Mobi Dik nemese Aq Kit - 31

laiyqsyz, öreskel qatelık jıberılgen. Nemene, bız oğan qūiryq tartu
ietetındei, koroleva sonşa bır su perısı me ieken? Bälkım, mūnda
jasyryn astarly mağyna bar şyğar?
Ağylşyn zañnamaşylary ierekşe ataqqa şyğarğan iekı koroldık
balyq bar: kit jäne bekıre; iekeuı de täjdıñ menşıgı dep (keibır
ieskertpelermen) jariiälanyp, resmi türde tūraqty memlekettık
tabystardyñ onnan bır bölıgın qūraidy. Būl jaily menen basqa bırdebır jazarman aita qoimas dep qorqamyn, bıraq, menıñşe, bekırenı de
tura kittı bölgendei ietıp bölıp, korolge özınıñ mañdaidağy maiysqaq
şemırşekterınıñ tük ötkızbes berıktıgımen dañqy şyqqan balyq basyn
bergen jön, ieger mäselege nyşandyq tūrğydan kelsek, mūnyñ özı
qaljyñ oraiynda keibır özara ūqsastyqpen qisyndalady. Saiyp
kelgende, būl düniede barlyğynyñ da, tıptı, zañdardyñ da mağynasy
bar ieken-au.
HSİ tarau
"PEKOD" "RAUŞANGÜL
QAUYZYMEN" KEZDESEDİ
Bıraq Leviafannyñ qarnynan sūrğylt ambrany' tabu äreketterınıñ
bärı bosqa kettı: Tözgısız sasyq iıs ızdeuge mümkındık bermedı.
Ser T.Braun. "Keñ tarağan adasular".
Baian ietılgen käsıpşılık uaqiğalarynan berı iekı apta şamasynda
uaqyt öttı; "Pekod" palubasyndağy tanaular özderın kenetten
maçtalardağy üş jūp közden äldeqaida qyrağy saqşy ietıp tanytqan
kezde bız tūmandy tal tüstegı teñızdıñ mülgıgen sularynda baiau jüzıp
kele jatqanbyz. Teñızden bır ierekşe ärı tym jağymsyz iıs sezıldı.
' Ambra - Kit tūqymdas ırı teñız januarlarynan alynyp,
parfiumeriiä öndırısınde qoldanylatyn hoş iıstı, qoñyr tüstı zat. Audarmaşy ieskertpesı.
- Bästesuge barmyn, - dedı Stabb, - bız anada tüirep jıbergen
kitterdıñ bırı osy mañda bır jerde şaiqalaqtap jür. Olardyñ köp
ūzamai bärıbır şalqalaqtap jüzetının özım de bılıp iedım.
Köp keşıkpei aldağy mūnarlanğan tūman aşylyp, bız qaşyqtan
jelkenderı buylğan kemenı kördık - būl degenıñız jaqtauyna kit
arqandalyp bailanğandyğynyñ būltartpas belgısı. Beitanys bız
jaqynyraq jüzıp kelgende frantsuz jalauyn köterdı, al onyñ üstınde
qara būlttai üiırıle qalyqtap, biıkten qūldilai qūlağan qanatty
teñız jyrtqyştary jaqtaudağy kittıñ, balyqşylar aitatyndai,
"küp bop kebınıp" ketkenın, iağni, änşeiın, teñızde öz ajalymen jan
tapsyryp, qaiyrsyz ölıgı tolqyndarda qañğalaqtağan kit iekenın
aiqyn añdatty. Mūndai ūşanyñ nendei qolapaisyz iıs şyğaratynyn
op-oñai ielestetuge bolady - aitsaq, tırılerdıñ ölgenderdı kömuge de
şamasy kelmeitın oba kezındegı Assiriiälyq şahardağydan da jaman.
Şyn mänınde de, keibır adamdar būl müñkıgen qolañsany müldem
kötere almaidy, sondyqtan, ieşqandai qūlqynqūmarlyq olardy
kebıngen balyqty tırkestıruge mäjbürleuı mümkın iemes. Alaida,
mūndai ūşalardan alynatyn maidyñ sapasy asa tömen bolsa da jäne
qyzğylt maiğa äste ūqsamasa da, būdan qoryqpaityn ölermender de
tabylady.
Bäseñdegen jelmen bırge älde de jaqynyraq kelgen bız frantsuzdyñ
jaqtauyndağy kittıñ bıreu iemes, iekeu iekenın kördık: iekınşısı
bırınşısınen de asqan hoş iıstı gül ieken. Turasyn aitaiyq, būl
asqazannyñ asqynyp būzyluynan nemese, änşeiın, kädımgı ış ötuden
äbden aryqtap jan täsılım ietken kitterdıñ bırı iedı, būlardyñ ūşalary
bır tamşy maisyz, taqyr-taza bolyp qalady. Soğan qaramastan, tiıstı
jerınde baian ietıletındei, bırde-bır az-maz tüsınıgı bar kit aulauşy, ol,
tıptı, kebıngen kitterdı körmeske sert ietse de, mūndai kitten ieşqaşan
betın būryp äketpeidı.
Būl şaqta "Pekodtyñ" beitanys kemege tym jaqyn taiap kelgendıgı
sonşa, Stabb kitterdıñ bıreuınıñ qūiryğyna oratylğan arqannyñ
tüiınşek-tūzağynda qystyrylyp qalğan özınıñ flenşerlık küregın
tanydym dep ant-su ışıp, älek sala bastady.
