Дьикти Саас - 07

— Хайдаҕый? — диир Саша. — Олус буолбат дуо? Нууччалыыттан туох
итэҕэстээҕий? Олох итэҕэһэ суох! “Үөмэх былыт будулуйда”. Кыһын
тыаллаах, былыттаах түүн чахчы оннук буолар. “Ый кистээн көстө-көстө,
хаарга тыган туналыйда”. Үүт харахха!
— Саша, өссө туохта эмэтэ аахпаккын ээ, — Айта көрдөһөр.
— Саша, олоҥхолоо, — диибин мин.
— Кэбис, — Саша аккаастанар. — Хата, оҕолор, Ньургун Боотуру
истиэҕин эрэ.
— Чэйиҥ, чэйиҥ, — кыргыттар үөрэ түстүлэр.
— Миэхэ дьонум төрөөбүт күммэр бэлэхтээбиттэрэ, — диир Саша
уонна пластинка ылан радиолаҕа уурар.
Олоҥхолоон оҕонньор барахсан
Оллоонноон олорон эрэ
Олоҥхо номоҕо оҥостон,
Аан-ийэ дойду айыллыбытын,
Алаҕаркаан-тэтэгэркээн
Алтан араҕас далбардаммытын!
Дьэрэкээн ойуу курдук
Дьэргэлдьитэн түстэҕинэ,
Эриэккэстик этэн-тыынан
Эгилдьитэн киирдэҕинэ — Унаар-мунаар көрбүт
Ураанхай саха барахсан
Нохтолоох тойон сүрэҕэ долгуйан
“Ноо” диирэ эбитэ үһү...
Кыргыттар бэркэ сэҥээрэн истэллэр. Олоҥхо барахсан илбистээх,
имэҥнээх тыллара ханнык бэйэлээҕи долгуппатаҕай?! Онуоха эбии артист
дьэ аахпахтыыр! Дьэргэлдьитэн! Мин куйахам дырдыргыыр, сиспинэн
тымныы сүүрээннэр тарҕаналлар. Онтон эмискэ олус сэҥээрэн иһиллии
турбут Айта “уой!” диэт, кулгааҕын саба тутунна уонна чоххо баттаабыттыы
кытаран хаалла. Олоҥхоһут куодаһыннаах тылларынан эдэр уоллаах кыыс
ороҥҥо сытан таптаһыытын ойуулааһыныгар кэлбит этибит. Үкчү “Күкүр
Уус” Буойатыныы диэн санаа миэхэ элэс гынан ааһар. Саша эмиэ кытар
гынаат, радиолатын тохтото оҕуста уонна буруйдаммыт киһилии Лананы
кылап гына көрдө. Лана кинигэ ааҕан төҥкөйөн олорор, сирэйин
көрбөппүн. Мин эмиэ кыбыстабын уонна олус кыбыстыбыт Айтаны аһынан,
Сашаҕа кыһыйабын: барыта кини оттомо суоҕуттан, атын пластинканы
тыаһаттаҕына? Балачча ким да тугу да саҥарбат.
— Дьэ күүстээх тыллар буолбат дуо? — диибин кыргыттар икки биһиги
икки ардыбытыгар эмискэ күөрэс гыммыт килбигийиини суох гынаары.
Кыргыттар саҥарбаттар.
— Дьэ уонна биһиги тылбыт дьадаҥы, тылбааска айымньы сымсыыр
диэҥ. Тылбытын бэйэбит билбэппит.
Ким да миэхэ эппиэттээбэт. Саҥарбаттарыттан мин кыһыйабын.
— Ордук кыргыттар. Этии аҥарын сахалыы, этии анарын нууччалыы
санардахха туох тахсыай?
— Буолумна, — диир Лана, — уолаттар да холооттор.
— Кыргыттар, кыргыттар, — Саша кэпсэтиигэ кыттар.
— Ыанньыксыт дайаарка, өссө дайаар ээ. Атыылааччы оннугар
продавец, үҥкүү оннугар танцы.
— Инган өссө английскайдыыр, тылын баһа бойс, гөөлс, май диэ.3
— Онно туох куһаҕана баарый? Саҥара үөрэнэр буоллаҕа дии, омук
тылыгар үөрэнэ бараары сылдьар.
Дуоннаах кэпсэтии тахсыбатаҕа, кыргыттар сотору барбыттара.
Сашалыын иккиэйэҕин хаалан баран, оттуу сылдьар кыра
эрдэхпитинээҕилии, этиһэ сыһабыт.
— Ити барыта эн оттомо суоххуттан, — диибин мин Сашаҕа.
— Оттон эн тоҕо өйдөппөтөххүнүй? — Саша миэхэ хатыллар. — Эн
маҥнай эппитиҥ дии.
— Пластинканы эн ылбытыҥ дии.
Уолаттар, кыргыттар, күндү.
Сашалыын тымныытык арахсабыт. Барыта хайдах эрэ табыгаһа
суохтук таҕыста.
Бүгүн переменаларга биһиги кылаастан тахсыбатахпыт: кыргыттар
үҥкүү үөрэтэллэрэ. Маайдааҕы биэчэргэ бэлэмнэнэллэр. Оскуола кулуупка
Маай бырааһынньыгар холбоһуктаах концерт туруорар. Эппиэттээх дьыала.
Онно биһигиттэн эмиэ хас да нүөмэри ылбыттара. Толя Айта таһыттан
арахсыбат, түннүк таһыгар батареяҕа өйөнөн туран, тугу эрэ кэпсэтэллэр.
Хайаатыннар даҕаны! Мин ойон туран остуорастарга уу иһэ киирэбин.
