Mobi Dik nemese Aq Kit - 21

Kitterdıñ jantürşıgerlık suretterıne orai men kitter jaiyndağy
odan ötken qiiäpat äñgımelermen ainalysu qūştarlyğyn bastan
keşudemın, būlardy ärı köne, sol siiäqty, jaña kıtaptardan da, äsırese,
Pliniiden, Parçesten, Hakliuitten, Garristen, Kiuveden jäne
basqalardan tabuğa bolady. Äitkenmen, men mūny attap ötemın.
Mağan ūly Kaşalottyñ: Kolnettegı, Hagginzdegı, Frederik
Kiuvedegı häm Biildegı jariiälanğan tört suretı ğana mälım. Kolnet
pen Kiuve haqynda būdan būrynğy tarauda aityldy. Hagginzdıñ
suretı olardykınen anağūrlym artyq; bıraq ieñ jaqsy suretter,
älbette, Biildıñ kıtabynda. Biilde iekınşı taraudy tüiındeitın "Är
türlı qalyptağy üş kit" suretındegı ortalyq tūlğadan basqa, būl
kittıñ barlyq beinelerı tym jaqsy. Keibır meimanjailarda,
kümänsız, sypaiy senımsızdık tudyrğanymen, onyñ "Qaiyqtar
kaşalotqa şabuyldaidy" deitın frontispisı iegjei-tegjeidıñ
däldıgımen tamaşa ärı, jalpy alğanda, şyndyqqa syiymdy, Dj.Ross
Braunnyñ kaşalotty beineleitın keibır suretterı öte däl, tek oiuörnekterı tym naşar. Äitse de, būl onyñ kınäsı iemes.
' Frontispis - kıtaptyñ bırınşı betıne salynğan suret. Audarmaşy ieskertpesı.
Nağyz kittıñ ieñ täuır nobailary Skorsbidıñ qolynan şyqqan; tek
bır ökınıştısı, olar qajettı äserdı bererlık därejede iemes, tym ūsaq
auqymda oryndalğan. Onda kit käsıpşılıgınıñ körınısı bar, bıraq sonyñ
özı nebary bıreu ğana; būl da özek örteitın ökınış, öitkenı, ieger jaqsy
oryndalğan bolsa, tek sondai suretterdıñ arqasynda ğana tırı kit
aulauşylardyñ közımen körıletın tırı kit turaly bırşama dūrys
tüsınık aluğa bolady.
Bıraq, jalpy alğanda, kit pen käsıpşılık körınısterı suretterınıñ,
bälkım, barlyq qolda barynyñ ışındegı ieñ dälı bolmasa da, neğūrlym
sättılerı Garneri degen bıreudıñ kartinalarynan köşırılgen iekı ülken
frantsuzdyq tamaşa örnekter bolyp tabylady. Olar kaşalot pen
nağyz kitke jasalğan şabuyldy beinelegen. Bırınşı örnekte degdar
kit öz quatynyñ asqan aibynymen, mūhit tereñınen tura velbottyñ
astyn ala köterılıp, şaşylğan taqtai synyqtaryn şüidesımen kökke
atqan alai-dülei sätınde körsetılgen. Velbottyñ qūiryğy qandai da
bır keremettıñ küşımen aman qalyp, iendı kittıñ qyr arqasynda būltaqbūltaq ietedı; onyñ üstınen sızder däl osy sätte būrq-sarq qainağan kit
ağynynyñ atqağyna kömıle, qaterlı sekırıske daiyndalğan
qaiyqşyny köresızder. Tap osy surettegıdei bärınıñ jaqsy ärı dälmedäl jasaluy sirek kezdesetın jağdai. Qaramailanğan arqannan
jartylai bosağan, aqşulan teñız betınde şaiqalğan kübı, synğan
garpundardyñ sudan qiğaştai soraiğan ağaş saptary, kittıñ janjağyna şaşylğan, zäresı ūşqan matrostardyñ qylqiğan bastary
jäne de qara tütek qiyrdan tura sızge tönıp kele jatqan keme. Kittıñ
anatomiiälyq bıtımınen ieleulı qatelıkterdı tabuğa bolady, bıraq bız
olarğa toqtalmaimyz, öitkenı, öltırıp tastasañdar da, men ömırı
mūndai keremet suret sala almaimyn.
İekınşı örnekte beine Patagoniiä jağalaularynda opyrylyp
tüsken jartastyñ mük basqan synyğy siiäqty, baldyrğa şyrmalğan
qara ūşasy sudy qaq aiyrğan zordan-zor nağyz kittıñ oqystan şyğa
kelgen büiırıne jüzıp kele jatyp jaqtauymen qaptaldasqan sätındegı
velbot beinelengen. Onyñ būrqağynyñ tık şapşyğan ağyny asa
quatty ärı küiedei qap-qara; mūndai budaqtağan tütındı körgende
tömendegı qazandarda dämı tıl üiırgen keşkı as pısırılıp jatyr dep
oilap qalasyñ. Teñız qūstary şaiandardy, krabtardy jäne nağyz kit
özınıñ ajal töndırgen arqasynda jiı tasyp jüretın basqa da teñız
tättı-dämdılerın şoqidy. Būl iekı ortada dürdık ierın leviafan özınıñ
soñynda neşeme tonna köpırşıgen aq köbık qaldyryp, jylymdy qaq
aiyra, alğa zaulaidy, al jañqadai jeñıl velbot mūhit parohodynyñ
iesuşı doñğalağynyñ astyna ketken qausap qalğan qaiyqtai-aq, sonyñ
qasyndağy
tolqyndarğa
süñgidı.