- Mıne, jıgıt dep osyny ait, men tüsınemın, - dep qarqyldai küldı ol
"Pekodtyñ" tūmsyğynda tūryp. - Nağyz qorqau ğoi, ä? Myna qūrbaqafrantsuzdardyñ käsıpşılıkte iısalmas iekenın onsyz da baiağydan
bıluşı iem; keide olar kaşalottyñ būrqağy ieken dep oilap aqköbık
tolqynğa da velbottaryn tüsıre salady; al keide olar oilaqtan
şyqqanda triumderın mai şamdar toly jäşıkter men olardyñ
küiesın qyratyn qysqaştarğa syqap şyğady, - öitkenı, özderı
tabatyn barlyq mai kapitan şyrağynyñ bılteşesın matyryp aluğa
äreñ jetetının olardyñ özderı de bıledı ğoi; iä, mä, būl bızdıñ bärımızge
onsyz da belgılı jai; bıraq myna qūrbaqa pauasyna qarañdarşy, tüge,
bız garpunğa ılgen myna kit siiäqty, bötennıñ qaldyğyn jiyp-terıp
ala alsa, oğan sol da jetedı. Aha, özınıñ arğy jaqtauynda ılulı tūrğan
anau qymbat balyqtyñ süiekterın müji alsa, ol soğan da mäz. Baiğūsai! Qaneki, jıgıtter, börkımızdı alqa-qotan ainaldyra jıberıp, oğan
Qūdai üşın azyraq mai tartu ieteiıkşı. Oipyrmai, bızdıñ süiretkımız
salbyrağan myna kitten onyñ qorytatyn maiyn, tıptı, türmede de
jağuğa jaramaidy ğoi. Al iekınşı kitke keletın bolsaq, onyñ myna
süiekter üiındısınen alatynynan men bızdıñ üş maçtamyzdan
anağūrlym artyğyraq mai aluğa sert ietemın - tek olardy kesıp,
qainatuğa mūrsat berıñder; äitkenmen, mıne, qazır ğana oiyma kelıp
tūr, bälkım, onyñ boiynda maidan görı qūndyraq bırdeñe bar şyğar;
qūdai-aqy, sūrğylt ambra. Qyzyq-au, būl jönınde bızdıñ şal ne
oilaidy ieken, Baiqap köruge tatidy-aq. İä, iä, öz basym tatidy dep
iesepteimın. -Osy sözdermen ol şkantsyğa bet aldy.
Būl şaqta üp ietken maida samal da müldem tynyp, jelsız tymyq
ornady; sondyqtan, ırıp-şırıgen jyn-şaitannyñ toryna tüsıp, jel
qaitadan örekpıp köterılgenge şeiın odan qūtyluğa küderın müldem
üzgen bızdıñ "Pekod" lajsyzdan toqtady. Stabb kaiutadan şyğyp, öz
velbotynyñ jasağyn şaqyryp aldy da, sonymen böten keme jaqqa
jönep kettı. Onyñ tūmsyğyn ainalyp öte bere ol forştevennıñ
frantsuzdyq äsem talğamğa säikes oima bederlı basy iılgen däu sabaqqa
ūqsaityndyğyna nazar audardy: jasyl syrmen boialğan jäne tıkender
ülgısınde mys ūştarmen qaptalğan ol tüzu pışınde häm aşyq-qyzyl
tüspen jūmyrtqa tärızdı juandap baryp bıtedı. Al onyñ astyndağy
jaqtauda altyndatqan ırı ärıptermen: "Bouton de Rose", iağni
"Rauşangül qauyzy" dep jazylğan - osynau hoş iıstı kemenıñ äsem aty
osyndai ieken.
Stabb "bouton''-nyñ mağynasyn tüsınbese de, tūmsyqtağy äşekeidıñ
alaböten türımen qosyp alğanda "rose" sözı oğan būl arada äñgıme ne
turaly iekendıgın jetkılıktı därejede, jetkıze ūğyndyryp berdı.
- Ah, solai ma! - dep dauystap jıberdı ol alaqanyn tanauynan
almastan. - Ağaş rauşangül ğoi, o? Täp-täuır oilap tapqan. İşekqarnymmen ant ieteiın, özınıñ jūpar iısı netken küştı iedı!
Palubadağy kısılermen tıl qatysu üşın ol tūmsyqty orağytyp ötıp,
oñ jaqtaudağy kebıngen kitke taqap kelıp, kelıssözdı tura sonyñ üstı
arqyly jürgızuı kerektın.
Mıne, qajettı qalypqa köşken ol būrynğysynşa mūrnyn qysa
tüsıp, barqyrai aiqailady:
- İei, "Rauşan qauyzdağylar"! Senderdıñ, gülqauyzdardyñ, ışterınde
ağylşynşa söileitın bıreu bar ma?
- Bar, - dep jauap qatty bıreu Gernsi aralynyñ tumasyn aiğaqtağan
mükıspen; keiınnen būl kapitannyñ ağa kömekşısı bolyp şyqty.
- Qane, onda mağan aitşy, Rauşan Qauyzgülı, sender Aq Kittı körgen
joqsyñdar ma?
- Qandai kittı?
- Aq Kittı - kaşalot Mobi Diktı; sender ony körmedıñder me?
- Mūndai kit jaiynda ieşqaşan iestıgen de iemespız. Cachalot Blanche!
Aq Kit - jo-joq.
- Nesı bar, tamaşa, olai bolsa, sau bop tūryñdar. Men qazır senderge
tağy kelemın.
Söittı de, planşirden asa ieñkeiıp, şkantsyda mūnyñ habaryn Ahav
kütıp tūrğan "Pekodqa" qarai qaiyra asyğys jönelgen Stabb auzyn
alaqanymen kölegeilei: "Joq, ser! Joq!" - dep aiqailady. Ahav sol
mezette ary kettı de, Stabb qaitadan frantsuzdarğa bet tüzedı.
İendı ol Gernsi aralynan kelgen teñızşınıñ jaqtau syrtyndağy
nauaşağa şyğyp, mūrnynyñ astynan qapşyq tärızdı bırdeñenı bailap
alyp, flenşerlık kürekpen jūmys ıstep jatqanyn kördı.