Верка ийэтиниин быыкайкаан хосторугар чэйдии олороллоро. Оргуйбут
тымныы уулара суох буолан, иһэ олорор чэйдэриттэн куппуттара. Мин ол
сойорун күүтэ таарыйа ороҥҥо сытар хаһыаты көрөбүн. Учительскайтан
Дым- Дым тылыбырыыра бу иһиллэр.
— Оскуоланы эрэмиэнниэххэ сөп этэ, уолдьаста. Кырыыһатын,
акылаатын. Түннүктэрин, муосталарын да сөргүппүт киһи, олус эргэрдэ,
таак.
— Үп суох. Капитальнай ремону көрдөхтөрүнэ эрэ, — Вадим
Николаевич ааҕан эрэрдии чуолкайдык саҥарар.
— Мин директордыырым саҕана инициативнай тутуу диэн баар
буолара ээ. Дьону мунньан...
— Ол туһата суох. Билигин централизованнай үбүнэн эрэ ремоннуохха
наада. Капитальнай ремоҥҥа үп туруорсабын: 50 тыһыынчаны көрүөх
буолбуттара. Дьэ санаан көр, оччону хантан, киминэн биһиги
оҥотторуохпутун сөбүй? Ким биһиэхэ оччо суумалаах үлэни босхо үлэлээн
биэриэй? Бу түннүк, ол муоста абыраҕа диэн сырса сылдьыбакка, ремону
урукку курдук кустарнайдык ыыппакка, харчы ыллахпытына, биирдэ
оҥоруохпут: үчүгэй, добротнай, хаачыстыбалаах гына. На современном
уровне!
— Эмиэ да сөп, хотя...
Директор Дым-Дымы саҥарпат:
— Хата, Дмитрий Дмитриевич, оскуола үрдүнэн үөрэхпит билиитэ сыл
түмүгэр таҥнары түһэр кутталлаах. Ол иһин, бука, төбөбүттэн
имэрийбэттэрэ чахчы.
— Саас буолан аанньа аахпаттар, — Дым-Дым кинини кытта сөбүлэһэр.
— Ол гынан баран, оскуола үлэтин аҥардас бырыһыан хараҕынан көрөр
сөп буолуо дуо?
— Билиҥҥи көрдөбүл оннук: бырыһыаны аҕалыҥ да, онон бүтэр.
Билигин оскуола үлэтэ бырыһыанынан сыаналанар. Туохтаах да буол,
бырыһыаныҥ намыһах буоллаҕына, куһаҕан үлэлээҕинэн ааҕыллаҕын.
— Билэбин, — диир Дым-Дым. — Урут дьиҥнээх билии иһин
охсуһарбыт.
— Эн тугу этээри гынаргын өйдүүбүн. Ол билигин хаалбыт өйдөбүл.
Билигин оҕо кылааска хаалымыан наада. Всеобуч — социальнай проблема.
Биһиги учууталларбыт аныаха диэри ону өйдүү иликтэр. Кинилэргэ
өйдөтүөххэ. Ол, завуч, эн соругун.
— Ити барыта өйдөнөр гынан баран, ыарахан. Таак, биһиги
усулуобуйабытыгар куһаҕаны туруорумаҥ диэн өйдөтөбүн, ол өрө тардыы
буолбатах дуо?
— Биһиги ону оҕолору кытта үлэлээн куһаҕаны туруорумаҥ диэхтээхпит.
— Биллэн турар.
— Ити гынан, биир өттүнэн ылан көрдөххө, билиҥҥи көрдөбүл сөп ээ.
Оҕону биһиги ханнык эмэ предмеккэ, скажем, алгебраҕа хаалларабыт. Ол
киһиҥ олоҕор ол алгебратын аны хаһан да көрсүө суоҕа. Ханнык эрэ биир
предметтэн кини инникитин быһабыт.
— Искусственно үрдэтэр! Хайдах да өйүм хоппот.
— Дмитрий Дмитриевич, бырастыы гын миигин: эн урукку
категориянан толкуйдуугун, былыргы методынан үлэлиигин. Оҕо кэнники
сайдар. Урут оҕолору биирдии кылааска үстүү-түөртүү сыл хааллартаан
тугу ситиһэр этибитий? Ону бэйэҥ да билэҕин. Оҕо кылааска хааллаҕына,
өссө акаарытыйан иһэр, санаата түһэр.
— Ким билэр, — Дым-Дым мунаарбыттыы саҥарар, — аҥардас
бырыһыан иһин охсуһуу диэн. Иитии эҥин боппуруоһа букатын умнулунна.
— Билигин үөрэх билиитэ, үөрэххэ ситиһии — тутаах боппуруос.
Основное звено, за которое надо взяться. Дьэ онон үөрэҕи билиигэ
кыһаныахха. — Директор туран ыараханнык төттөрү-таары хаамыталыыр.
— Онустар уруоктарын ааҕалларын оннугар бачча былдьаһыктаах кэмҥэ
эмиэ атын дьыаланан дьарыктанан бардылар дииллэр.
— Ол тугунан?
— Араас хобу-сиби хомуйаллар үһү.
— Но, ол туох хобой? Ким инньэ диирий?
— Чэ, ол хантан истибитим суолтата суох. Буойуохха наада. Зачем им
рыться в грязном белье?
— Ээ, ону этэр эбиккин дуу?! Мин ону билэбин. Онно туох да куһаҕан
суох дии саныыбын.
— Кэбис, инньэ диэмэ, Дмитрий Дмитриевич. Маҥнайгытынан,
үөрэхтэриттэн аралдьыйаллар, иккиһинэн, араас кири-хаҕы
хаһыстахтарына, иирсээнинэн — ньоҕохтоһуунан дьарыктаннахтарына,
хаһан ыраас коммунистическай дууһаҕа иитиллэллэрий?