Kartinanyñ
aldyñğy
jağyndağylardyñ bärı dülei qozğalysta; tymyq teñızdıñ ainadai
aidyny, därmensız kemenıñ malmandai salbyrağan jelkenderı jäne
jairatylğan kittıñ qybyrsyz ūşasy qarañdaidy - būl tıze
büktırılgen qamaldyñ üstınde kit tynystaityn tesıkke tyğylğan
ūzyn syryqtağy kit aulauşylar jalauy jeñımpazdardyñ tuy bolyp
samarqau jelbıreidı.
Garneri neğylğan suretşı bolğanyn - nemese bop jürgenın - men
bılmeimın. Bıraq qolymdy kesıp beruge kepılmın, ol öz taqyrybymen
ne jeke basynyñ täjıribesınde tanysqan, ne bolmasa, äldebır känıgı
kit aulauşydan asa bağaly aqyl-keñester alğan. Frantsuzdar jalpy
polotnoda ıs-ärekettı tamaşa jetkızedı. Baryñyzdar, ieuropalyq
sūñğat önerın zertteñızder - körermen Frantsiiänyñ ūly şaiqastary
arqyly özıne bas-köz joq qoiyp ketıp jol salatyn, ärbır semser
soltüstık şūğylasynyñ jarqylyndai bolyp körınetın, al jaraqty
korolder men imperatorlar beine atty äsker şabuylyndağy
padişa kentavrlardai, bırınıñ soñynan bırı jüitkıp ötetın Versal
saraiynyñ saltanatty zalynan bolmasa, polotnolardağy ömırşeñ
qozğalystyñ mūndai galereiäsyn sız basqa qai jerden tabasyz? Osynau
galereiädan Garneridıñ teñız şaiqastary oiyp tūryp oryn aluğa
qaqyly.
Küllı suret ataulyğa degen franduzdardyñ tuma talanty
käsıpşılık körınısterın beineleitın polotnolar men örnekbederlerde ierekşe jarqyrap körındı. Kit aulau käsıbınde
ağylşyndyq täjıribenıñ onnan bırıne de nemese amerikandyq
täjıribenıñ jüzden bırıne de jetıspegen olar soğan qaramastan
käsıptıñ äiteuır bırşama şynaiy auanyn beretın bırden-bır
tolyqqandy suretter jasap, ana iekı ūltty da jolda qaldyrdy.
Ağylşyndyq jäne amerikandyq kit suretın saluşylar köbınese
syzyqtalğan būldyr kit sūlbasy tärızdı zattardyñ melşigen
nobailaryn qanağat tūtady, al būl, saiyp kelgende, mysyr
piramidasynyñ sūlbasynan äserlı iemes. Tıptı, bar tarapta şübäsız
bedel, abyroiy asqan Skorsbi, nağyz kittıñ oraiynda bızdı onyñ
bükıl tūrqymen alynğan saltanatty portretımen häm narvaldar men
qoñyr delfinderdıñ iekı-üş ädemı kışkentai suretşelerımen
jaraqtandyryp, sol arada bızge tağy şliupkanyñ ılgektı baqandaryn,
flenşerlı pyşaqtar men qarmaqtardy beinelegen klassikalyq
örnek-bederlerdıñ tūtas toptamasyn tyqpalaidy, odan ärı
Levenguktyñ sondai ūsynaqty tiiänaqtylyğymen jaurağan dünienıñ
qarauyna Arktikanyñ ülkeitılgen qar ūlpasynyñ toqsan alty
köşırme-ülgısın beredı. Men būl asa körnektı saiahatşynyñ ieñbegın
kemıtkım kelmeidı (özım ony ardager retınde qūrmetteimın), alaida,
mūndai mañyzdy ıste ol ärbır qar tüiırşıgınıñ rastyğynyñ dälelıne
grenlandiiälyq ädıl qazynyñ qatysuymen ant berıp alynğan jazbaşa
aiğaqty tek añdausyzdyqpen ğana keltırmegenı kümänsız.
Garneri kartinalarynan jasalğan ana tamaşa iekı oiu-örnekke
qosymşa, ynta qoiuğa tūrarlyq, "A.Diuran" dep qol qoiatyn adam
oryndağan, älı iekı frantsuzdyq örnek-beder bar. Olardyñ bıreuı qazırgı
talqynyñ taqyrybyna tolyq säikes kelmese de, soğan qaramastan,
basqa tūrğydan atap ötuge laiyqty. Onda Tynyq Mūhittağy araldyñ
qasyndağy mamyrajai tal tüs beinelengen: frantsuz kit aulağyşy
jaibaraqat tūşy su qoryn alyp, tynyş şyğanaqta zäkırde tūr, art
jaqta kemenıñ beiqam jelkenderı men jıñışke palma japyraqtary
jelsız auada därmensız salbyrap qalypty. İeger senıñ aldynda
şyğystağy saialardyñ bırınde sirek tynysta ier jürek kit
aulauşylar tūrğandyğyn ieske alsaq, äser öte küştı. İekınşı örnekte
müldem basqa närse beinelengen: özınıñ zaulağan jürısın mūhit
törınde, leviafandar tırşılıgınıñ qaq ortasynda toqtatqan keme,
jaqtaudyñ qasynda ğalamat ülken nağyz kit, sondyqtan, ūşany
soiumen ainalysqan kemenıñ özı, ailaqqa tūmsyq tıregen siiäqty, sol
teñız tolağaiyna arqandalyp bailanğandai bop körınedı, onyñ
jaqtauynan art jaqta qarañdağan kitterdı qualauğa şūğyl türde
velbot tüsırılıp jatyr. Garpundar men şanyşqylar saqadai sai, üş
ieskekşı maçtany ornatuğa, al kenetten üiırılgen tolqyndağy şağyn
velbot, artqy aiağynan tık tūrğan arğymaqtai, sudan jarym tūrqyna
deiın qylqiiä soraiğan. Kemenıñ üstınde, qūddy bütın bır ūstahanalar
qystağynyñ üstındegıdei, qaratütek tütın budaqtaidy - būl kit
ūşasyn qainatyp jatqany, al jel jaqtan dauyl men jañbyrdan
habar aitqan häm qandary qyzğan teñızşılerdı asyğuğa şaqyrğan qara
būlt qaptap keledı.
