O Sprawie Glodowej W Galicyi 1866 - 4

Żółkiewskiem, drugą od kilka dopiero tygodni w _Wojniczu_ koło Tarnowa.
Wielkiem zwane księstwo Darmstadzkie ledwie dziesiątą część przestrzeni
Galicyi zajmujące -- ma ich 60!
Dla ułatwienia rolnikom kredytu, mamy jedno na cały kraj towarzystwo
kredytowe; -- kiedy np. Saxonia piątą część przestrzeni Galicyi
zajmująca, gdzie rolnictwo zwłaszcza obok bogatego przemysłu podrzędne
dotąd ma stanowisko, jest takich towarzystw kredytowych sześć, a jedno
wyłącznie dla wspomagania urządzeń rolniczo gospodarskich
(Landes-Cultur-Rentenbank)!
W poczet najdzielniejszych środków uśmierzyć biedę kraju zdolnych
liczymy zniesienie ograniczeń podzielności gruntów, -- i z radością
czytamy, że wniosek taki złożono sejmowi.
Ale bardzo ważna i zbawienna ta reforma, którą uchwalając Sejm nasz,
utoruje drogę do naprawienia ciężkich błędów od XVII wieku gospodarstwo
nasze gnębiących, -- jeźli ma nie na szkodę kraju się obrócić, musi w
zastósowaniu swojem znaleźć rolników podtrzymywanych szczerą opieką praw
rolniczych i ułatwień kredytu. Głownem jej zadaniem obok wielu innych --
zastąpić obszar -- usilnością; lecz _bez opieki_ praw i kredytu zamiast
zbawić tych, którychby z kłopotu wywieść miała, -- otworzy tylko wrota
obcym spekulantom i zamiast wesprzeć, -- wywłaszczy.
Nie łudźmy się nadzieją, że stosunki układać się będą do miary naszego
widzenia, -- ale raczej my widzenie nasze układajmy do zmiany stosunków.
Bądźmy pewni, że prąd życia społecznego prze naprzód wytkniętym torem, i
jeżeli z nim rączo podążać nie będziemy, -- przemknie on po głowach
naszych i -- powali nas!
Jeźli nikt nie wątpi, że nam dziś pilno w rolnictwie rutynę zastąpić
_nauką_, to czasby już przestać się łudzić, że słabe siły towarzystw
rolniczych utrzymać zdołają szkoły Dublańską i Czernichowską. Nosi na
ręku matka niemowlę, -- ale próżno siliłaby się miłość macierzyńska na
dźwiganie wyrostka! Dosyć -- ba wiele zasługi towarzystw naszych, że
wychowały te niemowlęta -- i u suchotniczej piersi wykarmiły tak zdrowo!
Dziś już mają prawo zdać na kraj dalsze tych szkół utrzymanie.
Ale utrzymania tego nie zapewni coroczne żebranie; -- trzeba fundusz
stały obymyśleć i wyznaczyć. A toć przecie pojedyncze miasta nasze ze
skromnych funduszów swoich pofundowały szkoły gimnazyalne i utrzymują
dostatnio; -- a _kraj cały_ nie byłby w stanie utrzymać dwóch szkół
rolniczych?
Czasby już zastanowić się nad tem, dlaczego to n nas -- jak w żadnym
innym kraju, prawdziwy proletaryat jeśli jest, -- to w inteligencyi, --
nie w bluzie, ale w szaraczku!
Czasby też obok szkół, co kształcą przeważnie _konsumentów_, urządzić
także szkoły _producentów_! Nie zapominajmy, że jak słusznie ostrzega
_E. Stawiski_: „o ubóstwo narodu rozbijają się wszystkie usiłowania na
polu literatury, sztuki, umiejętności;” ......że jeżeli rolnictwo
zostanie opuszczonem, „to wyrosła ztąd nędza, opuszczenie i niemoc
rozleją się na wszystkie siły całego organizmu, i wszysko zostanie
zgubionem, tak jak najwznioślejsze natchnienia nieśmiertelnego ducha,
kończą się dla ziemi rozbiciem jego materyalnej powłoki”.
Nie rychłobyśmy skończyli, gdyby wyliczać przyszło wszystkie pilne a
ważne roboty, któremiby się źródła niedoli odwieść od kraju godziło -- a
na które trzeba funduszów! Aleśmy tylko ważniejsze chcieli rzucić myśli
co do potrzeb rolnictwa i przemysłu; -- o urządzeniu komunikacyj
lądowych i wodnych pomówimy następnie rozważając potrzebę nastręczenia
głodnym zarobku.