— Ньоҕохтоһуу буолбатах, принципиальнай боппуруос, Вадим
Николаевич. Пусть сами разбираются что к чему.
— Оттон мин ити боппуруоһу атыннык саныыбын. Мин эрэ буолбатах.
— Тем более, — диэн холкутук сыыйар Дым-Дым, — толкуйдуохтарын
наада.
— Дьиҥэр, дьыала ити боппуруоска буолбатах. Оҕолор үөрэхтэригэр
мөлтөөтүлэр. Онно биһиги эппиэттиибит, ол иһин хайгыыллара биллибэт,
— директор кытааппыт чиҥ-чаҥ куолаһынан түмүктээтэ. — Если на то
пошло, бары да государство иннигэр тустаах учаастакпыт үлэтин иһин
эппиэттиибит, онон онустар солуута суоҕунан аралдьыйалларын бобобун.
— Хайыахпытый, — диир холкутук Дым-Дым, — хозяин-барин. Хата,
олус үгүстүк колхозка үлэлиири бобуохха. Таак. Ол оскуола үлэтин олус
атахтыыр.
— Оҕо үлэттэн туох да буолбат, — директор утарар.
— Макаренко...
Мин хостон тахсабын.
Сотору Лана, Саша, мин буолан директорскайга ыҥырыллыбыппыт.
Директорскайы биһиги таптаабаппыт, хам-түм сылдьарбыт, мөҥүллээри
эбэтэр сорудах ылаары. Директор кабинета сырдык, ичигэс... Хаймыылаах
кэтит дорожка, икки туумбалаах кыһыл бүлүүс сабыылаах ыарахан остуол,
ыарахан кириэһилэ. Истиэнэҕэ улахан ыскааптар. Барыта үтүөкэн, бөҕөтаҕа, лип-лап курдук. Вадим Николаевич Ильич портретын анныгар
кириэһилэтигэр туоллан олороро. Кабинет директорга дуу, директор
кабинекка дуу олус сөп түбэсиһэллэрэ. Арай биһиги кылааспыт
салайааччыта Анна Ивановна, бу кабинекка букатын дьүөрэлэспэккэ,
директор остуолун иннигэр туора тардыллыбыт кыра остуолга чөкө түһэн
олороро, атын ким да суоҕа.
— Мин эһиэхэ үөрэхтэн аралдьыйымаҥ диэн урут этэн турабын, — диэбитэ директор холку суон куолаһынан.
— Комсорг, оннук дуо?
— Оннук, — диир Лана.
— Учууталлар үҥсэллэр, кэнники кэмҥэ дьарыктаммат буолбуккут.
Хайдах экзамены туттарыахпыт дии саныыгыт?
Биһиги саҥарбаппыт. Саҥарыах да кыах суоҕа — директор саҥатаиҥэтэ, кабинета киһини кутун-сүрүн ыга баттыыра.
— Комсорг Попова, эт эрэ.
— Бэлэмнэннэхпитинэ туттарар инибит.
— Бэлэмнэннэххитинэ, вот в том-то и дело! — директор биһигини
хардарыта батарыта көрдө. — Бэлэмнэннэххитинэ. Үөрэттэххитинэ,
аахтаххытына. Оттон эһиги ону-маны хасыһаҕыт. Ол туохха нааданый?
— Наадата суох, — диир Анна Ивановна.
Биһиги саҥарбаппыт.
— Дьэ, маннык. Мин Дьорҕоотоп кимин-тугун билиэхпин да
баҕарбаппын. Билэри да наадата суоҕунан ааҕабын. Дьоннор
сөбүлээбэттэр, учууталлар сөбүлээбэттэр. Оскуола коллективыгар, бүтүн
нэһилиэккэ айдааны тардаҕыт, дьону үлэлэриттэн аралдьытаҕыт, туһата
суох араас кэпсэтиини көбүтэҕит.
— Биһиги Дьорҕоотобунан адьас да дьарыктамматахпыт, оскуола
историятын суруйабыт, — Лана тыл кыбытта. Директор Лананы
сөбүлээбэтэхтии көрбүтэ: улахан киһини быһа түспэт баҕайыта.
— Мин, директор буоларым быһыытынан, булгуччу бобобун: тохтотуҥ
суруйаргытын, хасыһаргытын. Үөрэххитигэр ылсыҥ. Анна Ивановна, ону
хонтуруоллаа. Чэ, барыҥ.
Директоры кытта кэпсэтии бүппүтэ. Биһигини айахпытын да
атыттарбатаҕа, арай Лана эрэ тыл кыбыппыта. Ону да сөбүлээбэтэҕэ.
Биһиги туох дии саныырбытыгар кыһамматаҕа, ол иһигэр Анна Ивановна
киэнигэр эмиэ.
“Дьоннор сөбүлээбэттэр”. Кимнээх? “Айдааны тардаҕыт”. Туох
айдаанын? Директор саҥата кытаанах.
— Хайыыбыт? — дэһэбит Саша биһикки тэҥҥэ, директорскайтан
тахсаат, уонна Лана диэки көрөбүт.
Лана кэтэҕэ өһөстүк чохойбут этэ да, кинини икки санаа хайыта
тыытара өтө көстөрө: комсорг буолан, дьиссипилиинэни толорон,
директор этиитин истии уонна санаабытын тиһэҕэр тириэрдэр иһин
охсуһуу.
— Хайыахпытый, бобор буолтарын кэннэ тохтуурбутугар тиийэбит. — Кини кэнники тылларын кыыһырбыттыы эппитэ.
“Директор буоларым быһыытынан бобобун”. Гараж сэбиэдиссэйэ
эмиэ — “Мин сэбиэдиссэйим тухары”. Мин Ланаҕа “Коллективыҥ
мнениетэ ити баар. Биир киһи бопто да бүттэҕэ дии” диэн сэтэрээри гынан
баран, кыыһырбытын көрөн туттуннум.