LVİİ tarau
BOİaULY KİTTER; SÜİEKTEN,
AĞAŞTAN, QAÑYLTYR MEN
TASTAN JASALĞAN KİTTER;
TAUDAĞY KİTTER; JŪLDYZDAR
ARASYNDAĞY KİTTER
Bälkım, sız Londondağy Tauer-Hillde, doktarğa bara jatqan jolda
qolynda özı aiağynan aiyrylğan kezdegı qaiğyly körınıstıñ
' Dok - ailaqtarda keme jöndeitın jer. - Audarmaşy ieskertpesı.
beine suretı salynğan taqtaişa ūstap tūrğan kemtar-qaiyrşyny
ūşyratqan bolarsyz. Onda üş kit pen üş velbottyñ suretı
salynğan, solardyñ bıreuı (boljal boiynşa, qazırgı jetıspei tūrğan
aiaq tūtastai bastapqy bütın qalpynda sonyñ ışınde bolğan) aldyñğy
kittıñ alapat azularynyñ qyspağynda qalğan. Soñğy on jylda ol būl
surettı, deidı, alğa qanşa sozyp, özınıñ kesken aiağyn körsetkenımen,
oğan ieşkım sengısı kelmeidı. Aqyry oğan degen ädılet tek iendı ğana
saltanat qūrdy. Onyñ üş kitı Uoppingtıñ kez kelgen basqa kitterınen
tittei de osal bolmai şyqty, al onyñ kesılgen sany Batystağy
kesılgen orman oryndaryndağy kez kelgen tübır siiäqty aqiqat. Bıraq
aqyrğy demıne şeiın, qūddy jyljymaly mınberdegıdei, özınıñ ağaş
aiağynda tūrğan baqytsyz kit aulauşy ol jerden arandatuşy sözder
aitpaidy, tek özınıñ jarymjandyğyna küiınışpen qaiğylana köz
salady.
Tynyq mūhittyñ şartarabynda, sondai-aq Nantakette, NiuBedfordta da, Seg-Harborda da kaşalot tısterınen nemese kit
mūrtynan
jasalynğan,
äielderdıñ
jalpaq
belbeudegı
taqtaşalarynan, sonymen bırge kit aulauşylar mūhittağy bos
uaqyttarynda tabiği qatty zattardan sondai ädemı qylyp oiatyn osy
tärızdı ūsaq-tüiek äşekei älemışterde kit aulauşylardyñ özderı
şimailağan kitter men käsıptık körınısterdıñ jandy suretterıne
kezıguge bolady. Keibır teñızşıler süiekke oiu-örnek saluğa ädeiı
arnalğan, tıs iemdeitın sekıldı näzık aspaptar qorapşasyn alyp jüredı.
Bıraq olardyñ köpşılıgı tek bäkı ğana paidalanady; mıne, osy asa
qūdırettı matros qūralynyñ kömegımen olar sızge ne kerektıñ bärın,
qarapaiym teñız jany qiiäldai alatyn dünienı tolyq beinelep
beredı.
Hristiandyq örkeniettı älemnıñ şegınen ūzaq uaqytqa alastalu
adamdy mındettı türde ony bır zamandarda Jaratuşy Qūdai
tüsırgendei küige, atap aitqanda, jabaiylyq (varvarlyq) deñgeige
keltıredı. Nağyz kit aulauşy degenımız - jabaiy, ieşbır anau-mynau
irokezden kem iemes. Men özım de jabaiymyn, tek bır ğana adam
jegışter patşasyna bağynamyn, sonyñ özıne de ärbır sät saiyn qarsy
bülık şyğaruğa daiyn tūramyn.
Üiküşık-jabaiyny
basqa
adamdardan
qolönerdegı
sirek
yjdağattylyq ierekşeleidı. Aqylğa syimastai kürdelı de ğajaiyp
oima-örnekpen äşekeilengen iejelgı gavailyq ūrys keldegı nemese
ieskek-şanyşqy adamzat tabandylyğynyñ Latyn Söz qorymen
' İrikezder - Soltüstık Amerikany mekendeitın taipa - Audarmaşy
ieskertpesı.
para-par ūly jetıstıgı bolyp tabylady. Osynau ağaş şılterlerdıñ
iertegıdei şym-şytyryğy qaidağy bır qarapaiym qabyrşyqtyñ
nemese akula tısınıñ kömegımen jasalyp, oğan ūzaq ta tabandy ieñbek
jūmsalğan, sondyqtan ūzaq ärı tabandy jyldarğa tatidy.
Aq tändı jabaiy-teñız saiahatşysynyñ jağdaiy da tura jabaiygavailyqtykı siiäqty. Ol sızge tañğajaiyp şydamdylyqpen häm sol
baiağy jalğyz akula tıstı pyşağymen özınıñ süiek müsının bederlep
oiyp beredı, bälkım, sonşalyqty şeber bolmas, bıraq Ahilldıñ
qalqanyna ter tökken iejelgı jabaiy-grek siiäqty, ol da ony däl
sondai iiü-qiiü örnekterge toltyrady, söitıp, oğan dañqty nemıs
jabaiysy Albreht Diurerdıñ oima-suretterındegıdei jabaiylyq
ämbe arbağyş ruh beredı.
