы
киэптиир иһит-хомуос ханна эрэ дьалты буолбуттар, киһи хараҕар көстүбэт
гына ууруллубуттар. Ити кэчигирээн турар кинигэлэри көрүтэлээбит киһи!
Киирээт да дьиэни түгэҕиттэн иҥнэр — сиэргэ табыллыбат.
Айта хоһуттан тахсыбыта. Кини таҥаһын уларытыммыт этэ.
Школьнайын устан, кэтит маҥан саҕалаах бөдөҥ кыһыл ойуулаах
дьиэтээҕи халаат кэппитэ миэхэ бэйэтин сааһыттан аҕа, сиппит-хоппут
буолан көстүбүтэ: күн аайы аргыстаһар оскуолам кыыһыттан атын, үрдүк