- Senıñ andağy mūrnyña ne bolğan? - dep äuestendı Stabb. - Synğan
ba?
- Būdan da onyñ şynymen-aq synğany nemese, müldem bolmağany
jaqsy iedı! - dep jauap qaiyrdy anau - oğan, sırä, ıstep jatqan jūmysy
onşa ūnamaityn tärızdı.
- Al sen özıñdıkın neğyp tas qyp ūstap alğansyñ?
- Jai änşeiın. Menıkı almaly-salmaly, süiemeldep tūru qajet. Kün
jaqsy, ä? Aua - tūra gülzardağy siiäqty, solai ma? Bızge de jūpar
añqyğan bır şoq gül tastap jıbermeisıñ be, Rauşan Qauyzgülı?
- Mūnda senderge qandai saitanym kerek? - dep barq iete tüstı
kenetten aşulanğan gerneilık kısı.
- Oho! Qyzbalanba, bauyr, ystyğyñdy bas. Däl qazır senderge keregı
- suyq. İendeşe, jūmys kezınde myna kitterdı ainaldyra nege mūzben
qymtamaisyñdar? Joq, qaljyñdy qoia tūraiyq; äitkenmen, gülqauyz,
mynadai kitterden tym qūrysa bır tamşy mai syğyp aluğa
ärekettenu bos äureşılık iekenı senderge mälım be? Mıne, myna bükıl
aryq. ūşadan bır oimaqta mai şyqpaidy.
- Ony men özım de bek jaqsy bılemın; qaiteiın, tüsınesıñ be, kapitan
mağan senbei otyr ğoi; būğan deiın ol iıssu fabrikanty bolğan.
Kemenıñ üstıne şyqsañşy, mümkın, ol, menı tyñdamasa da, senı tyñdar,
sonda men myna bylyq jūmystan qūtylar iedım.
- Sızge jağu üşın, asa qymbatty ärı qūrmettı dostym, men bärıne de
äzırmın, - dep tıl qatqan Stabb kıdırmesten palubağa köterıldı. Mūnda
onyñ aldynan öte-möte tosyn körınıster aşyldy. Qyzyl tüstı häm
şaşaqty, toqyma jün qalpaqtar kigen matrostar jük kötergışterdıñ
qasynda, olardy kitterdı köteruge daiyndap, äurelenıp jür. Alaida,
olardyñ jūmys ısteuı tym baiau ärı sonymen bırge tez-tez söilesedı,
qaitkenmen de köñılderındegı salğyrttyq körınıp tūr. Qūddy ondağan
kışkentai buşpritter siiäqty, bärı de mūryndaryn kökke köterıp
alğan. Olar älsın-älı jūmystaryn tastap, taza aua jūtu üşın iekeuekeuden maçtanyñ ūşar bastaryna örmelep şyğyp jatyr.
Qaisybıreulerı äldebır auru jūqtyrudan qauıptenıp, qara maiğa
matyrğan jün-jūrqany demıl-demıl mūryndaryna tosady. İekınşılerı
qorqorlaryn keñırdekten keltıre syqap alyp, tanaularyn üzdıksız
ystap, temekılerın öne boiy jantalasa tütındetuden jazbady.
Qūiryqtağy basqaru üişıgınen aqtarylğan aiqai-ūiqai men qarğapsıleudıñ tolassyz sarqyramasy Stabbtyñ janyn türşıktırdı, sodan
solai qarai qarap iedı, säl aşylyñqyrağan iesıkten äldekımnıñ aşuğa
bökken qyp-qyzyl bet-älpetın kördı. Būl bet keme därıgerınıkı iedı, ol
mūndai öreskel jūmysqa qarsy narazylyq bıldırmekşı bolğan önımsız
äreketınen keiın aşuğa bulyğyp, auru jūqtyrmas üşın qūiryqtağy
üişıkke (özınıñ atauynda "kabinet") ketıp qalğan bolatyn, bıraq,
sonda da bolsa, şydai almai, tıptı, sol jaqtan da aqyl-keñesı men
qarğysyn tüidek- tüidegımen boratyp jatty.
Osynyñ bärın köñılıne tüigen Stabb mūnyñ özıne qolaily iekenın
añğara qoidy da, gernsilık ağa kömekşımen abailai söilesıp, sonyñ
barysynda ol barlyq myna täbetsız de paidasyz şataqty şyğarğan,
kümpigen nadan kapitanğa degen jekkörınışın jasyrmady. Äñgımenı
ieppen örbıtken Stabb sodan keiın Gernsi tumasy ieşqandai ambra
jönınde sezıktenbeitının anyqtady. Mıne, sondyqtan da ol būl
turaly, tıptı, qyms ietıp auzyn da aşqan joq, al qalğan barlyq
jağdaida oğan şyn peiılı men jyly şyraiynan jazbady, söitıp,
iekeuı tezdetıp, kapitandy būlardyñ qaltqysyzdyğyna kümändanu
miyna da kelmestei ietıp aldap soğyp, kelemej qyludyñ şağyn
josparyn uqalap-suqalap jasai qoidy. Olardyñ jospary boiynşa,
ağa kömekşı Stabbtyñ tılmäşı qyzmetın atqarğan bolyp-mys,
kapitandy özınıñ oiyna ne kelse, soğan ügıtteidı; al Stabbqa kelsek,
ol aldağy kelıssözder kezınde änşeiın tılınıñ ūşyna oralğan kez
kelgen sandyraqty şatpaqtai beruge tiıstı boldy.