X.

W wywodzie naszym o niedoli kraju staraliśmy się uzasadnić przekonanie,
że jawiący się na Pokuciu głód jest tylko jednym z wielu objawów
ciężkiej, zdawna zaniedbanej choroby gospodarstwa krajowego; że tedy
lecząc zasadnie chorobę już przeto i symptom jej usuniemy.
Dlatego nie zdało się nam potrzebnem fundusze kraju wyczerpywać wprost
na zakupno zboża, ale raczej tylko na pożyczki, zarobek i jałmużnę.
Zboża bowiem dostarczy niewątpliwie handel party najskuteczniejszym
bodźcem, bo nadzieją zysku, a w drodze swojej kierować się będzie
niemylną w handlu igłą magnesową ku tym właśnie stronom, gdzie mu
większy odbyt będzie zapewniony. Wydział krajowy uczyni przeto wszystko,
co może, jeźli użyje moralnego wpływu i nacisku powagi swojej na
trudniących się handlem zboża, -- jakeśmy to powyżej radzili -- dla
zachęty i obudzenia ich dla dobra krają gorliwości.
Winszujemy Wydziałowi krajowemu, że mu roztropna uchwała sejmu wolne
zostawiła ręce, że mu nie narzucono _obowiązku_ zakupywania zboża! --
Uchwała ta uchroniła go od niewysłowionych przykrości, -- głodnych od
cięższej drożyzny, a fundusz krajowy od niewątpliwych strat, któreby
bezowocnie ponieść musiał.
Nie idzie wszakże zatem, iżby komitety Wydziału do zaopatrzenia głodnych
w żywność potrzebną nie znalazły się zwłaszcza pod koniec przednowku, w
nieuniknionej konieczności dostarczenia _w ostatniej potrzebie_ chleba
nieszczęśliwym.
Przezorność owszem każe być na to przygotowanym. Ograniczając atoli
obowiązek ten komitetów na wypadek _ostatniej, nieuchronnej potrzeby_,
radzimy im w takim nawet razie nie wdawać się w handel zboża, ale wprost
zakupić chleb albo suchary i tę _gotową żywność_ w razie danym mieć do
rozporządzenia. Będzie to prawdziwa dobroczynność, -- działanie godne
wybrańców kraju; -- a nadto przedsięwzięcie nie narażające funduszu
krajowego na straty, w jakie popchnąćby musiało awanturowanie się w
handlu zbożowym. -- Dziś już możnaby wejść w układy o dostawę chleba z
piekarniami pp. hr. Adama Potockiego w Tenczynku, Barucha w Podgórzu i
Domsa we Lwowie na termina Maja i Czerwca. Dlatego też dobrzeby było,
gdyby Wydział krajowy komisarzom swoim śledzić zalecił ruchy dowozu i
fluktuacyę ceny, ażeby zawsze obrotu całego miał ewidencyę, i w razie
nadzwyczajnego górowania ceny, czy to zbytnią chciwością handlarzy, czy
pospolitą, a czasu głodu przesadną obawą spowodowanego, mógł zarządzić
kupno chleba i dowozem onego w miejsca właściwe, wpłynąć na umiarkowanie
ceny.
Dobroczynna ta przezorność Wydziału wtedy nawet będzie pożądaną i
zbawienną, gdy głodni będą mieli zarobek. Przedając im bowiem chleb tani
a zdrowy, właśnie dopiero taką pomocą sprawi, że ten zarobek stanie się
dla biednych wystarczającym!
Gdy roku 1786 głód trapił te same, jak dziś -- okolice na Pokuciu, wcale
tam jeszcze dróg bitych nie było, a przeto niedostatek plonu i nie już
trudność, ale zupełna niemożność dostawienia ziarna z żyznych dzielnic
kraju podniosły cenę żyta do niesłychanej na owe czasy drogości, -- bo z
sześciu zł. pol. za korzec do 28miu, i nędza ludu była bez granic. Wtedy
to nadesłano z Wiednia pieniądze na budowanie gościńców, a ze spichrzów
okolicznych dóbr koronnych zboże rozdawać głodnym polecono; w skutku też
tych zarządzeń cena żyta niebawem spadła na złp. 14. To pojmujemy; ale
równie pojmie każdy, że cena żyta byłaby wówczas o wiele wyżej się
wzniosła, gdyby rząd był polecił zakupywać zboże. Dziś też radzimy, żeby
chleb Wydziału krajowego był niejako _regulatorem_ ceny zboża w
potrzebie, nie zaś Wydział ten na targowicach zbożowych konkurentem i
mimowolnym onej licytantem. Dobre drogi bite i żelazne ułatwiają dziś
wielce to, co w roku 1786 niepodobnem było. -- Jak ziarno na chleb, tak
też i ziarno na siew znajdą włościanie, jeżeli pożyczka i zarobek
dostarczą im na to funduszu.