Кылааска биһиги кэпсээммитин истэн баран:
— Мин эппитим ээ син биир бобуохтара диэн, — диэбитэ Кыра Света.
— Онон ылсыахха наадата суох этэ дуу? — Лана сөбүлээбэтэхтии Кыра
Светаҕа хайыста.
— Чэ, оччоҕо тугу да оскуолаҕа бэлэхтээмиэҕиҥ, — диир Морда.
— Кэбиис, хайдах бэлэҕэ суох табыллыай? — диэн унаарытар Улахан
Света. — Выпускниктар бары бэлэхтээбиттэрэ дии.
— Бэлэхтиир наада! — дэһэллэр оҕолор.
— Оттон тугу бэлэхтиибит?
— Туохта эмэтэ атыылаһан бэлэхтиэҕин да бүтэр, — үгүс айдаана суох.
— Кинигэтэ биэриэҕиҥ!
— Радиолата атыылаһыаҕыҥ!
— Телевизорда!
Толя кыттыспакка, мичээрдии-мичээрдии, истэн турара: мин этиим
кыайда буолбат дуо, мин үнүр тугу эппиппиний? Ол гынан баран, ким да
ол мөккүөрү өйдүөбүт быһыыта биллибэтэҕэ. Лана кыһаллыбатаҕа, Толя
бэтэлээх мичээрин көрбөтөҕө. Арай мин эрэ көрбүтүм уонна үнүргү
мөккүөрү өйдөөбүтүм. Оҕолор барыларын санаалара бу сырыыга туохта
эмэтэ оскуолаҕа атыылаһан биэриэххэ, онон бүттүн диэн. Оскуоланы
бүтэрэр выпускной биэчэргэ харчы хомуйан радиола ылан биэрэргэ
быһаарбыттара.
Оттон мин букатын астымматаҕым директор да бобуутун, оҕолор да
быһаарыыларын. Оҕолор кэпсэтиилэригэр кыттыспакка, тугу истибиппин
аттара саныы олорбутум.
Дьоннор диэн, мин санаабар, директор председатель Попову этэр.
Кини үҥсүбүт буолуон сөп. Директор биһигини үөрэхтэриттэн
аралдьыйбатыннар, үөрэҕи билии үрдээтин диэн, баҕар, боптун, оттон
Попов тоҕо сөбүлээбэт? Бэҕэһээ мин ийэм тугу эрэ быктаран испитин аҕам
саба саҥарбыта. Бэйэ, эбэм кэллэҕинэ, киниттэн ыйытыахха. Эбэм, аҕам
ийэтэ, Боккуойа эмээхсин улахан кыыһын аахха сылгыһыт Мэхээчэлээххэ
олороро. Мин эбэм бэйэтин туһугар революционнай санаалаах эмээхсин.
Тэппи буоллар эрэ, тылын баһа “Күөх истэр!”, “Батталлаах удьуордар”
диэн этэ. Сороҕор өссө “Устуруутал”, “Боссуут барбыт” диэн курдук киһи
дэбигис өйдөөбөт тылларын туттара. Бырааһынньыктарга
холуочуйдаҕына, мэлдьитин биир ырыаны ыллыыра: “Сырдык хомууна
сыалын булан” диэн. Эбэм элбэхтик “күөх истэри” — баай Боппуоктары
мөҥөрө да, мин тоҕо эрэ кини Дьорҕоотоп туһунан кэпсээбитин
истибэтэҕим. Ол гынан баран, кини билэригэр сакалааттаһыам да этэ.
Бэһис уруокка литература оннугар общество (обществоведениены
биһиги быһатытан ааттыыбыт) буолбута. Кини алтыһынан буолуохтаах этэ.
Биһиги эрдэ бүтээри үөрсүбүппүт да, эрдэ үөрбүт этибит — ыыппатахтара,
расписаниелаах общество эмиэ буолбута. Обществоны уонна историяны
Михаил Сергеевич үөрэтэр. Михаил Сергеевич үөһэ уоһугар тор курдук
бытыктаах, бөдөҥ-садаҥ, аҕамсыйбыт киһи. Сааһын тухары
кэргэннэммэтэх. (Итиччэ бэйэлээх киһи тоҕо кэргэннэммэтэ буолла диэн
мин дьонум олус муодаргыыллар.) Биир сиргэ олус өр олорон бэйэтин
ыытынан, лооҕура буолан эрэр кырдьаҕас интеллигеҥҥэ маарынныыра.
Килэрийбит, уһун кыһыҥҥа биирдэ уларыппат пиджактааҕа, хаһан
өтүүктэммитэ биллибэт киэҥ бүрүүкэлээҕэ. Ол эрээри куруутун хаалтыс
баанара.
Михаил Сергеевич биир кэм тэнигир, эйэҕэс майгыннааҕа. Биһигини
мөхпөт, хата, күлүү гынар, үгэргиир үгэстээх. Кини саамай таптыыр
суруйааччылара Ильф, Петров, саамай таптыыр суруйуута Козьма Прутков
быһыылааҕа. История уруога үксүн алтыс уруогунан буолар. Күнү быһа
олорортон сылайабыт, сүрэҕэлдьиибит. Ыйытыллар оҕо билбэт, биир эмэ
тылы этэн көрө-көрө тохтуур, мунаарар. Тыллар икки ардыларынааҕы
пауза уһун. Актриса чаһытын көрө-көрө ыксыа этэ, оттон Михаил
Сергеевич холку. Тугу эрэ үөннээҕи этээри мичээрдиир. Оннук дьон баар
буолааччылар: кини мичээрдээтэр эрэ, киһи тугу эрэ көрүдьүөстээҕи
истээри күлбүтүнэн барар дьоно.
