Mobi Dik nemese Aq Kit - 44

- İeskekter! İeskekter! Sonau tūñğiyq tereñıne şeiın ieñıs bolyp
bügılseñşı, ua, teñız, sonyñ boiymen men öz nysanama soñğy ret, ieñ
soñğy ret syrğanap tüssemşı! Kemenı kördım! Keme! Alğa, jıgıtterım!
Sender şynymen-aq menıñ kememdı qūtqarmaisyñdar ma?
Bıraq qaiyq toqpaqtap ūrğan tolqyndarğa kese-köldeneñ jūlqi
ūmtylğanda tūmsyğyndağy jarylğan taqtailar opyrylyp ketıp,
kelesı sätte ol jaqtaudy ierneulei suğa batty da, tızelerınen su
keşken matrostar oiyqty ne bolsa sonymen tyğyndap bıteuge jäne
sodan laqyldağan sudy sarqyp töguge ärekettenıp, sasqalaqtai,
äbıgerge tüstı.
Osy sätte grot-maçtadağy Teştigonyñ balğasy tyna qaldy;
jamylğyğa ūqsap, onyñ iyğynan asa jaiylğan qoñyrqyzyl jalau
kenet jūlynyp şyğyp, qūddy onyñ alğa ūmtylğan jüregındei,
aldyndağy äuede şapşi ağyndady, al tömendegı buşpritte tūrğan
Starbek pen Stabb kemege jüitkıgen haiuandy ündıspen bır mezgılde
baiqady.
- Kit! Kit! Ruldı jaqtauğa qarai! Ruldı jaqtauğa qarai! Ua, auanyñ
añsarly ağystary, iendı sender menı qoldañdar! İeger peşenesıne ölım
jazylsa, meilı, Starbek ölımdı ierkekterşe, sabyrly sanamen qarsy
alatyn bolsyn. Ruldı jaqtauğa būr deimın men! Äumeserler, myna
arandai auyzdy şynymen-aq körmeisıñder me? Menıñ barlyq
yntyzar dūğalarymnyñ jemısı şynymen-aq osy ma? Bükıl qaltqysyz
ömırımnıñ nätijesı osy ma? O, Ahav, Ahav, qolyñmen ıstegen ısıñe qara.
Joq, joq! Solai, rul ūstauşy, sol betıñnen taima. Joq, joq!
Jaqtauğa! Tağy jaqtauğa! Ol bızge tap beru üşın būrylyp jatyr! O,
onyñ raqymsyz mañdaiy aiqas alañyn tastap ketuge paryzy mūrsat
bermeitın adamğa tura tönıp keledı. Tastai körme menı, Jaratuşym!
- İendı Stabbqa kömektesudı oilağan kım de bolsa, menımen iemes, menıñ
astymda bolğaisyñ, öitkenı, Stabbta alğan betınen qaitpaq iemes. Äi,
mäz bolğan kit, men senı mazaqtap külemın! İeger özınıñ kırpık qaqpas
qyrağy közı bolmasa, Stabbty kım qaşan qoldap iedı, Stabbqa ūiqy
bermegen kım iedı? Al iendı Stabb beibaq özıne tym jūmsaq tietın
tösekte ūiyqtaidy; ah, odan da oğan şyrpy toltyrylğany dūrys iedı!
Men senı äjualap külemın, mäz bop myrsyldağan kit! Kün, jūldyzdar
men ai, qarañdar. Sender - būryn-sondy jan täsılım ietkenderdıñ
ieşqaisysynan kem iemes, asqan ğajap jıgıttıñ jendetsıñder. Sonda da
bolsa, tostağan toly şarap ūsynyñdar, men sendermen älde de
soğystyryp qoiar iedım! O! O, mäz bop yrjaqtağan kit, köp ūzamai
bärımızdıñ yndynymyz tolyp, auzy-mūrnymyzdan şyğa, qanyp
ışermız! Sen nege qaşyp qūtylmaisyñ, Ahav? Mağan keletın bolsaq,
kebıster qūrysyn, kürtem solarmen qosa qūrysyn, meilı, Stabb jalğyz
şalbarmen öle bersın! Alaida, būl özı neğylğan, sonşa öñezdengen,
tūzdyğy aşy ölım... İeh, şieler, şieler! O, Flask, öler aldynda
iekeumız tym qūrysa bır şieden tañdaiymyzğa salyp tamsansaq qoi.
- Şie me? İeger bız qazır solar ösıp tūrğan jerge tap kelsek, jaman
bolmas iedı. Oh, Stabb, baiğūs şeşem tym qūrysa menıñ jalaqymdy
alyp ülgergen şyğar dep ümıttenemın, ieger ülgermese, onda oğan iendı
bırneşe baqyr aqşa ğana tiedı.
Özderınıñ är türlı şarualarynan ajyrağannan berı barlyq
matrostar derlık iendı tūmsyqta bosqa topyrlap, qoldarynda iendı
paidasyz balğa, kesındı taqtai, şanyşqy men garpundaryn ūstağan
küiı solai tūrdy da qoidy. Barlyq közder, jabysyp qalğandai, özınıñ
joiqyn basyn qaharlana sılkılep, aldyna jalpaq şeñbermen köbık
şaşa, būlarğa qarsy jüitkıgen kitke qadaldy. Onyñ kelbetınen
tütıkken qahar, dūrysynda, zaual, atamzamanğy qandy kek atoilady;
ajaldy pende amaldarynyñ ieşbırın közge ılmesten, onyñ
mañdaiynyñ meñıreu aq qabyrğasy kemenıñ tūmsyğyna oñ jaqtaudan
kelıp soqty, sol sätınde-aq adamdar da, maçtalar da dır iete tüstı. Köbısı
palubağa ietpetınen qūlady. Joğarydağy garpunşylardyñ bastary,
beine maçtalardyñ şyğyp ketken bürkenşıkterındei, olardyñ juan
moiyndarynan oqys jūlqynyp qaldy. Jūrttyñ bärı, qūddy tereñ
şatqaldağy tau tasqynyndai, oiyqqa sudyñ laqyldai aqtarylğanyn
iestıdı.