Niepodzielamy bynajmniej zdania wyrażonego w obradach sejmowych, jakoby
na siew koniecznie _ziarno_ rozdawać należało z obawy, że włościanin
łatwiej pieniądze utraci. -- Przeciwnie najmocniej jesteśmy przekonani,
że hultaj czy niebaczny (a o takich wszakże tylko idzie) łatwiej niż
pieniądze, właśnie zboże sobie da wyłudzić. Chytry przemysł po karczmach
i kramach na mienie włościan dybiący, -- ten przemysł, który tak trafnie
w poezyach biblijnych maluje _Witwicki_:

„....Siedzi bezbożnik na zdradzie
W ukrytem miejscu, jako lew w jamie,
Przed nogą brata sidło swe kładzie,
Chytrze mu czyni i kłamie--”

ten przemysł zawsze mniej na grosz chłopa łakomy, aniżeli na jego
ziarno, przychówek i wszelki dobytek -- a to z tej prostej przyczyny, że
na tem więcej, niż na gotówce zarobi. A wszakże w czasie głodu dla
przemysłu takiego nie masz ponętniejszego towaru, jak zboże co dzień, co
godzina drożejące.
Głębokieto wżycie się w stosunki tego przemysłu, zdrowy to rozum
chłopski przemawiał przez usta tych włościan-posłów, którzy domagali się
uchwały sejmu, żeby zapomogi na żywność, równie jak na zasiew wiosenny
*nie zbożem*, ale pieniądzmi rozdano.

II.
_O zarobku._
Oprócz pożyczki ograniczonej na mniej liczny zastęp podupadłych
rolników, dających rękojmię oddania onej, najdzielniejszym środkiem
wsparcia w czasie głodu jest nastręczenie zarobku biednym. Zważywszy
jednak, że przy niedostatku powszechnym prywatni ludzie ograniczając ile
możności wydatki swoje do miary nieodzownej potrzeby -- już przeto
uszczuplają wszelki zarobek w lepszej dobie dostatni; -- obowiązek
obmyślenia wystarczającego ubogim zarobku spada zupełnie na rząd
krajowy.
Łącząc względy dla ubogich z pilnem baczeniem, ażeby środkiem zarobku
były prace dla powszechnego dobra podjęte, -- *wolno* na cele takie nie
skąpić wydatków, bo fundusz na pożytek kraju wydany, nie wydatkiem jest
*ale posiewem*.
Niepodobna wyliczać wszelakich zajęć, jakieby głodnym w trudnéj chwili
nastręczyć mogły zarobku; wszędzie je poda sama miejscowość i
usposobienie ludności. Jak wszakże i ta w wyborze środków roztropnie
działać należy, przytoczymy dla przestrogi, że czasu ciężkiego na
Szląsku głodu 1847 r. urzędnicy prascy uchwaliwszy bezwzględnie ścinanie
i rąbanie drzewa w lasach jako środek zarobku dla mdłych, źle odzianych
i do téj ciężkiéj pracy nienawykłych tkaczów, -- wywołali słusznie
okrzyk bolesnego współczucia u filantropów i uczonych całej Europy. Dziś
też jeszcze statystyka nie może się dorachować, czy więcej biednych
tkaczów wymarło tam z głodu, czy z wysilenia i zaziębienia przy rąbaniu
drzewa!
Mądrej przezorności świetny stawia przykład miasto _Lyon_ we Francyi
czasu głodu 1837, i najlepszy to nam wzór, jak można _wielką_ niedolę --
_małemi_ ukoić środkami!
Skutkiem handlowego przesilenia w Ameryce, -- w samym _Lyonie_ 20.000
wyrobników straciło nagle zarobek. Urządzono komitet; -- składki i dary
możnych dobroczyńców przyniosły znaczny, ale w obec tak wielkiéj niedoli
bardzo niedostateczny fundusz 126.600 franków. Ubytek zaś zarobku
nieszczęśliwych wyrobników fabrycznych wynosił miesięcznie _dwa
miliony_; -- a kryzys ta okropna *trwała ośm miesięcy*!