Ağaş kitter, iağni, Küngei teñızderde qaru-jaraq jasauğa
jūmsalatyn asyltek ağaştardyñ qyrly qoñyrqai börenelerınde
qyrynan qarata oiylğan kitter amerikandyq kit aulağyştardyñ
kubrikterınde az kezdespeidı. Olardyñ keibıreulerı aita
qalarlyqtai şeberlıkpen jasalğan.
Qala syrtyndağy şoşaq töbelı ieskılıktı üilerden keide, iesık
balğasynyñ ornyna, qūiryğynan asyp ılınıp qoiylğan qola kitterdı
köremız. Būl arada bärı qaqpaşyğa bailanysty; ieger ol
ūiqyşyldyqqa beiım bolsa, onda ieñ dūrysy - "kit-töstı" paidalanğan
abzal. Alaida, būl balğa kitter özderınıñ şyndyqqa syiymdylyğy
tūrğysynan bağaly bolatyn jağdaiy sirek. Keibır ieskı sändegı
şırkeulerdıñ
töbesındegı
sümbılerınde
jelbaqqyş
retınde
ornatylğan qañyltyr kitterdı köruge bolady, bıraq olardyñ biıkke
samğap ketkenı sondai, ärı, onyñ üstıne, şyndyğyn aitqanda,
özderındegı "Qolmen ūstauğa bolmaidy" degen jazudyñ işarasy tym
aiqyn bolğandyqtan, olardy dūrystap köru mümkın iemes jäne qadırqasietterı jaiynda da paiymdauğa qiynyraq.
Şandyrlanyp
yrsiğan
aitaqyr
jerlerde,
jazyqtarda
jartastardyñ synyqtary tañğalarlyqtai üime-jüime bolyp
şaşylğan biık taulardyñ baurailarynda tasqa ainalğan
leviafandarğa ūqsas, melşiıp qatqan pışınderdı jiı ūşyratamyz,
olar jarym-jartylai jeldı künı ainalasynda jasyl köbıktı
iırımdermen tulai tolqyndağan şöp teñızıne şomğan.
Jihankezge ärdaiym asqaqtağan şoqy, töbeler qorşaityn tauly
jerde, būralañ, būrmaly jotalardyñ är tūsyndağy soqpaq jol
boiynda, oñtaily oryn tabyla qalsa, kittıñ äreñ tanylatyn
sūlbasyn baiqauğa bolady. Tek ony köru üşın bar jan-tänıñmen kit
aulauşy bolu kerek; būdan da ğajaby, ieger sız qaita oralyp, oğan tağy
bır ret köz salğyñyz kelse, özıñız ony alğaş baiqağan jerdıñ dälmedäl iendıgı men boilyğyn künı būryn belgılep qoiuyñyz qajet, öitkenı,
būl qūbylystar bütındei kezdeisoqtyq iermegı bolyp tabylady, al
sızdıñ būrynğy bolğan ornyñyzdyñ iekınşı ret aian beruı qisapsyz
qiyndyqqa tüsedı; sol siiäqty Süleimen araldary da bızge künı bügınge
şeiın terra incoqnita , dei tūrsaq ta, ol jerde bır kezderde krahmaldy
būğağyn salbyratyp Mendania qydyrystap jürgen jäne mūny qariiä
Figeroa surettep jazğan bolatyn.
Biıktegı zat közımızdı joğaryğa tıguge mäjbür ietken kezde, ol
jaqtan da, aspandağy jūldyzdar arasynan da sız ğalamat zor kitter
men kit aulaityn kemelerdıñ sūlbalaryn köresız: osylaişa, jyldanjylğa soğys turaly oilarmen arpalysqan şyğys halyqtary
būlttardan şaiqasyp jatqan tūtas äsker qosyndaryn körgen. Men
Terıskeide, Poliustıñ ainalasynda özın mağan alğaş sūlbalap bergen
säulelı nüktelerdıñ jarqylynda menen alystai tüsıp, üiırılıp
ainalğan leviafannyñ soñynan qualadym. Al nūr säulelı antarktika
aspanynyñ astynda men Argo Kemesınıñ üstınde Gidra men Ūşatyn
Balyqtyñ qiyr şetındegı alysta jūldyzdy Kittı qualap zauladym.
Ua, şırkın, auyzdyq-zäkırdı iezulete tartyp, ökşetemır-garpundy
qadap, osy kittı ierttep mınıp, aspannyñ şyrqau şyñdarynda
şaryqtap samğasam ğoi, sonda qisapsyz peiış şatyrlary menıñ
pendeşılık közım jetpeitın jerlerde tıgılgenı ras pa iekenın öz
közımmen körer iedım-au!
LVİİİ tarau
PLANKTON
Kroze araldarynan soltüstık-şyğysqa bet tüzegen bız köp ūzamai
keñ baitaq "brita" jaiylymdaryna - nağyz kitter qorektenetın
küldei maida sary plankton qospa-bylamyğyna tap boldyq. Beine bız
tolyqsyp pısken ūşy-qiyrsyz sary altyn bidai alqabynda jüzıp
kele jatqandai, ol ainalamyzdağy köptegen mil jerlerdı tügel
bürkep, bülkıldei terbelıp jatty.
İekınşı künı bızge nağyz kitter ūşyrasa bastady, alaida, olar
"Pekodtyñ" kaşalotqa attanğan añşylaryn qyzyqtyrmady;
auyzdaryn añqityp aşqan olar plankton qoiyrtpağynda ierıne jüzdı,
ol äldebır ğajaiyp perdelerdı ieske tüsırgen olardyñ dürdık
ierınderınıñ talşyqty şaşaqtarynda tūtylyp qaldy, būl şaqta su
syrtqa kedergısız laqyldap aqtaryldy.