Būl şaqta palubada olardyñ aldyn ala laiyqtap äzırlegen
qūrbanynyñ özı de körındı. Būl teñız tarlany deuge tym äljuazdau,
bıraq mūrty men jaq saqaly sala-qūlaş, qoltoqpaqtai qara tory kısı
ieken; üstınde qyzyl barqyt keudeşesı, al bır büiırındegı bauda
salpynşaqty sağat bar. Kömekşı Stabbty būl myrzağa saltanatpen
tanystyryp, bırden audaryp tūrğandai keiıpke iene qaldy.
- Bastapqyda men oğan ne aituym kerek? - dep sūrady ol
- Nesı bar, - dedı Stabb barqyt keudeşege, sağat pen salpynşaqqa
bajailai qarap, - äuelı sen oğan, menıñ paiymdauymşa, onyñ şıp-şikı
säbidei bop körınetının aituyña bolady, alaida, älbette, oğan törelık
aitatyn men iemes.
- Mese, ol aitady, - dep frantsuzşa tüsındırdı kömekşı özınıñ
kapitanyna tıl qatyp, -keşe ğana onyñ kemesı jolyqtyrğan bır
kemenıñ kapitany men ağa kömekşısı alty bırdei matrostarymen bırge
joldan jiyp-terıp jaqtauğa arqandap alğan kebıngen kitten
jūqtyrğan bezgekten o düniege attanyp ketıptı, deidı.
Būl sözderdı iestıgen kapitan selk iete tüsıp, bolğan jaidy iegjeitegjeilı tyñdauğa yqylas bıldırdı.
- Tağy da nemene? - dep sūrady Gernsi tumasy Stabbtan.
- Jañağylardy qūlağyna jaibaraqat qūiyp alsa, iendı oğan bylai
de: özın anyqtap körgennen keiın men onyñ kit aulaityn kemenı tura
Santiagolyq martyşka siiäqty keremet basqaratynyna közım äbden
jettı. Oğan menıñ atymnan ait, nağyz maimyl ieken.
- Myna kısı ana iekınşı aryq kit kebıngen kitten de äldeqaida
qauıptırek dep ant-su ışıp tūr, mese; qysqasyn aitqanda, mese, ol
ieger öz ömırlerıñ özderıñe qymbat bolsa, şynjyrdy şart üzıp, myna
balyqtardan aman-saularyñda qūtylyñdar dep jalynady.
Osy arada kapitan baqqa tūra jügırıp, bajyldağan dausymen
komandağa jük kötergışterdı köterudı toqtatyp, kitterdı kemege
jalğap tūrğan arqandar men şynjyrlardy dereu kesuge ämır iettı.
- İendı nemene? - dep sūrady kömekşı, kapitan qastaryna qaitadan
kelgen soñ.
- İendı me? Bılesıñ be, iendı, sırä, oğan iendı aituğa bolatyn şyğar...
men... bylai... bır sözben aitqanda, men ony aldap soqtym, bälkım
(basqa jaqqa), tağy bırdeme.
- Ol bızge osy qūittai kömektı jasağany üşın baqyttymyn deidı,
mese.
Mūny iestıgen kapitan ol iemes, būlar (iağni, özı jäne onyñ
kömekşısı) alğys aituğa tiıs iekendıgın aityp, ant-su ışe bastady,
aqyry, Stabbty kaiutağa bır şişa bordo ışuge şaqyrumen aiaqtady.
- Ol senıñ özımen bır staqan şarap ışuıñdı qalaidy, - dep tüsındırdı
tılmäş.
- Oğan menıñ rahmetımdı jetkız jäne de ait, özım aldap soqqan
adamdarmen ışu menıñ dağdymda joq. Oğan bylai de, qysqasy, men kerı
qaituğa asyğyp tūrmyn.
- Ol mūndaida şarap ışıp ädettenbegenmın deidı, mese; bıraq ieger
mese älı de ömır sürıp, būl düniede ışe tūrğysy kelse, onda mese
barlyq tört velbotty bırdei tüsırıp, kemenı myna kitterden ärmen
süirep äketsın deidı, öitkenı, jelsız tymyqta olar osy aradan
jyljymaidy.
Būl kezde Stabb jaqtau syrtyndağy velbotyna yrğyp ülgerıp, sol
jaqtan kömekşıge öz qaiyğynda ūzyn arqan bar iekendıgın jäne
būlarğa şamasy kelgenşe jeñıldeu kittı kemeden ärırek tartyp
äketuge kömektesetının aityp aiqailady. Söitıp, frantsuzdyñ
velbottary kemenı bır jaqqa süiregende, sypaiy Stabb arqannyñ
ğalamat ūzyn ūşyn ädeiı körsete saumalai bosatyp, kittı basqa jaqqa
tartty.
Bıraq osy kezde samaldap jep soqty da, Stabb öz arqanyn ağytyp,
kittı jaiyna qaldyrğandai syñai tanytty, frantsuz velbottaryn
üstıge köterıp, barğan saiyn aulaqqa ūzap kete bardy, al "Pekod" būl
şaqta solar men Stabbtyñ arasyndağy şepte tūrdy. Osy arada Stabb
qalqyğan ūşağa janūşyra jetıp kelıp, qai kezde oraluğa bolatynyn
belgı berıp bıldırıñder dep "Pekodqa" dauystady da, dereu özınıñ
şımırıkpes qulyğynyñ jemısın teruge kırıstı. Ötkır flenşerlık
kürektı ala sala, ol kittıñ denesınde, büiırdegı jüzgış qanattyñ
artynan şūñqyr qaza bastady. Ol qūddy teñızde qazba jūmystaryn
jürgızıp jatqandai iedı, aqyry, kürek yrsiğan qabyrğalarğa tigen
kezde Angliiänyñ sazdauyt jynysynda jerlengen iejelgı Rimdık bas
süiekterın aşty dep oilauğa bolğandai-dy. Al, qaiyqtağy matrostar
tap bır ken ornyndağy altyn ızdeuşılerdei degbırsızdenıp, öz
sardarlaryna jandaryn sala kömektestı.