Fundusz zebrany wprost jako jałmużna rozdany, byłby zaledwie _na
czternaście dni_ wystarczył zgłodniałym. Więc zarządzono różne budowy,
bądź rzeczywiście pilno potrzebne, bądź takie, któreby zresztą za lat
kilka dopiero podjęto.
Budowano tedy olbrzymią szopę na skład towarów, budowano redutę
forteczną, -- bito drogę użyteczną, sypano groblę, -- urządzono smętarz
a powoli zachęcono zamożniejszych fabrykantów do otworzenia napowrót
warsztatów choć nadzieja zysków ledwie w dalekiéj się jawiła
przyszłości. W rozkładzie robót bardzo roztropnie żonatym dawano zarobek
przy pracach w samem mieście, -- bezżennych zaś wyprawiono do odległych
robót i tam, żeby ich nie oddawano na pastwę nie sumiennym szynkarzom,
komitet pobudował baraki w różnych przestrzeniach, gdzie dostarczoną
przez ajentów swoich żywność i napoje po stałych a umiarkowanych cenach
przedawano robotnikom.
Tym sposobem żywiąc tysiące głodnych przez ośm miesięcy, -- z
uzbieranych składek zaledwie tylko 55.000 franków użyto w pomoc na
wyżywienie najuboższych; -- 25.000 dano na zasiłek bankom zastawniczym;
resztę zaś 46.000 franków przechowano korzystnie i użyto na wsparcie,
gdy 1840 roku nowe przesilenie handlowe wyrobników lyońskich znowu
pogrążyło w nędzę.
Po wszystkie czasy wszędzie czasu głodu budowanie dróg i komunikacyj
wodnych za najpożyteczniejszy sposób wsparcia ubogich uznawano; -- ten
to *duch roztropnej dobroczynności* dał początek bitym drogom w naszem
podgórzu wschodniego Bieszczadu; -- on stworzył dzieła olbrzymie we
Francyi; on kilku milionami szterlingów w roku 1847 uchronił od głodowej
śmierci biedną Irlandyę, zbogaciwszy ją podziwiania godnym systemem
urządzeń wodnych i osuszeń niepożytej wartości; -- tego to ducha
świetnym pomnikiem stanęła droga żelazna szczytem _Semeringu_. *Oby ten
duch błogosławiony natchnął serca posłów naszych a w uchwałę sejmu
wionął odwagę roztropnej hojności!* Kraj nasz byłby ma wdzięcznem polem
działania, bo u nas bardziej niż gdziekolwiek niedostatek komunikacyj
lądowych i wodnych jest jedną z głównych zawad rozwoju dobrobytu kraju.
Główna droga wzdłuż kraju od granicy Szląska do Lwowa bieżąca, od czasu
urządzenia równoległej z nią drogi żelaznej zeszła do bardzo podrzędnej
dla handlu wartości i już na dobre miejscami trawą porasta; a droga
żelazna jeżeli dotąd nie jest -- jak powinna -- prądem rucha
ożywiającego krajowe gospodarstwo, to przeważnie dla tego, że budowy
dróg nowych nie ujęto wszędzie w system, nowemu temu prądowi handlu
odpowiedni, że tej _żelaznej kości pacierzowéj_ nie wsparto zewsząd
_dotycznemi żebrami_ dróg bieżących w prostopadłym na linię kolei
żelaznej kierunkn, z północnych i południowych kończyn kraju.
Na wschodzie kraju, gdy kolej ode Lwowa do Czerniowiec stanie, lepszy
już będzie stósunek dróg do niej dotycznych, czyli dojazdów do stacyj
kolei. Wielka w tem zasługa br. Gołuchowskiego, wielka -- choć na razie
jak to zwykle u nas bywa -- nie powszechnie uznana.
Co może zdziałać silna wola jednego człowieka wiedziona myślą dla kraju
życzliwą, dowodzi jego chwalebna o drogi krajowe troskliwość.
W przeciągu 82 lat (od 1773 do 1855) wybudował rząd we wschodniej połaci
Galicyi, od Sanu po Czerniowce i Brody razem 233 mil drogi bitej; -- a
hr. Gołuchowski podczas namiestnictwa swego wybudował równie dobrze
bitych dróg w tej samej części kraju w pięcia latach 1855 -- 1859 mil
94! --
Takie urządzenie dobrej w kraju komunikacyi wielkiem jest dziś już
dobrodziejstwem, i coraz lepiej wpływ onego na dobrobyt kraju poznawanym
będzie.