— Олус бытааннык кэпсиигин, Люся. Эн “Золотой теленок” диэн Ильф
уонна Петров суруйууларын аахпытыҥ дуо? — эрэйдэммит уонна
салгыбыт кылааска Михаил Сергеевич холку куолаһа иһиллэр.
— Суо-ох, — соһуйбут кыыс хардарар. Ыйытыы көһүппэтэх өттүттэн
буолан бары да чөрбөс гына түһэбит, учууталбыт сирэйин-хараҕын
одуулаһабыт.
— Жаль. Бэртээхэй кинигэ, ааҕаар эрэ. Биһиги кэпсэтиибит Остап
Бендер уонна Функ оҕонньор кэпсэтиилэригэр маарыннаан барда. Кэбис,
олор.
Бары күлсэ түһэбит. Соторутааҕыта бүттүүн кылааһынан киинэҕэ
көрбүппүт, кинигэтин да аахпыппыт: Остабы, Функ оҕонньору билэбит.
Сытыы-хотуу оскуола бастыҥ спортсменкатын саҥарда охсоору, көхсүн
таптайар, кычы гылатар — букатын сатамньыта суох! Сэргэхсийэбит.
Обществоҕа биһиги букатын көҥүл барабыт. Михаил Сергеевич араас
боппруостары кылааска биэрээччи: арай эһиги биэс тыһыынча солкуобайы
сүүйүҥ, хайыа этигит? Аны уон сылынан биһиги дэриэбинэбит хайдах
буолуой? Таптал диэн тугуй? Мөккүөр төрөөтөҕө ол. Сылайбыппыт,
сүрэҕэлдьээбиппит харахтан сыыһы ылбыттыы мэлийэр.
Михаил Сергеевич дорооболоһоот, сааһырбыт киһи ыарахан
хаамыытынан учуутал остуолугар тиийэн эргэ бартыбыалын уонна көтөҕөн
киллэрбит үгүс тэтэрээттэрин уурда. Инники олорор Чаҕылыыһап ойон
туран тэтэрээттэри түҥэтэр. Федора Алексеевна оҕото ыалдьан кэлбэтэх,
Михаил Сергеевич литератураҕа суруйбут сочинениеларбытын аҕалбыт.
Куһаҕан суох, Айта, Лана, Саша, Толя “биэстэр”, миэнэ — “түөрт”. Макар
Нагульнов Баннигы кырбаабыта, “контралары” ытыалаан кэбиһээри
гынара сөбүн дакаастаабыппын Федора Алексеевна кыһыл харандааһынан аннынан тардыбыт.
Үс грамматическай сыыһаны булбут. Биирдэстэрэ Корчжинскай диэн
тылга “ч” буукубаны көтүппүппүн: Хомутовтар, Корчжинскайдар дьиҥнээх
коммунистар буолбатахтар, Макар этэрин курдук, партияҕа таас
быыһынан сыылан киирбит чалахай үөннэрэ диэбиппин эмиэ аннынан
тардан баран, улахан баҕайы ыйытыы бэлиэтэ туруорбут. Маны эн хантан
ыллын диирдии.
Михаил Сергеевич олордо. Хара кэтит иилээх ачыкытын хаатыттан
хостоон таһааран үрдэ, платогунан кичэйэн сотто, онтон түннүккэ
ыйдаҥардан көрөн баран, кэтэн кэбистэ. Кытаанах уонна интеллигентнэй
көрүҥнэннэ.
— Чэ, баһаалыста, чуумпуруҥ, истиҥ эрэ, — диэтэ кини. — Бүгүҥҥү
уруок темата — коммунистическай общество киһитин майгыта-сигилитэ.
Эһиги литератураҕа суруйбут сочинениеҕыт итиннэ хабааннааҕын
быһыытынан, өскөтүн көҥүллүүр буоллаххытына, эһиги үлэҕит туһунан
мин бэйэм санаабын этиэхпин баҕарабын.
Биһиги көҥүллээн бөҕө, ыйытыллыахтааҕар истибит быдан ордук.
— Сочинениеларгыт сүрүн итэҕэһэ, — салҕаата Михаил Сергеевич
биһиги чуумпурарбытын кытта, — кинигэ тылынан суруллуута. Кини, эһиги
таптыыр геройгут, дьиҥнээх киһигит “дьулуурдаах, дьаныардаах,
чиэһинэй, хорсун, амарах, үлэни таптыыр, төрөөбүт дойдутугар муҥура
суох бэриниилээх, өстөөхтөрү өлөрдүү абааһы көрөр” уо.д.а. Ханнык да
геройу, баҕар, Маресьев буоллун, баҕар, эдэр гвардеецтар, Александр
Матросов, Юрий Гагарин буоллуннар, барыларын биирдик ити
тылларынан характеристикалыыгыт. Оччоҕо конкретнай, бу эн, мин,
биһиги курдук дьиҥнээх олоро сылдьыбыт геройдар ханнык эрэ схемаҕа,
абстракцияҕа, коммунистическай общество киһитин эталонугар
кубулуйаллар.
Михаил Сергеевич туран төттөрү-таары хаамта, онтон
толкуйдаабыттыы тохтуу-тохтуу саҥарда:
— Кинигэ, хаһыат тыла... Куруутун туттуллар тыллар блоктара...
Халыыптаммыт тыллар. Кинилэр куруутун туттуллартан мүлүрүччү
элэйбиттэр, тоҥнор, киһи дууһатын таарыйбаттар. Омос көрдөххө,
сочинениеҕытыгар барыта баарга дылы да, киһини астыннарбат. Сүрүн
итэҕэскит эһиги ис дууһаҕытыттан дьиҥнээх санааҕытын суруйбаккыт
буолар.