- Keme! Katafalk!.. İekınşı katafalk! - dep qaqsady Ahav özınıñ
velbotynda tūryp. -Ämbe tek amerikan ağaşynan ğana jasalğan!
Al kit şökken kemenıñ astyna süñgıp, solqyldağan kildı boilai
jüzıp öttı, sodan keiın su astynda kerı būrylyp, iendı qaşyqtau, basqa
jağynan aidyn üstıne qaitadan atyp şyqty da, Ahavtyñ qaiyğynan
bırneşe iard jerde, tolqyndarda bırşama uaqyt qybyrsyz qatyp
qaldy.
- Men öz denemdı künnen audaryp äketemın. İehei, Teştigo! Senıñ
balğañnyñ tarsylyn neğyp iestımei qaldym? O, menıñ bağynbai ketken
üş mūnaram, sen, myqty kil, tek qūdaidyñ soqqysyna ğana tötep
bermegen keme qañqasy, sen, berık paluba häm är şturval jäne
Poliuske bet tüzegen tūmsyq, o, menıñ ölım nūry şalqyğan aiauly
kemem! Sen şynymen-aq opat bolmaqsyñ ba, mensız ajal qūşpaqsyñ
ba? Men şynymen-aq ieñ mıskın beişaralarğa da tiesılı soñğy
kapitandyq jūbanyştan da aiyrylmaqpyn ba? Japadan-jalğyz
ömırdıñ aqyryndağy, ua, japadan-jalğyz ölım, menıñ barlyq aiybym
menıñ tereñ qasıretımde iekendıgın men iendı sezıp tūrmyn. İe-he-hei!
Ötken ömırımnıñ tulağan tolqyndary, sender şalğai qiyrdan iendı
mūnda zymyrap jetıp, menıñ ajalymnyñ şapşyğan, köbıktı jaldaryn
bastyrmalata, sarqyrap tögılesınder! O, bärın de talqandaityn, bıraq
jeñılıstı de moiyndaityn kit, men tura sağan qarsy jüzemın; senımen
aqyryna şeiın aiqasamyn; sağan tozaqtyñ ieñ tereñ tübınen soqqy
jasaimyn; öşpendılıgımnıñ aqysyna sağan soñğy demımdı laqyldatyp
qūsamyn. Barlyq tabyttar men barlyq katafalktar bır tūñğiyqta
batatyn bolsyn! İeger mağan solardyñ bıreuı de būiyrmasa, meilı, o,
qarğys atqyr kit, onda sağan būğaulanyp tastalsam da, senı älı de
qualap jürıp, borşa-borşa bolaiyn! Qarudy men, mıne, osylai
laqtyramyn!
Garpun auadan zu iete tüstı; jaralanğan kit alasūrdy;
qaramailanğan arqan nauaşada janyp keterdei jyldamdyqpen zyr
jügırıp - kenet ılınısıp qaldy. Ahav ony bosatyp jıbermekşı bop
ieñkeidı; ol ony bosatyp ta iedı; bıraq jylpyldağan tūzaq onyñ
moinyn ainaldyra şyrmap ülgerdı; söitıp, komanda öz kapitanyna
jarmasyp ülgergenşe, türıkterdıñ öz qūrbandyğyn haram saraida
adyrnamen buyndyryp öltıretınındei, ieş dybyssyz, ony velbottan
jūlyp äkettı. Tağy bır sätten keiın arqannyñ bos ūşyndağy juan
tüiın bos kespekten atyp şyğyp. bır ieskekşını jalpasynan tüsırdı de,
sudy sabalap, tüpsız jylymda joğaldy.
Bır sätke velbottyñ komandasy melşie sıleiıp qaldy da, sodan
keiın bärı jalt qarady. "Keme! Qūdırettı Qūdaiym, keme qaida?" Mıne,
olar şymyldyqtai kerılgen qaterlı mūnar arasynan, qūddy susyğan
sağymdy jedektei joğalyp bara jatqan kemenıñ sozylyñqy ielesın
kördı; su betınde soraiğan maçtalar ğana qalypty, al olardyñ üstınde,
älde, iesuastyq, älde, riiäsyzdyq, älde, tağdyr şegelep tastağan üş
mäjusi-garpunşy älı de şolğynda tūr iedı. Osy mezette iırımnıñ
şoğyrly şeñberlerı soñğy velbotqa jettı, söitıp, ol küllı
komandasymen, mañynda jüzıp jürgen ieskektermen jäne şanyşqy
saptarymen, ondağy jandy - jansyz ataulynyñ bükılısımen bırge bır
kezde "Pekod" atalğannyñ bärı aqyrğy jañqasyna şeiın batyp ketken
ğalamat suşūñqyrda şyr ainalyp, döñgelene üiırıldı.
Ajal töndırgen aqbas jaldarğa tie jazdap, külkı keltıre,
jaibarattyqpen, üilese jelbıregen ūzyn jalaumen bırge iendı su
betınde bırneşe diuimy ğana qarañdağan grot-maçtada tūrğan ündıstıñ
basynyñ üstınde tūiyqtalğan tolqyndar şalpyldap bolğan kezde, mıne, naq osy sätte äuege balğa ūstağan qyzyl öñdı qol köterılıp,
jalaudy suğa şapşañ batyp bara jatqan köldeneñ ağaşqa bekıte
qağyp, sermep qaldy. Osy arada jalaudy qaita - qaita şoqyp,
Teştigoğa böget jasağan, özınıñ jūldyzdar arasyndağy baiyrğy
mekenınen soñğy ūştyqty tabalai şyğaryp salğan qarşyğa dıñgektıñ
köldeneñ ağaşy men balğa arasyna sılkıngen qanatyn añdausyz sūğyp
aldy; däl osy mezette, qūddy töbesındegı auanyñ ūitquyn sezıngendei,
jabaiy su astynan soñğy demımen balğany köldeneñ ağaşqa qarysyp
qysa tüstı. Söitıp, özınıñ bekzat tūmsyğyn perışte zarymen äuelete
sozyp, tūtqyndağy denesı Ahavtyñ jalauyna şyrmalğan aspan qūsy
tağy da naq sonyñ, qūddy alastalğan İbılıs siiäqty, tozaqqa dulyğa
ornyna aspannyñ qūiqyljyğan tırı bölşegın özımen ala ketken
kemesımen bırge su astynda jym-jylas joğaldy.