Nakład na drogi te był według okolicy różny; a że dziś wiadomość o tem
odświeżyć w pamięci nie będzie bez pożytku, podajemy z urzędowych
sprawozdań, że w przecięciu mila drogi takiej kosztowała:
w Przemyskiem 25,000 fl. austr.
„ Żółkiewskiem 22,000 „ „
„ Brzeżańskiem 42,000 „ „
„ Czortkowskiem 21,000 „ „
„ Kołomyjskiem 22,000 „ „
{ 30,000 „ „
w Stanisławowskiem { 16,000 „ „
{ 9,000 „ „
w ogólności tedy w przecięciu po 25,000 fl. austr.; razem tedy za budowę
94 mil wydano do 3 milionów! Z dumą spełnionego obywatelskiego obowiązku
mogą też ziemianie i włościanie wskazywać na to wielkie dzieło ofiary
swojej, bo ani rząd, ani fundusz krajowy nie wsparł ich w tym wydatku;
jest to dzieło ich osobistej pracy i własnego grosza!
Pomimo takiego wysilenia, dosyć tam jeszcze na tem ważnem polu zostało
pracy i zarobku dla głodnych Pokucian.
Udział hr. Gołuchowskiego w Komisyi głodowej jest nam też rękojmią, że
ten wielkiej wagi dział pracy dobra powszechnego nie zostanie na wiosnę
odłogiem.
Ważne już prace dokonano na podgórzu w Samborskiem, Stryjskiem,
Stanisławowskiem i Kołomyjskiem; ale jeżeli drogi tameczne mają być
istotnie pożytecznemi arteryami prądu handlowego z Węgrami, toby
skorzystać należało sejmowi naszemu z rzadkiej w stosunkach naszych
dogodności, że równocześnie obraduje teraz sejm węgierski, -- i odnieść
się drogą właściwą do niego, żeby uwzględniając równe dla obu krajów
pożytki z ustalenia dobrych dróg handlowych, zarządził bez zwłoki
wykończenie połączeń dróg z Turki przez Uszok do Unghwaru; ze Stryja
przez Klimiec do Munkacza; i najważniejszej ze wszystkich z Kołomyi i
Stanisławowa przez Delatyn i Jabłonicę do Szygetu.
Wszystkie te drogi wiodą w żyzny, błogosławiony kraj _nadcisański_;
najważniejszą zaś nazwaliśmy drogę z Jabłonicy do Szygetu już przeto, że
niebawem od Tokaju budowaną będzie kolej żelazna przez Szyget do
Czerniowiec i Zaleszczyk. Ta tedy droga ożywiłaby ruch handlowy w
zakąciu naszego wiecznie biednego Podgórza, a wyprawienie jej od
Rosolnej do Nadwornej, a od Prutu po Jabłonkę, dostarczyłoby na razie
dostatniego zarobku rzeźkim, a tak ubogim na dołach *Hucułom*!
Szczególny to zaścianek kraju naszego to gniazdo Hucułów, ludu bojowego
bajecznej przeszłości, rozsiadłego w 114 wsiach i sześciu miasteczkach.
Stolicę on sobie obrał -- jak orzeł -- na szczycie *Czarnohory* (6488
stóp wysokiej) we wsi Żabiu na siedmiu górach rozsiadłej, do fundacyi
dobroczynnego zakłada St. hr. Skarbka należącej. Wieś to największa w
Galicyi, bo 1200 budynków mieszkalnych liczy z ludnością 5000.
Debry Czarnej góry i całego *Czarnego lasu* w Kołomyjskiem były pod
koniec jeszcze zeszłego wieku postrachem dla podróżnych i mieszkańców
całego tam podgórza -- jako siedlisko _Opryszków_, z którymi _Dobosz_,
ten Rinaldo galicyjskiej Rusi, w zuchwałe zagony zapędzał się na rozbój
aż do _Szygetu_ w Węgrzech, a najczęściej na doły Pokucia. Pamiętają
jeszcze ze zgrozą starcy w owych stronach, z jakiem wysileniem a jak
długo pasował się rząd austryacki z tymi zuchwalcami!
Dziś w pieśniach ludu żyje tam jeszcze postać _Dobosza_, a Huculi dziś
tylko z ubóstwa już słyną. Nieskorych do pracy, a zawsze do lekkiego
chleba z myśliwstwa pochopnych, rozbrojono ostatecznie w roku 1848 z
_krisiw_ (strzelb) tak, że dziś tylko topór i toporek im został, a do
świątecznego stroju za pasem nóż obosieczny!