Ол кырдьык. Сочинениебытыгар биһиги дьиҥнээх санаабытын
суруйбаппыт. Суруйуҥ да диэбиттэрин өйдөөбөппүт. Корчагин дуу,
Кошевой дуу туһунан үксүгэр кинигэттэн суруйабыт. Мин, холобур, бу
сырыыга эрэ Нагульнов туһунан бэйэм санаабын суруйбутум да, бэйэм
санаабын эппит миэстэлэрбин Федора Алексеевна кыһыл харандааһынан
тарпыт этэ. Ол биһирээн буолбатах дии саныыбын.
— Биир да оҕо чугастааҕы дьонун туһунан суруйбатах. Мин санаабар,
чопчу билэр киһигитин булан суруйбуккут буоллар, сочинениеҕыт
истиҥник, итэҕэтиилээхтик тахсыа этэ. Оннук буолбат дуо?
Биһиги сөбүлэһэбит. Арай Морда сөбүлэспэт.
— Арай оннук киһи биһиэхэ суох буоллун?
— Хайдах? — Михаил Сергеевич соһуйар.
— Оттон суох курдук суох, — Морда быһаарыыта суох кэлиилии кэбэр.
Кини сочинениета “үс” буолан кыһыйан олорор. Былырыыҥҥы
сочинениены булан, ону тупсаран уһуллум диэн киһиргэммитэ, бука, “үһү”
ылбыт сочинениеттан устубатаҕа чахчы. Сороҕор кэрээнэ да суох ээ
Ленька.
— Хайдах суох буолуой? Биһиги испитигэр былыр да бааллара, билигин
да бааллар дьиҥнээх геройдар: сэриилэр кыттыылаахтара, үлэ чулуулара...
“Смотри в корень!” диэбитэ Козьма Прутков.
— Чэ, холобур? — Морда бэриммэт.
Биһиги бары чөрбөҥнөһөбүт, — сочинениебытын атын учуутал
ырытара сонун. Федора Алексеевна итинник сириэ суоҕа этэ. Кини Михаил
Сергеевич курдук биһиги дууһабытын иҥэ-тоҥо сатаабат, грамматикатын
көрөр. Ханнык эрэ биирдии киһи хаачыстыбатын суруттарбат,
коммунистическай общество киһитин уопсай хаачыстыбатын туһунан
суруттарар. Оттон биһиги ол хаачыстыбаны үллэстэрбитигэр кыһаммат,
бадаҕа, кини үллэстиэхтээхпит бэйэтэ көстөн турар дьыала курдук
саныыра эбитэ буолуо. Дьэ, Михаил Сергеевич кими була охсон этэр эбит.
Михаил Сергеевич ачыкытын уһулла, үрдэ, сотто, түннүккэ көрдө.
Тиэтэйбэккэ, тугу эрэ толкуйдаата.
— Михаил Сергеевич, биһиэхэ кэпсээбэккин ээ, — Инга Стручкова
албын куолаһынан көрдөһөр.
— — — — —
Оннук киһи биһиэхэ суох!
Арай биһиги истибэтэх буолуох!
Букатын идеальнай киһи, ама, баар буолуо дуо?
Биһиэхэ туохта эмэ кэпсээ эрэ.
Биирдэ эрэ.
Уолаттар мөккүһээри өрөһөлөнөбүт, кыргыттар аргыый
ньымааттыыллар. Кини ордук кыргыттарга сымнаҕаһын, кинилэр
тылларын быһа гымматын билэллэр уонна онон наһаа туһана сатааччылар.
Билигин эмиэ тоҕо эрэ олох да сыһыана суох алгебраҕа буолуохтаах
хонтуруолунай үлэни эҥин аҕыннылар.
Бадаҕа, ылынна. Саҥата суох ачыкытын кэттэ, мичээрдээтэ уонна
бартыбыалын хаһыста. Биһиги бары үчүгэйдик билэр бартыбыалбытыгар,
кини эргэ улахан бартыбыалыгар, туох суоҕай? Ыраас тэтэрээт, уруучука,
харандаас, эрэсиинэ... Ким эрэ уруокка уруучуката, тэтэрээтэ суох
кэллэҕинэ, Михаил Сергеевичтэн ылар. Кыра эрдэхпитинэ кэмпиэт,
бирээнньик ылан түҥэтэрэ. Балачча хаһыспахтаат, Михаил Сергеевич
хаартыска булан таһаарда уонна, карта ыйыыр маска кнопканан
иҥиннэрэн баран, барыбытыгар көстөр гына остуолун аттыгар туруорда.
Хаартыска тэтэрээт лииһин саҕа этэ. Улаатыннарыы. Соччо үчүгэй үлэ
буолбатаҕа тута биллэрэ. Туманнаах сарсыардаҕа көстөрдүү тунаархай
хаартыскаҕа бэрт боростуой таҥастаах-саптаах эдэр уол ньилбэгиттэн
тайанан баран, утары көрөн мылайан олороро. Оннук киниэхэ киһи үтүктэ
сатыыр геройдуу быһыыта суохха дылыта. Кини сирэйэ, ордук сытыы
харахтара мин бэркэ билэр ханнык эрэ киһибин санаппыттара да кыайан
өйдөөбөтөҕүм.
— Билэҕит дуо бу киһи кимин? — Михаил Сергеевич ыйыппыта. Билэр
киһи суох буолан биэрбитэ.
— Жаль. Билэргит эбитэ буоллар, кини туһунан суруйуо этигит.