Qūstar iırımnıñ üñıreigen öñeşınıñ üstınde şañqyldai üiırılıp
ūşty; tünere köbıktengen aqbas tolqyn onyñ küdıreigen qabyrğasyna
soğyldy, sosyn suşūñqyr tegısteldı; sodan, mıneki, ainala-töñırekte
tağy da, būdan bes myñ jyl būrynğydai, ūşy - qiyrsyz teñız aidyny
terbetıldı.
EPİLOG
Sağan habar beru üşın jalğyz men jan saqtap qaldym.
İov.
Oiyn bıttı. İendeşe, nege sahna qalqasyna tağy bıreu şyğyp keledı.
Öitkenı, bır adam degenmen de tırı qalğan iedı.
Parsy zym-ziiä joğalğannan keiın Ahavtyñ qaiyğyndağy
ieskekşınıñ ornyna Jazmyştyñ qolai körgen kısısı men bolyp şyqqan
iekem; ärı bır jağyna auğan velbottan basqa iekı ieskekşımen bırge ūşyp
tüsıp, qūiryqtyñ syrtyndağy suda qalğan beibaq ta men iedım. Sodan
ıle-şala bolğan sūmdyq oqiğadan soñ sol mañda jüzıp jürgen menı
keme batqan jerden şyğyp jatqan, äzır älsıregen tartpa küş qarmap,
tegısteluge bet alğan suşūñqyrğa aqyryn tarta jöneldı. Men soğan
jetken kezde ol köbık atqan maida iırımge ainalyp ülgergen-dı.
Söitıp, men, qūddy jaña İksion siiäqty, osynau baiau ainalğan
doñğalaq kındıgındegı qara köpırşıkke barğan saiyn jaqynyraq
şoğyrlanğan şeñberlerdı bırınen soñ bırın syzyp, şyr köbelek
ainala bastadym. Aqyry ieñ ortalyq nüktege kelıp jettım, sol kezde
qara köpırşık tars jaryldy; onyñ ornyna tereñnen, şappaly
serıppenıñ dümpuımen bosanğan qūtqarğyş qalqyma, ärı tabyt, özınıñ
keremet qalqymalyq qasietınıñ arqasynda ğalamat küşpen atyp
şyğyp, auada bır audarylyp tüstı de, menıñ qasyma qūlady. Osy
tabyttyñ üstınde men janaza küiın şertken maida tolqyndarda
terbetılıp, aşyq teñızde bır kün jäne bır tün boiy jüzıp jürdım.
Akulalar zaqym keltırmei, beine ärqaisysynyñ auzynda bır-bır
aspaly qūlyp salbyrağandai, qasymnan jyljyp ötıp jatty;
qanqūmar teñız qarşyğalary tūmsyqtaryn qynaptaryna sūqqandai
qalyqtady. İekınşı künı alystan jelken körınıp, bırtındep ūlğaiyp,
jaqyndai berdı, söitıp, aqyrynda menı böten keme mıngızıp aldy. Ol
özınıñ joğalğan balalaryn ızdep tentırep jürıp, tek tağy bır jalğyz
jetımdı tapqan, zar ilegen "Rahil" iedı.
Soñy
TÜSİNİKTEMELER
36-b. Gotorn Nataniel (1804-1864) - amerikandyq romantik
jazuşy, G.Melvilldıñ dosy.
37-b. Hakliuit Riçard (şamamen 1552-1616) - saiahattar jaiyndağy
kıtaptardyñ ağylşyndyq qūrastyruşysy häm baspagerı.
38-b. Leviafan — Täurat añyzy boiynşa teñız ajdahasy;
Melvillde - kit.
39-b. Hempton-Kort - Angliiädağy köne korol saraiy.
Tiüilri - Parijdegı frantsuz korolderınıñ saraiy.
Jebıreiıl, Mekaiyl, Rafail - hristian mifologiiäsyndağy üş
perışte.
Jaralmyş, Aiuptyñ Kıtaby, Johan paiğambardyñ kıtaby,
Psalmdar Kıtaby, İsai paiğambardyñ kıtaby - Täurattyñ bölımderı.
40-b. Holpand Filemon - iejelgı grek jazuşysy jäne filosofy
Plutarhtyñ (şamamen 46-126) "Moraliiı" men iejelgı Rim ğalymy häm
jazuşysy Plinii Ülkennıñ (23-79) "37 kıtaptağy Jaratylys
tarihyn" ağylşyn tılıne tärjımalauşy.
"Şynşyl tarih"-iejelgı grek jazuşysy Lukian (b.d. İİ ğ.) jazdymys delınetın tañğajaiyp saiahat baiany.
Ohthere... äñgımesı - anglosakson korolı Alfred Ūly (848-899)
özınıñ V ğ. Tarihnamaşy häm dın ğūlamasy Pavel Oroziidıñ latyn
"Tarihynyñ" tärjımasyna kırıstırgen osyndai jağrapiiälyq
tüsınıktemeler üzındılerınen tūrady.