Ainalada bırese suğa süñgıp, bırese betıne qalqyp şyğyp, bırese
şañqyldağan aşy dauyspen töbelese ketıp, qisapsyz teñız qūstary
şyrq üiırıldı. Stabbtyñ jüzınde tüñılıs nyşany bılıne bastağan,
onyñ üstıne qolañsa barğan saiyn tözgısız bolyp bara jatty, osy
mezette kenetten osynau oba sasyğynyñ qaq özegınen örılıp
şyqqandai, näzık hoş iıs syzdyqtai sozyla köterılıp, beine, bır
özennıñ iekınşısıne qosylyp, sonyñ ışınde älı ūzaq uaqyt boiy
aralaspai, özımen-özı ağatyny siiäqty, jaman iısterdıñ tolqyndary
arasynan qysylysa, äreñ jaryp ötken iedı.
Şūñqyrdyñ qarañğy tereñınen bırdeñenı qarmalağan Stabb: Taptym! Taptym! - dep quana dauystady. - Kömbe!
Kürektı tastai sala, ol iekı qolyn bırdei şūñqyrğa tyğyp jıberıp,
syrttai qarağanda, Vindzor sabynyn nemese, oñyp ketken ieskı
ırımşıktı ieske tüsıretın häm sonymen bırge iısı añqyğan ärı maily bır
zatty uystap alyp şyqty. Būl zatty sausaqpen janyştap basuğa
bolady ieken, al onyñ tüsı bır türlı dübara, älde sary, älde külgın be aiyra almaisyz. Būl degenıñız, dostarym menıñ, kez kelgen
därıhanaşyda ärbır mysqaly bır altyn gineiädan ötetın sūrğylt
ambranyñ naq özı. Bızge osynyñ alty uysy tidı, anağūrlym köbı zymziiä teñız tübıne kettı, bız tağy bırdeñe şyğarar iedık, bıraq Stabbqa
bärın tastap, keme üstıne qaituğa būiyrğan, äitpese, kemenıñ būlarmen
mäñgı qoştasatynyn zärlene ieskertken Ahavtyñ aşuly aiqaiy
iestıldı.
HSİİ tarau
SŪRĞYLT AMBRA
Atalmyş sūrğylt ambra - tötenşe qyzğylyqty zat, onyñ
saudadağy mañyzdylyğy sonşa, 1791 jyly ağylşyn qauymdar
palatasyna osy mäsele boiynşa aiğaq beru üşın Nantaketten
kapitan Koffin degen bıreu arnaiy şaqyryldy. Tap sol kezde, tıptı,
bertıngı uaqyttarğa şeiın, sūrğylt ambranyñ şyğu tegınıñ, sonymen
qatar ambranyñ özınıñ de älı jūmbaq qūpiiälyğynda jatqan bolatyn.
"Sūr iantar" degendı bıldıretın frantsuzdyñ amberqris sözınen şyqqan
mūndai atauğa qaramastan, ol iantardan müldem özgeşe. Ras, ädette,
teñız jağalauynan tabylatyn iantar sondai-aq keide qūrlyqtardyñ
tereñ qoinaularyndağy topyraqtan da kezdesedı ğoi, osy bır şaqta
sūrğylt ambrany tek teñızden ğana ūşyratuğa bolady. Sonymen bırge,
iantar - qatty, möldır, synğyş ärı iısten jūrdai zat; odan müştık,
tasbih jäne basqa äp türlı äşekeiler jasaidy; al sūrğylt ambra
balauyz siiäqty jūmsaq, ärı hoş iıstılıgı men jūpar añqytuy sondai,
ony
' Gineiä - Köne ağylşyndardyñ altyn aqşasy. - Audarmaşy
ieskertpesı.
parfiumeriiäda jappai qoldanady, hoş iıstı zattar qobdiyna
salady, hoş iıstı şyrağdandarğa, jasandy şaştar opasy men
dalaptarğa qosady. Türıkter ony as tūzdyğy ornyna qoldanady,
sondai-aq, Rimdegı Äulie Petr soboryna hoş iıstı qaramaidy qandai
maqsatpen aparsa, ony da Mekkege tap sondai maqsattarmen aparady.
Keibır şarap aşytuşylar ony dämın jaqsartu üşın tüiırlep qyzyl
şarapqa qosady.
Barlyq mañğaz hanymdar men myrzalar dımkäs kittıñ sūmpaiy
qarnynan tabylğan zatty paidalanatyn bolady dep kım oilağan!
Soğan qaramastan būl solai. Keibıreuler sūrğylt ambrany kitterdıñ
asqazanynyñ as sıñıre almauynyñ sebebı, iekınşılerı - saldary dep
sanaidy. Kitke tek üş velbot brandret tüiırşık därılerın ışkızbese,
mūndai as sıñıre almauşylyqty iemdep jazu qiyn-aq, al ol mūny
jūtyp jıbergen şaqta, jarylys jūmystary kezındegı kenşıler
siiäqty, tezdetıp qauıpsız jerge bara tūrğan jön.
Men aituğa ūmytyp ketıppın, sūrğylt ambradan Stabb äuelı matros
şalbarlarynyñ tüimesı dep oilap qalğan äldebır qatty domalaq
süiek taqtaşalar tabylğan; alaida, keiınnen būl bar bolğany
kışkentai segızaiaqtardyñ tūmsyqtarynyñ ambrada kölkıldep ısıngen
synyqtary bolyp şyqty.