İyqtasa tūryp, şyqqa malynğan biık şalğyn ışınde aqyryn
susyldata jol salğan tañ särıdegı şalğyşylar siiäqty, būl
jalmauyzdar syryldata tılgendei, bır türlı tosyn, şöptesın dybys
şyğaryp, öz soñyndağy sarjağal sularda üzdıksız kögıldır şalğy
jolyn qaldyra, jüzıp kele jatty .
Alaida, dūrysynda, "brittı" süzgende olardan şyqqan tek osy bır
jalğyz dybys qana pışenşılerdı ieske tüsırgen. Syrttan qarağanda,
äsırese, bır sätke qybyrsyz qatyp qalğan kezderınde olardyñ ğalamat
zor qap-qara ūşalary jansyz tas kesekterge köbırek ūqsap kettı.
Ündıstannyñ añ qağatyn jazira baitaqtarynda syrttan kelgen kısı
kei retterde jazyq alapta ūiqydağy pıldıñ qasynan, tıptı, ony pıl
dep sezıktenbesten, jalañaş qara şoqyğa balap ötıp ketetındei,
teñızde būl leviafandardy alğaş köruşıler de osyndai jağdaidy
bastan keşıredı. Tıptı, sız aqyrynda qalaida mūnyñ kit iekenıne
közıñızdı jetkızgen kezde, bärıbır osynşalyq şekten tys daliğan
dolañ denede itte nemese, jylqynyñ boiynda qainağan tırşılıktei
jan baryna ilanu da öte qiynğa soğady.
Şyn mänınde de, teñız tūñğiyğyn mekendeuşılerge jerdegı
haiuandardai
qarau
qisynsyz.
İeskı
zamandarda
köptegen
tabiğattanuşylar ärbır jer haiuanynyñ teñızde öz säikestıgı bolady
dep tūjyrğanymen; bälkım, mūnyñ özı jalpy jäne tūtastai alğanda
solai da şyğar, - degenmen de, ieger ierekşelıkterıne oiysatyn bolsaq,
mysaly, mınez-qūlqy jağynan bızdıñ aqköñıl ärı aqyldy itımızge
ūqsaityn balyqty mūhitta qaidan tabarsyz? Tek jūrttyñ bärı
qarğaityn akuladan äldebır ūqsastyq ızdeimız be?..
Äitkenmen,
tūrğyndaryna
qūrlyqtağy mamandyq ielerı ädette teñız
sonşalyq jaqtyrmai, jaratpai, jekköruşılık
sezımmen qarai tūrsa da; teñız tūñğiyqtary bız üşın mäñgı-baqi terra
incoqnita iekendıgıne jäne Batystan jer üstındegı bır beimälım älemdı
aşy üşın ğana Kolumbıge san jetkısız beimälım älemderdı köktei jüzıp
ötuge tura kelgenıne qaramastan; ieste joq ieskı zamandardan berı
teñızderde jüzuge attanğan köptegen myñ adamdardyñ basym köpşılıgı
bıle tūra sūmdyq baqytsyzdyqtarğa ūşyrağanyna qaramastan; ieñ
aqyrynda, säbi-adam özınıñ öner- bılımımen qalai maqtansa da jäne sol
öner-bılım jaramsaq uaqyt ağynynda qanşa köbeise de, - bärıbır,
mäñgı-baqi, Aqiret künınıñ özıne şeiın teñız adamdardy mazaq ietıp
qordauyn, adamdardyñ ömırın harap ietuın jäne täkappar da berık
fragmentterdı tas- talqan ietuın toqtatpaidy, dei tūrsaq ta, öne boiy
tolassyz bır sezımdı bastan keşırgen adam, saiyp kelgende, teñız
tuğyzatyn bastapqy tabiği ürei sezımınıñ özınen aiyrylyp qaldy.
Bızge mälım alğaşqy keme bırde-bır jesırdı tırı qaldyrmai, küllı
älemdı taza portugaldyq kekşıldıkpen suğa batyrğan mūhitty köktep
jüzdı. Bızdıñ ainalamyzda bügın de sol mūhit terbeledı, tap sol mūhit
biyl da bızdıñ kemelerımızdı qiratyp jatyr. İä, iä, ua, dauasyz
pendeler, Nūh topan suy älı bıtken joq, bügıngı künge şeiın bızdıñ
dañqty älemnıñ üşten iekısın japqan.
İeger jerdıñ keremetı suda müldem de keremet bolmai qalsa, teñız
ben qūrlyqtyñ arasyndağy aiyrmaşylyq nede? Korei men onyñ
sybailastarynyñ aiaqtarynyñ astynda qara jer qaq aiyrylyp,
olardy mäñgıge nauyt qylğanda joiyttardy sūmdyq ürei biledı, al
bızdıñ zamanymyzda tulağan teñızdıñ däl osylaişa qaq aiyrylyp,
kemelerdı ekipajdarymen qosa-qabat jūtyp jıbermeitın bırde-bır
kün bolmaidy.
Bıraq teñız özıne jat adamğa ğana dūşpan iemes, ol öz perzentterıne
de qatygez; özınıñ qonaqtaryn bauyzdağan älgı parsylyq qojaiynnyñ
jauyzdyğynan da asyp tüsken ol tıptı, öz qūrsağyn jaryp şyqqan
jan ielerıne de raqymsyz. Oqysta öz küşıkterın şainap tastaudan
taiynbaityn, djunglide alasūrğan doly ūrğaşy jolbarys tärızdı,
teñız, tıptı, ieñ zor quatty kitterdıñ özın jartastarğa laqtyryp,
olardy sonda, tas-talqany şyqqan kemenıñ sūryqsyz synyqtarynyñ
qasynda aunatyp tastaidy. Teñız aiauşylyq-qaiyrymdy bılmeidı,
özınıkınen basqa öktem ämırdı bılmeidı. Qany qyzyp alğan bas iesız
asau arğymaqtai osqyryp - pysqyrynğan jügensız dülei teñız bızdıñ
planetamyzda tasyp-tögılıp jatyr.