Zboża nie siewają wcale, -- a _pruć_ ziemię uznają za grzech. Chleb też
u nich powszedni to lepienina z otrąb, brukwi i kapusty; bardzo często
głód im dojmuje, a w roku 1859, gdy przecie w całym kraju nie było
niedostatku, -- dzieci tam trawą żyły, a starsi łażąc po drzewach, młode
liście bukowe objadać musieli![*]
Mój Boże, -- cóż tam się dziać będzie na wiosnę, gdy *nawet na dołach* w
całem Pokuciu głód teraz w styczniu już dojmuje? -- Na te góry
Huculszczyzny pilniejszą niż gdziekolwiek indziej zwrócićby należało
baczność, -- zatrudnićby ich najlepiej tam w górach, -- niechby nie
musieli spuszczać się za chlebem „_na doły_” -- chleb by im raczej
wysłać tam na „_werchy_”!.....
Wszakżeby tam mogli wyprawiać drogę do Szygetu.
Ale pamiętamy, jak tam niedawno, gdy zarząd dóbr _fundacyi Skarbka_
przedał zręby w lasach Żabijskich, żydkowie do cięcia drzewa wysokiem
mytem zwabili wielu Hucułów, ale w szynkach swoich i kramach żywności,
niesłychanie drogą ceną cały im zarobek tak zapełnię znowu odbierali, że
ci biedacy po kilkomiesięcznej pracy obdarci a ubożsi niż przedtem do
domów wracali.
[Footnote *: Według świadectwa X. Witwickiego parocha w *Żabiu*.]
Dla tego też godziłoby się, żeby komitety na przestrzeniach wyprawy dróg
własne pourządzali baraki i żywność tam zdrową a posilną po stałych i
umiarkowanych cenach robotnikom przedawali. Najwłaściwiejby tam dawać
należało tak zwane _rumfordskie polewki_. --
Pomysł ten naukowo uzasadniony, anglika hrabi _Rumfort_, ministra
Elektora bawarskiego, od końca zeszłego wieku wszędzie dotąd okazał się
zbawiennym i wielce dobroczynnym. Czasu głodu 1847 roku w stolicy
Bawaryi żywiono tym pokarmem dziennie po 16,000 lodzi zgłodniałych -- i
przeżywiono ich zdrowo; -- a po 80 leciech ani postęp nauki chemii ani
doświadczenie -- *tańszej* niewymyśliły żywności.
Radzilibyśmy przeto trzymać się i u nas tej utartej, wszędzie dotąd
błogosławionej metody; -- i jeżeli się komitety Wydziału krajowego
zajmować będą zakupnem żywności, to lepiej niż zboże kupować oprócz
chleba, mięso, groch, krupy i t. p. i w różnych okolicach Pokucia
zakładać magazyny żywności tych dla _kuchni ubogich_. Kuchnie zaś takie
zakładaćby należało systematycznie w dobrze obmyślanych przestrzeniach
kraju -- ciągłym łańcuchem od _Kut_ aż po _Sanok_.
Zwracamy też uwagę na uderzający, a tylko w szczególnych stosunkach
naszego krajowego gospodarstwa zawsze czasu głodu powtarzający się fakt,
że kiedy ziarno chlebne drożeje, -- bydło wszelkie tanieje i do istnie
marnej ceny spada. Otóż wielkąby to było dla sprawy żywienia głodnych
pomocą, a dla funduszu krajowego znakomitą oszczędnością, gdyby
zakupowano tamże bydło rogate i skopy, i bądź świeże, bądź solono lub w
inny sposób konserwowane mięso na cały czas przednowku dla pożywienia
głodnych chowano i w należytym stosunku do _zupy rumfordskiej_ dodawano.
Obok wielu ważnych względów, niepoślednim i ten być powinien, iżby
wprowadzeniem mięsa, strączkowizn i innych w skład _zupy rumfordskiej_
wchodzących silnych pożywień -- oszczędzono kartofli i tak nie
posilnych, a właśnie dla tego w czasie niedostatku innej żywności, w
niepomiernej zwykle mnogości zjadanych. Pamiętajmy przecie, że na zasiew
wiosenny oprócz owsa głównieby kartofle przechować należało. Jest
nadzieja, że owsa -- ale też w tym roku _tylko owsa_ -- dostarczą nam
podostatkiem sąsiednie *kraje Zabrane*, jak to mamy z świeżych
handlowych sprawozdań; -- ale zkąd dostaniemy kartofli -- gdy zwłaszcza
ciężkiego tego, wodnistego towaru z dalekiej odległości nawet koleją
żelazną sprowadzać niepodobna?