İeger osy tittei kınäratsyz asa hoş iıstı ambrany tek jerkenıştı
byqsyq şırındınıñ arasynan ğana tabuğa bolatyn bolsa, şynymen-aq
mūnyñ bır özındık syry joq pa ieken? Äulie Pavel Korinftıkterge
Arnauynda kınäratsyzdyqtyñ kınäraty haqynda; qorlyqta köktegen
dännıñ dañq jolynda bülık şyğaratyny haqynda ne degenın ieske
tüsırgeisıñ, oqyrman. Sondai-aq, Paratselstıñ bağaly jūpar neden
alynatyndyğy jaiyndağy belgılı kuälıgın iesıñe al. Jäne de tağy
barlyq jaman iıstı zattardyñ ışındegı iısı ieñ jağymsyzy öndırudıñ
bastapqy satylaryndağy iıssu iekendıgı jönındegı älgı tosyn iegjeitegjeidı ūmytpağaisyñ.
Men būl taraudy joğaryda keltırılgen, oqyrmanğa arnaumen quanaquana aiaqtar iedım, bıraq, ökınışke orai, būlai ıstei almaimyn, sebebı,
köbıne-köp kit aulauşylarğa tağylatyn häm frantsuz ben onyñ iekı
kitınıñ oqiğasyna orai qate tüsınıktegı adamdardyñ közınde janama
aiğaq alğan bır aiypty qaitkende de terıske şyğaruym kerek. Säl
būrynyraq būl kıtapta kit aulauşylyq käsıptı qyzyqsyz häm bylyq
ıs dep jariiälağan jalaqor synap-mıneuler tas-talqan ietılıp iedı. İendı
tağy bır jalğan paiymğa toitarys beru kerek bop tūr. Keibır adamdar
jalpy kitterden jaman iıs müñkidı degen sybys taratyp bağuda.
Osyndai sūrqiiä ötırık qaidan ğana şyğady ieken?
İeñ dūrysy, ol osydan iekı ğasyrdan astam būryn Londonğa
Grenlandiiä käsıpşılıgınen alğaşqy kit aulauşy kemelerdıñ kelgen
künderınen bastau aluy yqtimal. Gäp sonda, qazırdegı siiäqty, sol
kezderde de būl kit aulağyştar, küngeilık jüzu saparyndağy
kemelerdıñ ısteitınındei, kit maiyn tura teñız törınde qorytpaityn,
mai qyrtystaryn ūsaqtap şauyp, olardy tyğyndaryn alyp tastağan
ülken kübılerge syqap salatyn, söitıp, osy küiınde ielge äkeletın,
öitkenı, mūzdy teñızderdegı käsıpşılık mausymdarynyñ qysqa
merzımdılıgı men tūtqiyldan soğatyn dülei dauyldar olardyñ
basqaşa ısteuıne yryq bermeidı. Al, nätijesınde, kemejaida triumdı
aşyp, myna kit mäiıthanasynyñ jügın syrtqa şyğarğan kezde, ol
arany şamamen, ornynda perzenthana salu üşın ieskı molany qazğan
jerden qala üstıne köterıletın iıs siiäqty iıs alyp ketedı.
Būdan basqa, añğaryluy ieş qiyn iemes bır jağdai, kit
aulauşylardy dattağan, zyğyrdandy qainatatyn būl ösektıñ
şyğuyna būrynğy zamandarda Grenlandiiä jağalaularynda
Şmerenburg nemese, Smerenberg (būl söz soñğy ülgısınde ğūlama Fog
fon Slaktyñ "İıster turaly" degen danqty ieñbegınıñ betterınde - osy
mäseleler boiynşa asa senımdı nūsqaunamada ūşyrasady) dep
atalatyn gollandyq qonystyñ tūrğandyğy da syltau boluy mümkın.
Ataudyñ özınen-aq tūjyrymdauğa bolatyndai, (smermai, berg saqtau), būl qonys öz flotiliiälary oljalağan maidy gollandyqtar
özderınıñ sonau Gollandiiäsyna aparyp äure bolmai, kit maiyn
osynda qorytu üşın ırge tepken. Qonys opyr-topyr peşter, mai
qazandary men mai qoimalarynyñ nöpırınen turatyn; älbette,
osynyñ bärı jağylyp, budaq-budaq tütındegen şaqtarda odan şyqqan
iıstıñ de onşa jağymdy bola qoimaityny tüsınıktı. Bıraq Küngei
teñızderdegı kit aulağyştarda mūnyñ bärı müldem basqaşa; tört
jyldyq jüzu saparynda ol qorytuğa bärın qosqanda ielu kün de
ketırmei, triumın maiğa syqap toltyrady, al kübılerge qūiylğan
maidyñ iısı müldem derlık şyqpaidy. Aqiqaty sol, meilı ölı, meilı
tırı kit ieşbır jağdaida da jaman iıstı maqūlyq dep sanala almaidy;
köpşılık qauym ışınen kit aulauşyny da iısınen tanymaisyñ.
Jalpy, ieger densaulyğy ünemı saqyldap qainap tūrsa, kitke ieñ
jağymdysynan basqa böten iıs qaidan kelmek? Ol tört qabyrğağa
qamalyp otyrmaidy ğoi, ärine, tügeldei auada bolmasa da, qaita
uaqytynyñ basym bölıgın qozğalysta ötkızedı. Sızderge aitaiyn,
tolqyn üstınde būlañdap sermelgen kaşalot qūiryğy mañaiğa,
köilegınıñ ietegı jaily meimanjaida susyldap ötıp, ätırlı jūpar
jağynğan hanymnyñ öz soñynan qaldyratyn iısıne ūqsas hoş iıs
taratady. Asqan alyp denelı bola tūra sonşalyqty hoş iıstı
kaşalotty men nemenege ūqsatar iedım? Bälkım, ony keremet syiqūrmet körsetu üşın Ūly Aleksandrdyñ aldynan ündı qalasynyñ
qaqpasy arqyly alyp şyqqan, tūmsyğyna qymbat asyl tastar
alqalanyp tızılgen häm büiırlerıne hoş iıstı şaiyr jağylğan sol bır
añyzğa ainalğan pılge ūqsatarmyn?