Sız tek oilap qarañyz, teñız ne degen jauyz: şapağatty kögıljımnıñ
astynda aiarlyqpen jasyrynyp, ieñ bır üreilı maqūlyqtar suda
bılınbei derlık jüzıp jüredı. Al, keide onyñ ieñ qanypezer
mekendeuşılerı, mysaly, keskın-kelbetı kemeldıkke jetken akula
qandai jarqyldağan sūlu bolady deseñızşı. Sondai-aq, teñızdı
jailağan qanqūmarlyqty da oilañyz, onyñ barlyq mekendeuşılerı
bırın-bırı jūlyp jep, älmisaqtan berı özara qantögıs soğys jürgızıp
keledı.
Osynyñ bärı jaiynda oilañyz, sodan keiın bızdıñ jap-jasyl,
meiırban, könbıs jerımızge köz salyñyz - būlardy, teñız ben jerdı
salystyryñyz, osy arada sız öz ışıñızdegı bır närsemen bırtürlı tosyn
ūqsastyqty baiqaisyz ba? Öitkenı, dülei mūhit güldengen jerdı janjağynan qorşap tūrğanyndai, sol siiäqty adam janynyñ da öz
Taitiy, öz şattyğy men tynyştyğynyñ araly bar, al sonyñ
ainalasynda beimälım tırşılıktıñ sansyz sūmdyqtary būrqanyp
tulap jatady. Qūdai saqtasyn senı, adam! Osy araldy tastap şyğyp,
jüzuge attanuşy bolma. Odan oralu joq!
LİX tarau
SEGİZAİaQ
Plankton
alqaptarynan
baiau
jyljyp
ötken
"Pekod"
būrynğysynşa İava aralyn nysanğa alyp, bağytyn soltüstıkşyğystan audarmady; samaldap soqqan jel kemenı alğa qualap, üşkır
töbelı üş biık maçta aidyndy suda qūddy jazyqtağy solqyldağan üş
palmadai terbetıldı. Būrynğysynşa kümıs aily tünderde
kökjiekten anda-sanda arbauşy jalğyz būrqaq körınıp qoiady.
Bıraq bır künı möldıregen kögıljım tañda, teñız üstın būl dünielık
iemes, bır jat, alaida, sarsylğan ölı tynyştyq salbyrap basqan kezde;
beine bıreu qūpiiäny bıldırmeuge ymdap, altyn sausağymen tolqyndy
tejegendei, kün säulesınıñ aq tañdaqtary suğa ūzyn jolaqtarymen
sūlağan kezde; şymyrlağan tolqyndar jügıre sybyrlasyp, alys
jaqqa dybyssyz bülkıldep akqan kezde - köz körım töñırektı tügel
jailağan osy mülgıgen tynyştyqta grot-maçtanyñ ūşar basynda
şolğynda tūrğan qara öñdı Degguge kenetten tosyn äldene ielestedı.
Aldyñğy jaqta, alysta teñız tübınen bır aq dene baiau qalqyp
şyqty da, su betıne bırte-bırte jaqynyraq köterıle kele, tolqyn
astyndağy kökşıldıgınen arylyp, iendı qaq mañdaiymyzda taudan
qūlağan qar köşkınındei ağarañdady. Ol onyñ aldynda qas qağym sät
jalt-jūlt iettı de, sosyn qaitadan aqyryn suğa şomyp, körınbei kettı.
Sosyn tolqynda ağarañdap kaita köterıldı. Kitke ūqsamaidy. "Kenet
būl degenmen de Mobi Dik bolsa şe?" - dep oilady Deggu. Aq ieles
qaitadan tereñge şomdy, ol osy joly tağy körıngen kezde zäñgı, tura,
mülgıgen tynyştyqty qanjarmen tılıp jıbergendei, aşy aiqaiğa
basty:
- Äne! Äne ol! Su betıne qalqyp şyqty! Tura jolymyzda! Aq Kit, Aq
Kit!
Matrostar sol sätınde-aq, ağaş būtaqtaryna üiırılgen aralardai,
arqandarğa tūra jügırdı. Ahav jalañ bas, kez kelgen sätte rul
ūstauşyğa belgı beru üşın qoldaryn artyna jıberıp, buşprittıñ
qasynda tañğy kün säulesıne şomylyp tūrdy, söitıp, Deggudıñ biıkte
qimylsyz sozylğan qoly nūsqağan jaqqa aşqaraq degbırsızdıkpen
qarap qapty.
Kım bıledı, mümkın, özınıñ ūdaiy körınuı arqyly myna japadan jalğyz mylqau būrqaq aqyryndap Ahavqa äser ietkendıkten de, ol iendı
damyl men tynyştyq jaiyndağy tüsınıktı özıne jekkörınıştı kit
beinesımen bailanystyruğa daiyn-tūğyn; nemese, bälkım, ony özınıñ
şydamsyzdyğy aldağan şyğar; qalai bolğanda da, ol tolqyndardan
aq tolağaidy köre sala, sol sätınde-aq velbottardy tüsıruge asyğys
ämır iettı.