"Reimond Sebonnyñ apologiiäsy" - frantsuz jazuşysy häm
filosofy Mişel de Montennıñ (1533-1592) "Täjıribelerınıñ"
iekınşı tomynyñ Xİİ tarauy.
"Qaştyq!Myna jerdıñ tesıgıne kırıp ketsemşı... "—Fransua
Rablenıñ (1494-1553) "Gargantiua men Pantagriüel" kıtabynan
sılteme.
41-b.
"Annaldar"-ağylşyn
antikvary
häm
tarihşysy
DjonStoudyñ (1525-1605) "Annaldar, nemese Angliiänyñ Jalpy
şejıresı" (1580) kıtaby.
Psalmdar tärjımasy - ağylşyn filosofy Frensis Bekonnyñ
(1561-1626) bırneşe Täurat psalmdarynyñ
tılındegı tärjımasy meñzelıp tūr.
jasağan
ağylşyn
"Ömırmen ölım tarihy " — Frensis Bekonnyñ şyğarmasy.
"Perizattar patşaiymy " - ağylşyn aqyny Edmund Spenserdıñ
(şamamen 1522-1599) poemasy.
41-b. "Gondibert" - ağylşyn aqyny Uiliam Davenanttyñ nemese D
Avenanttyñ (1606-1668) qaharmandyq poemasy.
Braun Tomas—XVİİ ğasyrdağy belgılı ağylşyn jazuşysy jäne
därıgerı.
42-b. Uoller Edmund (1606-1687) - ağylşyn aqyny.
"Leviafan, nemese, Şırkeulık jäne azamattyq memlekettıñ
materiiäsy, ülgısımen bilıgı"— ağylşyn filosofy Tomas Gobbstyñ
(1588-1679) şyğarmasy.
"Täuap ietuşınıñ joly" - ağylşyn jazuşysy Djon Beniannyñ
(1628-1688) allegoriiälyq şyğarmasy, ışınara Benian 12 jylyn
ötkızgen türmede jazylğan; alaida, keltırılgen sılteme onyñ
"Qasiettı soğys" degen basqa kıtabynan alynğan.
"Joğalğan jūmaq" - ağylşyn aqyny Djon Miltonnyñ (1608-1674)
poemasy.
"Düniiälyq jäne qūdailyq bilık " — ağylşyn jazuşysy, dın
ğūlamasy, tarihşy häm moralist Tomas Fullerdıñ (1608-1661)
traktattar jinağy.
Annus Mirabilis " ("Ğajaiyp jyl ") — ağylşyn aqyny Djon
Draidennıñ (1631-1700) öleñı.
43-b. Parçess Semiüel (şamamen 1575-1626), Garris Djon (16661719) — saiahattar jaiyndağy kıtaptar men jazbalardyñ
qūrastyruşylary häm baspagerlerı.
Sibbald Robert (1641-1722) - belgılı şotland därıgerı, geograf
häm tabiğattanuşy, keibır jüieleulerde kök kit, bliuval, onyñ
atymen Sibbald kitı dep atalğan.
44-b. "Oñtüstık Amerika " — ispan ğalymy jäne saiahatşysy
Antonio de Ulloanyñ (1716-1795) kıtaby.
"Būrymdy ūrlau" — ağylşyn aqyny Aleksandr Pouptyñ (16881774) poemasy.
Goldsmit
Oliver
(1728-1774)
— ağylşyn jazuşysy, romandardyñ, poemalardyñ, dramalardyñ, sondai-aq, tarih pen
geografiiä boiynşa qūrastyrma ieñbekterdıñ, atap aitqanda, "Jer
jäne jandy tabiğat tarihynyñ" avtory.
Djonson Semiüel (1700-1784) — ağylşyn tüsındırme sözdıgınıñ
belgılı avtory, ädebietşı häm synşy.
45-b. "Saiahattar " ("Tynyq mūhit boiynşa saiahat ") - ataqty
ağylşyn teñız saiahatşysy Djeims Guktyñ (1728-1779) qalamynan
şyqqan kıtap.
Djefferson Tomas (1743-1826)-Ağartu däuırındegı asa körnektı
amerikandyq saiasi qairatker, AQŞ-tyñ üşınşı prezidentı; 17851789 jyldarda AQŞ-tyñ Frantsiiädağy ielşısı bolğan. Sılteme
jasalğan jazba 1788 jylğa orailasady.
Berk Edmund (1728-1797) — ağylşyndyq parlament qairatkerı
jäne saiasi jazuşy.
Blekston Uiliam (1723-1780) - körnektı ağylşyn zañgerı, "Angliiä
zañdaryna tüsındırmelerdıñ" (1765-1769) avtory.
46-b. Folkoner Uiliam (1732-1769) — ağylşyn aqyny; onyñ bır
kezdegı tanymal poemasy "Keme apaty" 1762 j. jaryq körgen.
46-b. Kauper Uiliam (1731-1800) - ağylşyn aqyny.
Hanter Djon (1728-1793) - ağylşyn anatomy jäne hirurgy.
"Teologiiä" ("Jaratylys teologiiäsy, nemese Tabiğat qūbylystary
arasynan alynğan Qūdai bolmysynyñ dälelderı")—ağylşyn
filosofy jäne dın ğūlamasy Uiliam Peilidıñ (1743-1805)
şyğarmasy.
Kiuve Jorj (1769-1832) - asa körnektı frantsuz ğalymy, zoolog
jäne paleontolog.
47-b. Montgomeri Djeims (1771-1854) - ağylşyn aqyny,
radikaldy saiasi közqarastardy ūstanğan; sılteme jasalğan poema
1827 j. jazylğan.
Lem Çarlz (1775-1834) — ağylşyn jazuşysy äm synşysy.
Kuper Djeims Fenimor (1789-1851) - amerikan jazuşysy,
şytyrman oqiğaly mäşhür romandardyñ avtory.