HSİİİ tarau
LAQTYRYP TASTALĞAN
"Pekod" komandasynyñ ieñ bır ieleusız müşesı asa ieleulı oqiğany
bastan keşken kezde frantsuzben kezdeskennen berı bar bolğany
bırneşe kün ötken, osy asqan aianyşty oqiğanyñ aqyry bızdıñ äulekı
ärı tūiyqqa tırelgen kemede özınıñ qyr soñynan qalmaityn säulelı
nyşany paida boluyna äkelıp soqty, būl nyşan aldağy jazmyştai
kütıp tūrğan barlyq sūmdyq apattardyñ qasköi habarşysyndai iedı.
Kit aulağyşta ekipajdyñ barlyq müşelerı bırdei velbottarda
jüre bermeidı. Bırneşe matros ärdaiym keme üstınde qalyp otyrady,
velbottar kitterdı qualap jürgen şaqta olarğa kemenı basqaru
mındetı jükteledı. Ädette, būl matrostar da - velbot komandalaryn
qūraityndar siiäqty, şymyr jıgıtter. Alaida, ieger matrostardyñ
ışınde bır tym älsız äljuazy, nemese iebedeisızı, nemese qorqağy
ūşyrasa qalsa, ondaidy, qalai bolsa da, velbotqa jolatpaidy.
"Pekodta" da Pippin, qysqartyp aitqanda, Pip dep atap ketken zäñgı
balanyñ jaiy osylai boldy. Beişara Pip! Sız ol jaiynda iestıgensız,
oqyrman jäne de ärine, şattana tünergen sol bır üreilı tündegı onyñ
tamburin dabylyn ūmytqan joqsyz.
Syrttai qarağanda, Pip pen Maitoqaş qūddy qyzyq üşın bırge
jegılgen qara poni men aq poni siiäqty, bır-bırıne sai iedı. Bıraq añqau
Maitoqaş tabiğatynan byljyr ärı kışkene topastau bolsa, Pip tym
äserşıl bolğanymen, şyn mänınde, öz taipasyna - ärbır merekenı,
ärbır toi-tomalaqty kez kelgen basqa näsılge qarağanda, äldeqaida
şat-şadyman häm iesterı şyğa atap ötetın taipağa tän jarqyn
jüzdılıkpen, riiäsyz da aqköñıl jaidarmandyqpen ierekşelengen
qağılez ärı köñıldı ūl boldy. Zäñgıler üşın bükıl küntızbe üş jüz alpys
bes Jaña Jyl men Täuelsızdık Künınen tūruğa tiıstı iedı. Raqym ietıñız,
men būl qara tändı ūlda äldebır jarqyl boldy dep jazyp jatsam,
jymimañyz, sebebı, qaralyq ta jaltyldai alady; mysaly, korol
jatynjaiyndağy jalt-jūlt ietken, qara ağaştan jasalğan qabyrğa
taqtasyna köz qiyğyn salyñyzşy. Äitkenmen, Pip ömırdı jäne
ömırdıñ barlyq pänilık qyzyqtaryn süidı; bıraq ony äldebır tüsınıksız
jağdaida üiıre tartyp äketken sol bır päleket şarua onyñ
boiyndağy būl jarqyldy asa bır aianyşty türde joiyp jıberdı;
degenmen de, köp ūzamai bız onyñ boiynda tūnşyqtyrylğan ottyñ
aqyrynda tağdyrdyñ jazuymen şalqi ūitqyğan qūpiiäly jalynmen
lap ietıp janğanyn körer iedık, osynyñ zändemı jaryğynda ol özınıñ
tuğan Konnektikutynda aqsiğan jymiysymen nūrlana, özınıñ äuendı
de yrğaqty häm şat külkısımen döñgelengen kökjiektı jūldyzdy
qoñyraular ılınıp tastalğan, şyr ainalğan tamburin-dabylğa
ainaldyryp, kök maisa kögaldağy qystaq bilerıne şuaq tögıp,
qūiqyljyta jandandyrğan künderındegıden on iese artyq otty
şabytpen öner körseter iedı. Aşyq-jaryq künde kögıldır tamyrlary
bülkıldegen appaq moiyndağy möldır almas tamşysy tap osylai sausalamattyq otymen jalt-jūlt ieter iedı; bıraq ta, ieger äkkı zerger sızge
osy almasty myñ qūlpyryp jainağan barşa ğajabymen körsetpekşı
bolsa, ol ony qara tüstıñ üstıne qoiady, sosyn oğan künnıñ iemes,
äldenendei dualauşy gazdardyñ jaryğyn tüsıredı. Sonda onyñ
boiynda künäkar äsemdıkpen ğajaiyp säule jarqyrai janyp, nūr
taratady; sol kezde, bır zamandardağy möldır şynyly aspannyñ
äidık beinesı bolğan, zūlmattai jarqyrağan almas Tozaq Patşasynyñ
täjınen ūrlanyp alğandai bop körınedı. Alaida, äñgımemızge qaityp
oralaiyq.
Sūrğylt ambra oqiğasy kezınde Stabb qaiyğynyñ ieskekşısı
bılezıgınıñ sıñırın sozyp alyp, ieskek köteruge jaramai qaldy da, ony
uaqytşa Pip almastyruğa tiıstı boldy.
Stabb onymen bırge öz velbotyn suğa tüsırgen bırınşı rette Pip
qatty mazasyzdanğan-dy; bıraq, baqytyna qarai, ol künı kitke taqap
barudyñ oraiy kelmedı; sonymen, Pip, jalpy, būl synaqtan
abyroiyna daq tüsırmei, aman şyqty; äitkenmen, syryn alyp qalğan
Stabb sosyn ony ünemı öjettıkke şaqyryp ösiet aitumen boldy,
öitkenı, būl qasiettıñ kerek bop qalmaityn kezı joq.