Köp ūzamai Ahavtyñ jeke şliupkasy bastağan tört velbot
tolqyndarda terbelıp, oljanyñ soñynan jyldamdata jüitkıdı. Al, ol
bolsa, būl iekı ortada sudyñ astynda körınbei kettı. Bız ieskekterdı
köterıp, onyñ körınuın küttık, kenetten özı şym batyp ketken däl sol
ornynan ol baiau qalqyp su betıne şyqty. Mobi Dik jaiynda
oilaudy da ūmytqan bızder tylsym teñız būryn- soñdy adam közıne
körsetpegen ieñ ğajaiyp körınıstı tamaşaladyq. Bızdıñ aldymyzda
köldeneñı men ūzyny jetı jüz futtan, tügelımen qūbylyp oinağan bır
türlı sarğyş-aq tüstı ietjeñdı jaiqyn dene jaiylyp jatty, onyñ
ortasynan jan-jaqqa, bütın bır äbjylandar ordasyndai üiırılıp
ireñdegen häm mañaiynda ūşyrasqannyñ bärın ne närse bolsa da
talğamai qarmai beretın qisapsyz köp ūzyn qoldar tarağan. Onyñ
aldy da, arty da, basy da, aiağy da, sezım nemese, tüisık müşelerınıñ
ieşbır belgısı körınbedı; tolqyndarda būl dünielık iemes, pışınsız ieles
bolyp terbetılıp tūrğan mağynasyz ömırdıñ özı iedı.
Jūtyp äketerdei aqyryn dybyspen ol tolqyndardyñ astynda
qaitadan joq bolyp ketken kezde Starbek ol şyn batyp ketken
oryndağy būrqyldağan suğa qarap, toryqqan ünmen dauystap jıberdı:
- Ua, aq ieles, senı körgenşe, Mobi Diktıñ özın kerıp, sonymen
şaiqassam iettı!
- Būl ne boldy, ser? - dep sūrady Flask.
- Jaiqyn segızaiaq. Ony körgen kit aulauşylardyñ tuğan
ailaqtaryna qaityp, būl jaiynda aityp bergenderı tym sirek.
Bıraq Ahav ün qatpady, ol öz velbotyn kerı būryp, kemege bet
tüzedı, qalğandary da ünsız sonyñ soñynan ierdı.
Kit aulauşylar būl maqūlyqtyñ tap keluın qandai yrymnanymdarmen orap-şymqamasyn, bır närse anyq - būl körınıstıñ
özgeşelıgı sonşalyq, osynyñ bır özı-aq qaterlı mändı nyşandamai
tūra almaidy. Onyñ sirek ūşyrasatyny sondai, teñız saiahatşylary
segızaiaq-sprutty bırauyzdan mūhittardağy ieñ ırı jandy maqūlyq dep
jariiälasa da, soğan qaramastan, onyñ şyn bolmysy men syrtqy
poşymy jönınde jöndı ieşteñe derlık bılmeidı, äitkenmen, būl jai
olardyñ osy haiuan kaşalottyñ bırden-bır azyğy iekendıgıne
senulerıne böget jasamaidy. Gäp sonda, kitterdıñ barlyq basqa
türlerı su betınde tamaqtanady, adamdar, tıptı, olardyñ qalai
auqattanatynyn baqylai da alady, al, spermatseta kit bolsa, özınıñ
küllı näpaqasyn beimälım tereñderden tabady, söitıp, adamğa onyñ
jeitın tamaq mäzırıne qatysty dolbarlap ton pışu ğana qalady. Keide
ierekşe jantalas quğyndar kezınde osynau oljasy öz boiynan
segızaiaq qarmalağyştaryn atqylaidy, solardyñ ışınde ūzyndyğy
jiyrma-otyz futqa jetetınderı de bar desedı. Osy qarmalağyştarmen
qarulanğan qūbyjyqtar ädette sonysymen mūhit tübıne tastai qatyp
jabysady dep jobalaidy, mıne osy arada, qalğan leviafandardan bır
özgeşelıgı, kaşalottyñ älgılerdı teñız tübınen jūlyp alyp
jairatatyn tısterı bar.
Menıñşe, pırädar Pontoppidannyñ ğalamat krakenı, saiyp
kelgende, segızaiaq dep oilauğa äbden bolatyn siiäqty, Pırädardyñ
surettegenındei, onyñ su betıne bırese qalqyp şyğyp, bırese şym
batuy jäne basqa da keibır atalğan ierekşelıkterı sondai keremet
qabysady. Bıraq oğan pırädar tañatyn adam sengısız kölemge keletın
bolsaq, ony aitarlyqtai tüzetulermen qabyldauğa tura keledı.
Mūnda surettelgen jūmbaq maqūlyq jaiyndağy küñgırt
sybystardy iestıp-bılgen tabiğattanuşylardyñ bır bölıgı ony tarbaq
teñız kūrttarymen (karakatitsa) bır topqa iengızedı, bırqatar syrtqy
belgılerı boiynşa ony osy topqa jatqyzğan da jön, tek ol öz
taipasyndağy İenak siiäqty bolatyn bolsyn.
LX tarau
ARQAN
Säl-päl tömenırekte baiandalatyn kit aulau körınısıne bailanysty,
sondai-aq özge de barlyq ūqsas körınısterdı tüsındıru maqsatynda men
būl arada siqyrly, ärı kei şaqtarda ajalğa süireitın garpun arqany
jaiynda äñgıme qozğauğa tiıspın.
Bastapqyda käsıpşılıkte qoldanylatyn arqandardyñ, kädımgı
arqandardan bır özgeşelıgı, olar şaiyr tütınımen şamaly ystalyp,
qatty sıñırılmei kendırdıñ ieñ jaqsy sūryptarynan daiyndalatyn
bolğan; gäp mynada, şaiyr kendır jıpterın iesuge ikemdı ietıp
jūmsartsa da, sonyñ äserınen arqannyñ özı de matrostyñ qolynda
oñtaily ūstalğanyna qaramastan ädepkı mölşerdegı şaiyr garpun
arqanyn tar şyğanaqtarda oralymsyz, ikemsız tym qatty ietıp qana
qoimai, jalpy, qazırgı köptegen teñızşılerdıñ tüsınıgınde, şaiyrdy
qoldanu arqandardyñ berıktıgı men myqtylyğyn müldem
arttyrmaidy, tek olardy jūmyr ietıp, jaltyrata tüsedı.