Niechcemy się tu zabawiać rozwlekłem objaśnianiem sposobów urządzania
„_kuchni ubogich_” i przyrządzania różnych odmian polewki rumfordskiej.
Jeśli się myśl nasza ujmie w kraju, -- udzielimy w osobnej rozprawie
opis doświadczeń zebranych w różnych krajach, gdzieśmy wielokrotnie z
zamiłowaniem badali tę ważną sprawę żywienia ubogich.


XI.

Ważniejszem od dróg dla rozwoju krajowego gospodarstwa i ze względu na
zajęcie dla głodnych, bo całej ubogiej ludności wschodniej Galicyi
zupełny nastręczającem zarobek -- byłoby urządzenie komunikacyj wodnych
i bardzo pilne zniewodnienie porzeczysk Dniestru, Sanu i Bugu.
Te to roboty mieliśmy głównie na względzie żądając z krajowego funduszu
wyznaczenia dwóch milionów na komunikacye lądowe i wodne. Nie wahaliśmy
się zaprojektować tak wysokiéj cyfry pożyczki na ten cel, bo zdaje nam
się, że z potrzebnych krajowi naszemu robót publicznych ani pilniejszéj
ani ważniejszéj nad tę niema -- i jakkolwiek przesadą by się to na pozór
zdawać mogło, to przecie z dobrem sumieniem twierdzimy, iżby sejm na
zabezpieczenie tej pożyczki dwóch milionów nie potrzebował wierzycielom
lepszéj dawać hipoteki, jak te same dziś nieużyteczne bagniska trzech
wspomnionych rzek naszych!
*Naddniestrzańskie moczary* od Sambora po Niżniów, to stracona dla
produkcyi krajowej, zupełnie nieużyteczna dziś przestrzeń 180,000
morgów, a wszakże sam ten już obszar zdobyty dla uprawy, równałby się
bez mała przestrzeni byłego wolnego miasta Krakowa i jego Okręgu; a
bagna te w połączenia z moczarami nad Pełtwią i Bugiem i Małnowskiemi
błotami nad Sanem i Wisznią tworzą przestwór nieużyteczny 450,000
morgów; a w oddanych cywilizacyi rolniczéj tych bagniskach zmieściłyby
się wszakże trzy udzielne państewka niemieckie: bo całe księstwo
Gotajskie Koburgów, księstwo Lichtensztejnów i cała dziedzina despoty
heskiego Landgrafa!
Ależ nie w tem tylko strata, że 45 mil kwadr. obszaru w najżyzniejszéj
ziemi kraju naszego ginie dla rolnictwa; -- zabójcze wyziewy z tych
bagnisk dziesiątkują tam ludność, bo febry, zgniłe gorączki, puchlina,
dysenterya i różne cierpienia wątroby stały się tam prawie nieustającemi
miejscowemi chorobami ludu, osiadłego na obrzeżach tych bagien. A i chów
bydła wieść się tam nie może; -- rzadko też kiedy przygasają tam zarazy
tępiące bydło rogate i owce. Świadczą zapiski urzędowe, że z winy
bagnisk naddniestrzańskich w samym obwodzie Samborskim już roku 1799
padło zarazą 40,000 sztuk bydła. Szkoda, że ani w rządzie, ani w
towarzystwach rolniczych nie uznano potrzeby prowadzenia porządnej
statystyki pomoru bydła w tych porzeczyskach po najnowsze czasy; --
niepodobna tedy w ścisłéj liczbie wykazać zgubnego ich wpływu --
niestety wzmagającego się corocznie. Nie ulega bowiem wątpliwości, że
moczary te rozpławiają się *coraz szerzej*.
*Zołokijskie moczary* w Bełzkiem od kilku lat zajęły już w wielu
miejscach nawet ogrody włościańskie, a *bagna Małnowskie* w Przemyskiem
tak się w ostatnich czasach były rozpławiły, że w niektórych wsiach
kobiety chusty prać mogły na progach swych chałup. -- Biada im w tak
nieszczęsnej wygodzie!
O *malarii włoskiej* (_aria cattiva_) mnóstwo dzieł spisano; -- *Maremmy
toskańskie* badał świat uczony całej Europy; -- *błota pontyjskie* w
państwie kościelnem ledwie 6 mil kwadratowych zajmują, a niepokoiły już
Rzymian, i dotąd trapią techników; a choć to trudna sprawa z morzem,
przecie nie ustają wysilenia ku ich zniewodnieniu. O nasze bagna
tylekroć większe, któż do niedawna się troszczył! -- Z obojętnością
Helotów od wieku dajemy gnić i ginąć tam ludziom i zwierzętom! -- Jeżeli
nam kto zarzuci, że przecie foliały protokółów i planów w naszych
urzędach spisano w tej sprawie, to odeprzemy tem gorzej, -- tem gorzej,
że dużo pisano -- a mało zdziałano.