48-b. Ekkerman İogann Peter (1792-1854) - 1822-1832 jyldar
aralyğynda Getenıñ jeke hatşysy; 1848 jyly "Getemen äñgımeler"
kıtabyn şyğardy.
Smit Elizabet Ouks (1806-1893) - amerikan jazuşysy.
Skorsbi, kışı, Uiliam (1789-1857) - amerikan teñız saiahatşysy
jäne kit aulauşy, "Villiam Skorezbidıñ basşylyğymen
liverpuldyq "Befins" kemesınde 1822 jylğy jaz boiy
Grenlandiiänyñ şyğys jağalauyndağy zertteuler men oljalardy
baiyptağan soltüstık kit käsıpşılıgıne jüzu sapary turaly künbeküngı jazbalar" kıtabynyñ avtory (orysşa audarmasy 1825 j.
şyqty).
50-b. "Ağystar jäne kit aulau käsıpşılıgı" — 1844-1861 jyldar
aralyğynda 19 tom bolyp şyqqan amerikan admiraly Çarlz Uilks
ekspeditsiiäsynyñ materialdary.
51-b. "Arktikalyq mūhitqa käsıpşılık jüzu saparlary turaly
äñgımeler" - 1926 j. Robert Djillis basyp şyğarğan.
"Kit aulaityn kemedegı jüzu sapary " - Djeims Rodstyñ iesebı
(1848).
"Miriam Koffin" - Djozef Harttyñ Nantaket kit aulauşylaryna
arnalğan, XİX g. Bırınşı jartysyndağy tanymal romany.
"Süiekter men şüberekter " — teñız saiahatşylaryna qatysty
basylyp şyqpağan är türlı materialdar men üzındıler jinağy; 1842
j. Bostonda şyqqan.
"Tabiğattanuşynyñ saiahaty " - ağylşynnyñ ūly tabiğattanuşy
ğalymy Çarlz Darvinnıñ (1809-1882) "Bigl" kemesınde jerdı
ainalğan saiahaty" meñzelıp tūr.
Uorton — "Kitterge ölım kelsın, nemese Tynyq mūhittyñ
maqtanyşy " - Garri Holliardtyñ kıtaby; 1848 j. Bostonda basylyp
şyqqan.
53-b. İzmail - täurattyq mif boiynşa Avraamnyñ ūly. Jaralmyş
kıtabynda ol turaly bylai delıngen: Ol söitıp adamdardyñ arasynda
jabaiy iesek siiäqty bolady, ol bärınıñ jūmysyn ısteidı, jūrttyñ bärı
sony tömpeşteidı; ol özınıñ bükıl bauyrlarynyñ arasynda solai ömır
süredı".
Katon Kışı, nemese Utikalyq (b.d.d. 95-47) - respublikany saqtau
jolynda Tsezarğa qarsy küreste jeñılıs tauyp, özın-özı öltırgen.
Plutarhtyñ aituynşa, öler aldynda Plagonnyñ ölım men jannyñ
ölmeitını turaly "Fedon" sūhbatyn oqyğan
54-b. Betteri saiajaiy Manhetten (Niu-İork) aralynyñ küngei
şetınde, bır kezderde mūnda tūrğan qorğandy qamaldyñ ornynda
ornalasqan.
Uaitholl - Manhettennıñ oñtüstıgınen soltüstıgıne qarai sozylğan
Niu- İorktegı köşe.
55-b. Sako - AQŞ-tyñ terıskei-şyğys jağalauyndağy Men
ştatyndağy özek.
Rokevei-Biç - Atlant
aralynyñ küngei şetı.
mūhity
jağalauyndağy
Long-Ailend
...Zevstıñ tuğan ınısın be? - İejelgı grek mifologiiäsy boiynşa, teñız
qūdaiy Poseidon — Zevstıñ ınısı.
56-b. Van-Ranselirler men Raidolftar — Jaña Älemde XVİİ-XVİİİ
ğasyrlarda ornyqqan bai köpester men jer ielerınıñ äuletterı.
Äjualyq astar beru üşın Melvill Hardikanuttyñ (şamamen 1019—
1042) — özderı basyp alğan Angliiänyñ soltüstık-şyğys bölıgın
bilegen soñğy dat korolınıñ iesımın qosaqtaidy; ol ūrpaq qaldyrmai
ölgen.
Mūğalımdıkten matrostyqqa auysu — Melvilldıñ özınıñ
ömırnamasyna tūspal, ol 1837-1840 jyldary mūğalımnıñ kömekşısı
bolyp, sodan keiın kit aulaityn "Akuşnet" kemesıne jaldanğan.
SenekaLutsii Annei (b.d.d. 6 nemese 3 j. - b.d. 65j.)-Rim
stoitsizmınıñ asa ırı ökılı.
57-b. Alma baqtarynyñ üpteuşılerı - Adam men haua turaly
täurattyq mif meñzelgen.
Pifagordyñ jarlyqtary — B.d.d. İV ğ. iejelgı grek filosofy
Pifagor şäkırtterıne būrşaq jeuge keñes bermegen.
59-6.... Tir Karfagennıñ ızaşary boldy... - Qala-memleket Karfagen
b.d.d. İX-Vİİİ ğasyrlarda, odan būryn, b.d.d. İİİ myñjyldyqta tırşılık
ietken Finikiiä qalasy Tirdıñ koloniiäsy retınde negızdelgen.
61-b. Gomorra — Täurat añyzyna säikes, kesır-kerdeñdıgı men
būzylyp azğyndağany üşın köktıñ otymen örtelıp jıberılgen iejelgı
Palestina qalasy.
İevroklidonnyñ örşelengen jelı, baiğūs Pavel-Jaña ösietten
(Apostoldardyñ ğamaldary) būldyr ielester.
62-b. Mıskın Lazar men Bai — İnjıl tämsılderınıñ keiınkerlerı.
62-b. Molukki — Zond arhinelağynyñ künşyğys bölıgındegı
araldar şoğyry.