Маннааҕы комсомолец Попов Егор Ильич диэн. Баай Поповтар ырааҕынан
аймахтара да, быстар дьадаҥы ыал оҕото этэ. 1920 сыллаахха бу
нэһилиэккэ тэриллибит комсомольскай ячейкаҕа чилиэн буолбута. Кини
оччолорго сааһа 13-һэ эрэ этэ. Ол кэмҥэ кыра да саастаахтары комсомолга
ылаллара. Онтон 1923 сыллаахха Якутскайга советскай-партийнай
оскуолаҕа үөрэммитэ. Гоша комсомолга киирэр сайабылыанньатыгар
“мин рабочай, бааһынай былааһын иһин хааппыла хааным хаалыар диэри
охсуһуом” диэн суруйбута. Кини тылыгар турбута. Ол маннык буолбута,
— Михаил Сергеевич тохтуу түстэ, кылааһы эргиччи көрдө. Кылаас иһэ уучуумпу. Бэртээхэй кэпсээнньит Михаил Сергеевич хас тыллара барыта ол
чуумпуга, утаппыт сиргэ түһэр ардах бөдөҥ таммахтарыныы, иҥэллэрэ.
— Ол маннык буолбута, — диэбитэ Михаил Сергеевич астыммыттыы уонна
кэпсээнин салҕаабыта. — Октябрь сыдьаайбыт сырдыга биһиги нэлэмэн
киэҥ дойдубут бары муннуктарын эмискэ барытын биирдэ сырдаппатаҕа.
Хараҥа күлүктэр ыраах уһук сирдэртэн тута сүппэтэхтэрэ. Саха сирин сорох
хоту оройуоннарыгар Советтарга өтөн киирбит баайдар өргө диэри
баһылаан олорбуттара. Онно уруккулуу хараҥа, ыарахан олох бытааннык
устара. Оттон ол кэмҥэ Якутскайга кыараҕас ыга симиллибит итии хосторго
советскай- партийнай оскуола үөрэнээччилэрэ норуокка тахсан саҥа олоҕу
уһанса охсоору ыксыыллара. Гошаны бэйэтин дойдутугар, манна, үгүс үлэ
күүтэрэ. Ол эрээри кини оскуолатын бүтэрэн хоту барбыт. Икки суолтан
биир ыараханын талбыт. Олус эдэр оҕочоос тиийбитин хоту дойду
олохтоох баайдара, адьырҕалара маҥнай сэнээбиттэр, бэйэлэригэр
тардаары араастаан албыннаан көрбүттэр: бэрик биэрбиттэр, кэргэннээри
кыыс сыҥалаабыттар. Ол табыллыбатаҕар үүрэргэ санаммыттар:
сааммыттар, куттаабыттар, бэл диэтэр, ойуунунан үтэйтэрэ сатаабыттар.
Гоша бардаҕына Советскай былаас кинилэргэ кэлиэ суоҕун курдук. Хата,
Гоша буолуммат да, куттаммат да эр буолан биэрбит. Кытаанах санаа!
Эрдээх быһыы! “Социализм сырдык саарыстыбатын” иһин охсуспут
оччотооҕу дьон хорсун быһыыларын киһи сөҕөр, — Михаил Сергеевич
улам-улам итийэн-кутуйан кэпсээн истэ. Бу сааһырбыт киһи сүргэтэ
көтөҕүллэн, уутугар-хаарыгар киирэн кэпсээн бардаҕына, биһиги
иннибитигэр урукку быһылааннаах сыллар бу баардык көстөллөр.
... Тыалтан уонна күн уотуттан чиҥээбит хомурахтарынан наарталар
чэпчэкитик элээрэллэрэ. Бөһүөлэк чугаһаабыта.
“Мантан дьиэбит үс биэрэстэ эрэ хаалла, — диэбитэ Гошаҕа аргыс
уола уонна кэккэлэһэ түспүт наартаттан күн уота сиэн хараарбыт
сирэйигэр, күлэн үрүҥ тиистэрэ кэчигирэспиттэрэ. — Сырсыы?”
Уолаттар тарыыр мастарынан табаларын суптурута аспыттара,
табалар түһүнэн кэбиспиттэрэ. Наарталар балачча тэҥник кэккэлэһэ
испэхтээбиттэрэ. Ити кэмҥэ чугастааҕы тоҕой сыырын быыһыттан саалар
тыастара бүтэҥитик тибиргэспиттэрэ. Эмискэтэ бэрдиттэн Гоша
соһуйбатаҕа даҕаны. Көрө истэҕинэ уолун быыһык саҕынньаҕа тыалга
үрдэрэрдии чэпчэкитик сыарҕаттан кыырайбыта. Гоша, тугу оҥорорун ситэ
өйдөөбөккө эрэ, винтовкатын туппутунан тоҥуу хаарга батары түспүтэ.
Табалар тоҕой кэннигэр элэс гыммыттара. Саалар хаһан да тыаһаабатахтарын курдук уу-чуумпу этэ. Ол эрээри барыйбыт иирэлэртэн куттал
суоһуурун Гоша этинэн-хаанынан сэрэйэрэ, аргыый куска үөмэрдии
хаптайыаҕынан-хаптайан баран уолугар сыылбыта. Тиийбитэ: уола хайыүйэҕэ хамсаабат буолбут этэ. Билигин аҕай күлэн кэчигирии испит
тиистэрин быыһынан хаан сырдык сурааһыннара сүүрүгүрэллэрэ... Манна
эрэ Гоша ханнык куттал суоһаабытын билбитэ, иэнэ кэдэҥнээбитэ. Кинини
эмиэ булан көрдүлэр быһыылааҕа, саалар эмиэ битиргэспиттэрэ,
буулдьалар сиирэ-халты чыыбырҕаспыттара. Хоту дойду дьоно үчүгэй
ытааччыларынан аатыралларын Гоша билэрэ, туора сыыллыбыта уонна
иирэлэр быыстарынан барыҥнаһар хара күлүктэри туһаайа-туһаайа,
чыыбыһын тардыалаабыта. Ол букатын сыыһа этэ, кыра эрдэҕиттэн булчут
Гоша, ону тута өйдөөбүтэ: бэл, оннооҕор доруобунньук саанан бүтүн үөр
куска ортотун көрөн баран тартаххына сыыһан кэбиһиллэрин. Ол иһин
кини иирэлэр быыстарыгар барыҥнаһар үс күлүктэртэн ортокуларын
кыҥыы-кыҥыы ытыалаабыта. Санаатыгар өр баҕайы сыппыта. Оннооҕор
толкуйдаан көрбүтэ бу тугунан бүтүөй диэн. Балаһыанньа эрэлэ суоҕа.