Chyba też żałować wypada, że bagien _piórem_ osuszyć nie można!

Projekt zregulowania rzeki _Wiszni_ w Przemyskiem i osuszenia *błot
Małnowskich* wypracował i przedłożył rządowi krajowemu inżynier Gross w
roku -- jeżeli nas pamięć nie myli 1797, a przecie po dziś dzień ta
Wisznia zabagniła już przeszło *sześć tysięcy morgów* bardzo żyznej
ziemi!
Hydrometryczne pomiary dla zniewodnienia *bagien Żołokijskich*
wypracowano starannie już w roku 1820; a w dziesięć lat później bo 1830
roku poprawiać je musiał sprowadzony umyślnie z wiedeńskiéj politechniki
profesor Purkinie; -- a przecie dziś jeszcze nieprzejrzany okiem jest
obszar bagien żołokijskich. Nieznamy całej ich przestrzeni i tylko
przypadkiem ujrzeliśmy wykaz urzędowy, że spiętrzone groblami i
zastawkami młynarskiemi wody *Żołokii* w jednej części tych bagnisk od
Uhnowa po Krystonopol zalewają 10,000 morgów błogosławionej ziemi! --
Tak tedy czterdzieści lat przeszło ważono, mierzono, pisano i niezdarnie
spierano się ze złą wolą tamecznych młynarzów, aż przecie w roku 1857
energia hr. Gołuchowskiego otrząsła z pleśni gnuśności tę zatęchłą
sprawę. Zajął on się także regulacyą *Wiszni* i pod umiejętnym
kierunkiem inżyniera Kutschery osuszono i kulturze oddano niemal 2000
morgów ziemi, ale wszystkie te prace są dorywczą tylko łataniną starych
błędów techniki i niezaradzą złemu, bo i tę niezaprzeczenie dobrą myśl i
wolę poczciwą cięży stary u nas grzech: *brak* *odwagi do stanowczego
kroku* -- nieodzownej, jedynie zbawiennej *kanalizacyi porzeczysk Sanu i
Bugu*!
Jak szczerze uznajemy wielką zasługę hr. Gołuchowskiego, że wielką mydl
obdarzenia kraju dobremi drogami z bezwzględną, -- a w takich sprawach
konieczną przeprowadził energią, -- tak znowu żalu ukryć nie możemy, że
sprawy dróg wodnych równie gorliwem nie objął uznaniem, czy też do
przeprowadzenia zamiarów swoich nie znalazł energicznych i zdolnych
wykonawców! Urzędowa Gazeta Lwowska w onym czasie bez ogródki wypisywała
zdanie, oczywiście z góry sobie natchnione, że zniewodnienie bagnisk pod
względem ważności sprawy tej dla kraju, nie może bynajmniej iść w
porównanie z ważnością dróg bitych. Widać ztąd, że sprawę komunikacyj
wodnych lekceważono wówczas nawet u góry. Aliści nie słusznie, bardzo
niesłusznie! Jest ona trudniejszą, ale niemniej ważną! Korzyść bowiem z
należytego zniewodnienia wspomnionych bagnisk byłaby dwojaka: raz, że
osuszenie przestrzeni 450,000 morgów ziemi dziś zupełnie nieużytecznej
-- gdybyśmy po osuszeniu, -- tylko po 40 fl. mórg cenili -- zbogaciłoby
majątek kraju o *ośmnaście milionów* guld. austr. -- a powtóre, że gdyby
przetór dla zniewodnienia bagnisk kopany *uczyniono spławnym*, jak to
dawno uczynić należało, ważność jego jako drogi handlowej byłaby
niezawodnie znakomitą i wróciłaby z lichwą wydatek urządzenia. Przy
dotychczasowym zaś systemie cząstkowego osuszania tych bagnisk,
przedstawiają się one istnie jako bezdenne topiele, pochłaniające
ogromne kapitały z bardzo małym lub wcale żadnym dla kraju pożytkiem.
Topieliska _Zołokii_ nieudolnie poskromiło obniżenie zastawek
młynarskich, aleby uskromiło stanowczo *zupełne młynów onych usunięcie*,