İekınşı rette velbot kittıñ tura özıne jüzıp bardy; balyq
büiırınen qadalğan qanqūily garpundy sezınıp, qūiryğymen qaiyqtyñ
tübınen soqqan kezde, būl soqqy Pip otyrğyşynyñ astynan döp keldı!
Sol arada balany sūmdyq ürei bilep, ony qolyndağy ieskekmeskegımen bırge qaiyqtan qarğyp ketuge mäjbür iettı; sekırgen kezde
ol keudesımen bos salbyrağan arqanğa ılınıp, ony soñynan şūbalta,
suğa jalp ietkende, bırden soğan şyrmatylyp qaldy. Tap sol sätte kit
bar pärmenımen jūlqyp zaulai jöneldı, ädepkı qualau bastalyp, arqan
şapşañdai kerıle tüstı, mıne, söitıp, iendı keudesı men moinynan
neşeme ret şyrmap orağan aiausyz arqan jūlqi tartqan baiğūs Pip
köbıkke malşynyp, velbot tūmsyğynyñ astynan qalqyp şyqty.
Tūmsyqta Teştigo tūrğan-dy. Ön boiy añşylyq qūmarlyqpen
örtene lapyldağan ol myna su jürek sümelektı qalai jek kördı
deseñızşı! Qysa ūstağan sapysynyñ ötkır jüzın ol arqannyñ üstınen
taqady da, Stabbqa būrylyp, üzdık-sozdyq: "Keseiın be?" - dep sūrady.
Būl şaqta tūnşyğa kögıs tartqan Piptıñ bet älpetı: "Kes, Qūdai üşın
kes!" - dep tılsız jalynğan. Osynyñ bärı bır sätte, bar bolğany jarty
minutta bolyp öttı.
- Kes, saitan alğyrdy! - dep barq iete tüstı Stabb.
Östıp kitten aiyrylyp, Pip qūtqaryldy.
Baiğūs zäñgı bala kışkene iesın jiysymen komanda oğan aiqailap
ūrsyp dürse qoia berdı. Qarğap-sıleudıñ tabiği tasqyny tolastap bıtuın
sabyrmen kütken Stabb sodan keiın özı de, azyraq äzıl räuıştı
bolğanymen, Piptı resmi türde jai ğana, ısker baiyppen sögıp öttı;
mūny bır jaily ietken soñ ol oğan beiresmi türde bır asa paidaly
keñes berdı. Onyñ mänısı mynadai: qaiyqtan ieşqaşan ieskıruşı bolma,
Pip, sekıretın bır tötenşe jağdailar bolady, mysaly... bıraq būdan
ary barlyq oryndy keñester siiäqty müldem qisynsyz bır närseler
ağytyldy. Äñgıme bylai, jalpy, kit aulauşyğa ieñ dūrysy Qaiyqta
otyru ierejesın būljytpai ūstanu; bıraq keide Qaiyqtan sekıru
ierejesın basşylyqqa alğan būdan da jaqsy bolady. Mıne, sondyqtan
da, barlyq qūityrqysynyñ ara jıgın ajyratpai, alğausyz adal
köñılden Pipke keñes bere otyryp, oğan tek bolaşaqtağy barlyq suğa
sekırulerınen qalai aqtalu kerektıgın aityp jatqanyn añdap
qalğandai, Stabb kenet özınıñ aqyl üiretuın kılt üzıp, būlaryn üzıldıkesıldı būiryq raimen tämamdady: "Kelesı joly qaiyqta tyrp ietpei
otyr, Pip, äitpese, qūdai atymen ant ieteiın, iesıñde bolsyn, ieger tağy
sekırıp ketseñ, men senı jiyp-terıp jürmeimın. Bız sen siiäqtylardyñ
kesırınen kitten aiyryluğa jol bere almaimyz; kitten alynatyn
paida, Pip, Alabamada sağan beretınnen otyz iese köp. Bauyrym, osyny
iesıñde tūt ta, iekınşı joly sekırme". Osynysy arqyly Stabb janama
türde: adamğa öz jaqynyn süiü tän bola tūra, degenmen de adam aqşaqūmar haiuan jäne osy beiımdılıgı onyñ meiırbandyğynyñ
körınuıne tym jiı kedergı jasaidy degen jağdaiğa meñzegen siiäqty.
Bıraq bızdıñ bärımız Qūdaidyñ ierkındemız ğoi, Pip te qaiyqtan
qaita sekırdı. Būl da alğaşqy rette qalai bolsa, tap sondai jağdaida
ötkerıldı; tek būl joly ol arqanğa keudesımen ılınıp qalmady häm ony
soñynan tartyp äketpedı; sol sebepten de kit ädettegışe zaulap
jönelgende Pip, qūddy poiyzğa qatty asyqqan adam tastap ketken
sandyq siiäqty, jolda qalyp qoidy. Qap, ättegen- ai! Stabb sözınde
tūrdy. Kögıljım şuaqqa bölengen sondai ğajap kün; aq tañdaqtar
qaptağan salqyn sabatty sabyrly teñız ainalada tep-tegıs bop
jalpağynan jaiylyp, altyn soğuşynyñ balğasymen ūrylyp
japyraiğan altyn tabağy tärızdı, sonau kökjiekke qūlaş ūrğan. Myna
teñızdıñ tegıs aidynynda bırese körınıp, bırese ğaiyp bolğan Piptıñ
qara basy iendı jalğyz kümbezdei şaiqalaqtady. Pip jaqtau syrtyna
qarğyp ketıp, qūiryqtyñ soñynda qalğan mezette ieşkım pyşağyn
kötermedı. Stabb oğan özınıñ yryqqa könbes arqasyn berıp otyrğan-dy,