63-b Jaña Angliiä jädıgöilerımen aty şyqqan— 1691-1692
jyldary Söilemde (Jaña Angliiänyñ jalpy atauyn alğan soltüstıkşyğys koloniiäsy qalalarynyñ bırı) jantürşıgerlık bırneşe ataqty
mystandyq sottar bolyp, olarda 19 "jädıgöi" men "siqyrşyğa" ölım
jazasy kesıldı.
65-b. Blanko müiısı — soltüstık amerikandyq qūrlyqtyñ ieñ şetkı
batys nüktelerınıñ bırı, Tynyq mūhit jağalauyndağy Oregon
ştatynyñ aumağynda jatyr.
Johan paiğambar (İona) - Täurat añyzy boiynşa, kit jūtqan. Ol
jönınde İX taraudy qarañyz.
70-b. Gekla - İslandiiädağy sönbegen janartau.
74-b. Otyz jyldyq soğys (1618-1648) - tarihtağy tūñğyş jalpy
ieuropalyq soğys.
84-b. Lediard Djon (1751-1789) - Djeims Guktyñ jüzu saparyna
qatysuşy, sondai-aq, İeuropa arqyly Sıbırge saiahat jasağan.
Mungo Park (1771-1806) - şotland saiahatşysy, Niger ağysyn
zerttegen.
86-b.
Brodvei
Niu-İorktegı
keşe;
Çesnet-strit
Filadelfiiädağy köşe; Ridjent-Strit - Londondağy köşe; Uoterstrit - Liverpuldağy köşe; Uogşing-Londondağy köşe.
87-b. Jasyl taular özınıñ ormandarymen jäne jaiylymdarymen
äigılı Vermont ştatynyñ soltüstık-şyğysynda ornalasqan.
Fidji, Tongatobu, Eromango, Panandji, Braitdji - Avstraliiänyñ
şyğys jağyndağy Tynyq mūhit araldary.
Hanaan - Täurat añyzy boiynşa, "şapağatty jer", Palestina men
Finikiiä ölkelerınıñ iejelgı atauy.
88-b. Gerr Aleksandr - 1840 jyldardyñ aiağynda Niu-İorkta öner
körsetken nemıs köz bailauşy-siqyrşysy.
91-b. Elefanta üñgırlerı - Bombei şyğanağyndağy şağyn aralda
ornalasqan ündılerdıñ üñgırlerdegı iejelgı ğibadathanalary.
Gudvin qūmdary - Angliiä
būğazyndağy qauıptı qairañdar.
jağalaularyndağy
Pa-de-Kale
93-b. Kvebek - Kanadadağy ieskı qala, 1608 j. negızı qalanğan; qalanyñ
ortalyğyndağy töbede 1698 jyly tūrğyzylyp, soltüstık
amerikandyk koloniiälarğa qatysty ağylşyndar men frantsuzdar
arasyndağy soğystar kezınde bırneşe qorşauğa tötep bergen qamal
tūrğan.
94-b asqaq Erenbreiştein - Reindegı qamal-qala.
111-b. Kokovoko jäne (tömende) Rokovoko - romannyñ bırınşı
basylymynda bolğan, sondyqtan, audarmada saqtalğan är türlı mätın.
112-b. Seg-Harbor - AQŞ-tyñ şyğys jağalauyndağy ailaq.
119-6. Eddiston maiağy - Plimut ailağynan oñtüstık-batysqa qarai
14 mil jerde La-Manş būğazyndağy şağyn aralda ornatylğan.
120-b. Meilı, Amerika Meksikany Tehasqa qosyp alsyn, meilı,
Kanadadan soñ Kubağa jarmassyn... - 1846-1848 jyldardağy soğys
nätijesınde Meksikanyñ besten iekı aumağy AQŞ-qa qosyldy:
Meksikadan 1836 jyly bölınıp, 1845 jyly AQŞ küşpen basyp kırgen
Tehas, Kaliforniiä, Nevada jäne basqalary. Osy jyldarda Kubağa
basyp kıruge nemese ony İspaniiädan satyp aluğa bırneşe äreket
jasaldy, alaida, olar sättı bolmady. Kanadamen şekarany 49-şy
iendık boiynşa belgıleu turaly şartqa 1846 jyly qol qoiyldy,
bıraq AQŞ-ta ony soltüstıkke qaita jyljytu qajettılıgı jönındegı
äñgımeler basylmady. Melvill öz ielınıñ basqynşylyq josparlaryna
qatty narazylyq bıldırdı.
123-b. Razinka - jeuge jaramdy molliusk.
127-b. Dın ūstanudyñ negızın qūrağan otyz toğyz paryzdy ağylşyn
şırkeuı 1563 j. qabyldady ("39 iereje Zañy" delınedı).
Midiiälyqtar — Soltüstık-Batys İran men Oñtüstık Azerbaijan
aumağyndağy iertedegı qūl ielenuşı memleket Midiiäny (b.d.d. Vİİ—Vİ
ğğ.) mekendegen halyq. "Akuşnet" te qūryp ketken ündıs taipasynyñ
ağyn alğan.
Şyğystyñ üş siqyrşy patşasy meñzelgen: süiekterı Keln
soborynda jai tapqan-mys Kaspar, Melhior jäne Baltazar.
128-b. Beket Foma (Xİİ ğğ.) — Kenterberii arhiepiskopy, Genrih İİ
korolmen jaulasyp, ğibadat kezınde korol jıbergen jendetter
şanşyp öltırdı.
Falek jäne (tömende, 130-6.) Vildad - Täurattağy iesımder, Aiuptyñ
kıtabynda jäne basqalarynda İzrail atalaryn tızbelegen kezde
atalady.
Torkil Jalmauyz, Torkil Hak (NaKg — islandşa äldebır jyrtqyş
balyqtyñ atauy) — island tarihi jyrlarynyñ keiıpkerı, Xİ ğ.