Икки өттө — синньигэс өрүс халдьаайыта, онно тиийэр кыах суоҕа, турдар
эрэ сонно тута табаллара чуолкай этэ. Гоша аргыый аҕайдык, кыракыратык арыый чугас турар хаҥас сыыр диэки сыҕарыйан иһэргэ
санаммыта. Дьэ бүттэҕим. Кылаас охсуһуута диэн бу буоллаҕа. Эн эбэтэр
мин. Миичэкээни аһынан хаайбатаҕым сыыһа да эбит! Сыыһам иһин умсан
эрдэҕим. Өстөөхтүүн өлөрүс диэн өбүгэ үгэһин умнубутум дьэ кыһыы!
Кини төрөөбүт дойдута, Күөлүн онно хараҕар бу көстөн ааспыта. Уҥа
илиитэ ньир гына түспүтэ. Саҥа обуойманы угаары гынан истэҕинэ, быстан
салыбырыы сылдьар тарбахтара туора түһэн мэһэйдээбиттэрин, тииһинэн
быһыта тыытан быраҕаттаабыта. Тоҕо эрэ тарбахтара суох хааллаҕым, аны
сатаан тустубат буоллаҕым диэн муода санаа киирэн тахсыбыта. Кини
сэрэйбитэ тоҕо сиирэ-халты ыталларын — тыыннаахтыы тутаары
гыналларын. Суох, тыыннаахтыы эрэ туттарбатах киһи! Бэстилиэнэй
буулдьа бэйэбэр. Миичэкээн эрэ илиитигэр киирбэтэх киһи. “Дьэ, сэрэн,
оҕочоос! Баайбын бараатыҥ, бэйэбин киһи кэпсэппэт, ыт үрбэт оҥордуҥ.
Эн умнарыҥ, мин өйдүүрүм саҕана буоллун!” — диэбитэ киниэхэ бу дойду
биир улахан баайа Миичэкээн тааска күрүүрүгэр. Суох! Бэстилиэнэй
буулдьа бэйэбэр. Субу саманна Гоша өйүгэр бардам санаа чаҕылыс
гыммыта: тыыннаахтыы тутаары гынар буоллахтарына, бэйэ хайыыр
эбиккитин, дьэ, көрдөхпүт. Гоша ойон туран, муҥ кыраайынан хаҥас
көстөр иирэлэр диэки тэбиммитэ. Эмискэтэ уонна баламата бэрдиттэн
соһуйан балачча ыппакка сыппыттара, онтон дьэ ытыалаан
тибиргэппиттэрэ.
— Көрүҥ эрэ бу докумуону, — Михаил Сергеевич бартыбыалыттан
чараас кыһыл тастаах кинигэни ылан, кумааҕы бэлиэтии кыбытыллыбыт
сирин арыйан биһиэхэ көрдөрдө. Кинигэ лииһигэр бэчээттэммит
докумуоҥҥа “ЯАССР, НКВД, Колымский Окружной Исполнительный
комитет” диэн штампалааҕа. Машинкаҕа бэчээттэммит үөһээ строкалар
чуолкайдык көстөллөрө: “Удостоверение. Предъявитель сего Попов Егор
Ил.” Кэнники тыл иккис аҥара суоҕа. Кини оннугар бөрүө хотуолаабытын
оботторбокко эрэ кумааҕынан баттаппыт курдук хара мэҥ. Докумуон
аллараа өттө туга биллибэт, дьабах буолбут этэ.
— Бу бэрдээн буулдьатын суола, — диэбитэ Михаил Сергеевич, ол хара
мэҥи сөмүйэтинэн баттыы-баттыы.
— Оттон бу хаана. Сурук аллараа өттүн көстүбэт оҥорбут.
Михаил Сергеевич тохтообута, кинигэтин остуолга уурбута уонна
оргууй эбэн эппитэ:
— Сааһа уон сэттэтэ эрэ этэ. Быһата, эһиги сааскыт...
Михаил Сергеевич бигээн саҥарар, санаатын ситэ эппэт: эһиги кини
оннугар эбиккит буоллар, хайыаххыт этэй?
Бары уолу одуулаһабыт. Оннооҕор мин “дьукааҕым” Аргы Миша.
Мин, саҥата суох, бу төгүрүк сирэйдээх, оҕолуу эттээх уостаах, ырбаахынан
эрэ олорор уолу өссө сонурҕаан, сыныйан көрөбүн. Билигин кини туһунан
билбитим кэннэ миэхэ маарыҥҥытааҕар атын буолан көһүннэ. Харахтара,
санаабар, ураты сытыылар, барыны сэҥээрэр, билэ сатыыр курдуктар,
халыҥ халтаһаларын анныттан өһөстүк чаҕылыһаллар. Төһө да оҕотугун
иһин, бары туттунан олорор сэбэрэтигэр, быһыытыгар ылыммыт санаатын
толорорго дьулууру мин булан көрөргө дылыбын. Ол да буоллар кини
кимиэхэ маарынныырый?