Soñğy jyldarda amerikan kit aulağyştarynda arqandardy
tügeldei derlık manilalyq arqandar yğystyryp şyğardy, öitkenı,
būlar daiyndalatyn abaka, jabaiy banan talşyqtary, kendırge
qarağanda tezırek tozğanymen, iesesıne, anağūrlym berık, jūmsağyraq
ärı iılımdı, būğan qosa men olardy (äsemdık sipat ärbır zatta
bolatyndyqtan) kendırden äldeqaida ädemırek jäne kemege
qonymdyraq der iedım. Kendır - ol ündıs äielı tärızdı, qoñyrqai tändı
qara saltaq küñ, al manilanyñ syrtqy türı - sary būira şaşy
tögılgen şerkes aruy.
Garpun arqanynyñ juandyğy - nebary diuimnıñ üşten iekısındei
ğana. Bır qarağanda, ol sondai myqty dep te oilamaisyñ. Alaida,
täjıribe körsetıp otyrğanyndai, onyñ ielu bır örımınıñ ärqaisysy jüz
jiyrma funt jükke şydas beredı, demek, arqan tūtastai alğanda üş
tonnadai salmaqty būiym körmeidı. Kaşalot käsıpşılıgıne arnalğan
garpun arqanynyñ ūzyndyğy ädette iekı jüz teñız sajyny bolady.
Velbottyñ qūiryğyna kübı qoiylyp, ol oğan qatty kerılgen
şeñberlermen, aiyrğyş qūrylğydağy jylan-tütık siiäqty iemes,
qabat-qabat ietılıp tyğyz jaiğastyrylğan döñgelek ırımşık pışınınde ieger tittei özekşenı - osynau jıp ırımşıktıñ däl kındıgınen bastap
paida bolğan tık tar tesıktı ieseptemesek, ieşqandai sañylau-säulesız
derlık, jiyryla şiyrşyqtalyp salynady. Osy qaramailanğan
arqandy tarqatqan kezde qūitymdai tūzaq nemese tüiınşek
äldebıreudıñ qolyn, aiağyn, äitpese, küllı denesın tügelımen jaqtau
syrtyna jūlyp alyp ketu qaupın töndıretındıkten, arqan kübıge asqan
mūqiiättylyqpen ornalastyrylady. Keide garpunşylar būl
arqandardy joğarğy kermelerden tömen tüsıre tartyp, orağan kezde
ol ieş jerde tüiırtpektelıp, büktelıp qalmauy üşın şyğyrşyq
arqyly saumalap ötkızıp, osy ıspen bükıl tañ boiy äure bolady.
Ağylşyn velbottarynda bır kübınıñ ornyna iekeuın qatar qoiady,
söitıp, bır arqan iekı kübıge teñ bölınıp salynady. Mūnyñ öz
artyqşylyqtary bar, öitkenı, iegız-kübılerdıñ kölemderı äldeqaida
şağyn bolady, qaiyqqa oñai ornatylady jäne oğan köldeneñı üş
futqa juyq ärı biıktıgı de sondailyq amerikan kübılerındei auyrlyq
tüsırmeidı, al ol, rasynda da, jarty diuimdık taqtailardan
qūrastyrylğan qaiyq üşın aitarlyqtai qomaqty jük bolyp
tabylady, sebebı, velbottyñ tübı, ieger bırkelkı bölıp qoisa, bırtalai
salmaqty qaiyspai köteretın jūqa mūz tärızdı, bıraq sol salmaqty bır
nüktege tüsırse, ol bırden opyrylyp ketedı. Amerikandyq kübını
syrlanğan brezentpen japqan kezde, velbot kitterge tartu ietıp
aparu üşın kemeden ğalamat ülken toi bälışın bölıp alğandai bop
körınedı.
Arqannyñ iekı ūşy da syrtqa şyğarylady, tūzaqtalğan nemese,
kürmep bailanğan tömengı ūşy kübınıñ tübınen qabyrğany boilata
köterılıp, kemerınen asyra salbyratyp ılınedı. Mūnda iekı maqsat
közdeledı. Bırınşıden, ieger şanşylğan kit su astyna tym tereñdep
ketıp, garpunğa bastapqyda bailanğan arqan tolqyndarğa
kömıletındei qauıp tusa, oğan körşı velbottyñ arqanyn jalğau
oñaiyraq bolu üşın. Mūndai jağdailarda kittı änşeiın, bır saptyaiaq
ağylşyn syrasy siiäqtandyryp, bır velbottan iekınşısıne tapsyryp
beredı, degenmen de, bırınşı velbot, qajet bola qalsa, özınıñ
serıktesıne kömek körsetu üşın, osy mañnan ūzamaidy. İekınşıden,
būğan jalpy qauıpsızdık maqsattary mäjbürleidı, sebebı, arqannyñ
tömengı ūşy qaiyqqa bekıtılgen bolsa, keide su astyna barlyq
arqandy bır demde süiretıp jūtatyn jaradar kit mūnymen de
toqtamai, teñız tūñğiyğyna mındettı türde özınıñ soñynan şarasyz
velbotty da tartyp äketedı, sonda ony ieşqandai habarşylar men
jarşylar ızdep taba almaidy.
Velbotty suğa tüsırer aldynda arqannyñ joğarğy ūşy kübıden
sozyla saumalanyp, artqy jaqtaudyñ aşasyna kırgızıledı de, sosyn
bır-bırıne qiğaştai, qos katar bolyp otyrğan ieskekşılerdıñ
arasyndağy qaiyqtyñ bükıl ūzyna boiyna töseledı, odan tura
ieskekterdıñ bılıkşelerınıñ üstınen sozylyp ötedı, sondyqtan, iesken