Angliiädağy dat ielıkterınde körnektı röl atqarğan; özınıñ ūrystağy
ierlıkterın ağaş kereuetı men qalqanynda suret qylyp oiyp
salğyzğan.
129-b. Pottovottami — Algonkin tobyndağy bır ündıs taipasynyñ
atauy.
Kvakerler - XVİİ ğ. Ortasynda Angliiäda paida bolyp, ieleulı bölıgı
Amerikağa qonys audarğan hristiandyq protestant sektasy.
130-b. Keip-Kod müiısı men Martas-Vainiard araly Nantakettıñ
mañynda.
Ahav - Täuratga atalatyn İzrail patşasy; mäjusilyq Vaal dının
iengızıp. paiğambarlardy qudalağan.
135-b. "Özderıñe qazyna jinamañdar... " — Vildad Matfei
ınjılındegı uağyzdy aityp tūr.
138-b. Geihed - Martas-Vainiard aralyndağy qonys.
147-b. Kongregatsionalistık şırkeu — protestant şırkeuınıñ AQŞta taralğan bır türı, XVİİ ğ. basyndağy alğaşqy qonystardyñ(Boston.
Seilem. Nantaket) negızın qalauşylar, olardyñ ūrpaqtary da naq osy
şırkeuge qarağan. Devteronomiiä — grekşe İekınşı zañ -Täurat
kıtaptarynyñ bırınıñ atauy.
148-b. Filistimliandyqtar — Jerorta teñızınıñ oñtüstık-şyğys
jağalauyn mekendegen, Täuratta atalatyn, pūtqa tabynuşy halyq,
b.d.d. Xİİİ ğ. bastap belgılı.
Hetteiändyqtar - b.d.d. İİ-İ myñjyldyqtarda Kışı Aziiä men Siriiäny
mekendegen mäjusilyq hetter taipalarynyñ täurattyq atauy.
Grek tübırınen tüzılgen "katoliktık" sözı: jalpyğa bırdei, ğalamdyq
degen mağynany bıldıredı.
150-b. Vil — babyldyq pūtqa tabynuşylar
Paiğambarlardyñ täurattyq kıtaptarynda atalady.
qūdaiy,
153-b. İliiä (İliiäs) - täurattyq paiğambar, Ahav patşanyñ
tağdyryn İerovoam patşanyñ tağdyrymen salystyryp, onyñ ielımın
boljap aitqan.
163-b. Uotts gilinderı - avtory belgılı ağylşyn dın ğūlamasy
İsaak Uotts (1674-1748) bolğan dıni gimnder jinağy.
170-b. De Vittian (1625-1672) - niderlandylyq memleket
qairatkerı, 1650-1670 jj. Gollandiiänyñ şyn mänındegı bileuşısı.
171-b....sol bır qysyryq äieldıñ qyzdary... - Mysyr mifologiiäsyna
säikes, qūdai-iegızder İzida men Osiris bırın-bırı analarynyñ, qūdai
äiel Nuttyñ qūrsağynda jatyp süiedı, sondyqtan, İzida tuğan
kezınde-aq iekıqabat bolğan.
Vankuver Djordj
saiahatşysy.
(şamamen
1758-1798)
-
ağylşyn
teñız
Kruzenştern İvan Fedoroviç (1770-1846) - orys teñız saiahatşysy
häm geograf, 1803-1806 jj. jerdı ainalyp şyqqan alğaşqy orys
ekspeditsiiäsyn basqardy.
172-b. İov, Alfred Ūly, Ohthere, Berk - Üzındılerdıñ tüsındırmesın
qarañyz.
Franklin Bendjamin (1706-1790) - amerikandyq asa körnektı
saiasi qairatker jäne ğalym.
173-b. İel men Garvard - AQŞ-tağy ieñ baiyrğy joğarğy oqu
oryndary; İel universitetı 1636 j., Garvard - 1701 j. negızı
qalanğan.
178-b. Qara didarly tūtqyn Benian - 42-6. tüsındırmesın qarañyz.
... Servantestıñ... şabylğan... qolyn. — Ūly ispan jazuşysy
Migel Servantes de Saavedranyñ (1547-1616) sol qoly jaraqattan
keiın jansyzdanyp qalğan, Melvill oilağandai, şabylmağan.
Djekson Endriu (1767-1845) — amerikan generaly AQŞ-tyñ
jetınşı prezidentı, kedei otbasynan şyqqan.
182-b. Äue Duleiı bekzadasynyñ ūly -iağni mäjusi saitanynyñ.
Teñeu Täurattan alynğan (Paveldıñ iefestıkterge joldauy, 11,2).
Agasferol da täurattyq teñeu, iahudiler ieñ qūdırettı parsy
şahtarynyñ bırın osylai atağan. (Esfiri kıtaby. İ, 1).
183-b. Anaharsis Kloots - Kloots Jan-Batist (1775-1794), Ūly
frantsuz revoliutsiiäsy qairatkerlerınıñ bırı, 1790 j. Ūlttyq
jinalysqa jerdıñ är türlı näsılderı men halyqtary ökılderınen
delegatsiiä äkelgen.
185-b. İtalian müsınşısı, bederşı häm zerger Benvenuto Çellini
(1500- 1571) jasağan, Meduzanyñ basyn ūstağan belgılı Persei müsını
meñzelıp tūr.
193-b. Koroleva Mab-perizattar korolevasy, tüsterdıñ ämırşısı,
kelt eposyndağy beine.
194-b. Bailauyşty orden - Äulie Georgii ordenı, 1350 j. ağylşyn
korolı Eduard İİİ belgılegen. Būl ordennıñ bır belgısı tızenıñ astynan
bailanatyn lenta bolyp tabylady.
198-b. Çering-kross - ieskı Londonnyñ jağrapiiälyq ortalyğy
bolyp tabylatyn alañ. Mūnda ädette korolderdı jariiä ietken, jūrt
aldyndağy jazağa tartu räsımderın oryndağan.
"Ol ıstei me ieken... bos ümıt" - Täurattan alynğan joldar (İovtyñ
kıtaby, XL, 41).
202-b.Gnomon-tık özek türındegı asa köne astronomiiälyq aspap,
künnıñ biıktıgı men azimutyn baqylau üşın qoldanylğan.
Ahaz satylary — Täurat kıtabyndağy künsağat tılın bıldıretın
İsai paiğambar beinesı. Täuratta atalatyn Ahaz — iahudiler
patşasy.
204-b. Būl arada bükır kit älı künge şeiın tūrğan ieskılıktı "Pıl men
qamal" meimanhanasynyñ mañdaişasymen salystyrylady, onyñ
qaqpasynyñ üstınde arqasyna äldebır qolapaisyz qūrylys
qondyrylğan ağaş pıl ılulı tūr.
206-b. Frobver Martin (1535-1594) - belgılı ağylşyn teñız
saiahatşysy. 1576-1577 jj. Soltüstık-Batys ötkelı (249-6.
tüsındırmesın qarañyz) deitındı ızdep iekı ekspeditsiiäğa şyqty.
Koroleva Bess — ağylşyn korolevasy İelizaveta Tiudor (15581603), balalyq jäne jastyq şağyn Grinviç qamalynda ötkızgen.
Lester Robert — ağylşyn korolevasy İelizaveta İ-nıñ jaqyn serıgı
jäne favoritı.
208-b. Törtınşı şılde - AQŞ-tyñ ūlttyk merekesı, teuelsızdıktı
jariiälağan kün (1776).
209-b...leviafandyq katoly, bıraq tükte mağynasy joq, bos
dybystar. -Melvill būl arada "Makbettegı" "Ömır... myljyñ sözderge
toly jäne tük mağynasy joq" degen joldy säl özgertıp aitady (V akt,
5-körınıs).
214-b. Valtasar — Babyl patşasy. Täuratta Val ğasardyñ
saraiyndağy toi surettelgen, sol kezde qabyrğada Babyl
patşalyğynyñ qūritynyn boljap habarlağan jazu paida bolğan
(Daniil paiğambardyñ kıtaby, V).
215-b.
İmperlık
elektorlar
-
ortağasyrlyq
Germaniiäda
imperatordy
kurfiurster).
sailau
qūqyğyna
ie
bolğan
kniazdar
(nemese
218-b. Kösem Logan - XVİİİ g. aiağynda aqtarğa qarsy bıtıspes küres
jürgızgen mingo ündıster taipasynyñ jaujürek kösemı.
220-b. Lui-Fipipp (1773-1850) - gertsog Orleanskii. 1830 jylğy
Şılde revoliutsiiäsynan keiın Frantsiiä korolı boldy, 1848 j.
Revoliutsiiä taqtan qūlatty. Lui Blan (1811-1882)-frantsuz jurnalisı,
tarihşy, utopiiäşyl sotsialist, 1848 j. revoliutsiiä qairatkerı.
Lui - saitan - özı - kıtaptyñ 1851 j. ağylşyndyq basylymynda
anyqtama Lui-Napoleonğa (1808-1873) — Frantsuz respublikasynyñ
prezidentıne (1848-1851), al sodan keiıngı imperator Napoleon İİİ-ge
(1851-1870) arnaldy.
Gerkules mūnaralary - Antikalyq añyz boiynşa, Gibraltar
būğazy jağalaularyndağy iekı jartasty Gerkules ornatqan jäne olar
älemnıñ şegın bıldırgen.
221-b. Rodos alyby - iejelgı grek qūdaiy Geliostyñ Rodos
aralyndağy biıktıgı 30 metrden astam müsını, älemdegı jetı keremettıñ
bırı.
222-b. Kapitan Slit — Uiliam Skorsbi-Ülken (1760-1820)
meñzelıp tūr, ol da ūly siiäqty, teñızşı ärı poliar öñırın zertteuşı.
224-b. Fedon - 53-6. tüsındırmesın qarañyz.
Boudiç Nataniel (1773-1838) — amerikan matematigı, keñınen
mäşhür teñızde jüzu kestelerınıñ avtory.
"Jüitkı, tolqyn... adam "— Būl arada Baironnyñ "Çaild
Garoldttyñ saiahattary" poemasynyñ joldary özgertılıp aitylğan,
İV jyr, 179-şumaq.;
225-b. Krenmer Tomas (şamamen 1489-1556) — Kenterberii
arhiepiskopy, Reformatsiiä qairatkerlerınıñ bırı, dın būzar küpır
retınde alauda örtelgen.
Dekart qūiyndary - Frantsuz filosofy häm ğalym Rene Dekart
(1596-1650) materiiänyñ mehanikalyq qozğalysyn qūiyn türınde
ielestetken.
234-b. ...temır täjı Lombardtyñ — "Qasiettı Rim imperiiäsynyñ"
imperatorlary kietın täjge (osy kezde olardyñ keibırı sonymen
bırge Lombard korolderı atağyn qosa alğan), añyz boiynşa, Qūdai
Aiqyşynyñ bır şegesı qağylğan. Osyndai soñğy täjdı 1838 j.
Avstriiä imperatory Ferdinand İ kidı, ol da, Ahav siiäqty, iesuastyq
dertıne şaldyqty.
235-b. Berk pen Bendigo — Melvill zamanyndağy Angliiädağy
belgılı jūdyryqtasu maitalmandary.
239-b. Soltüstık-Batys ötkelı - XİX ğasyrdyñ aiağyna şeiın belgısız
bolyp kelgen, Amerikan qūrlyğynyñ terıskei jağalauyn boilai
batysqa ötetın bır kezderdegı teñız joly osylai atalğan.